Սոյն թուի Օգոստոս 17ից 22ը Հայաստանի Հանրապետութեան կրթութեան եւ գիտութեան նախարարութեան նախաձեռնութեամբ եւ հրաւէրով, Ծաղկաձորում գումարուեց համագումար, որին մասնակցում էին շուրջ 150 տնօրէններ, մանկավարժներ եւ մասնագէտներ՝ ներկայացնելով 23 երկրներ՝ Կովկասից, Միջին Արեւելքից, Ռուսաստանից, Ուքրանիայից, Հարաւային Ամերիկայից եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներից: Համագումարի նպատակն էր կրթական գետնի վրայ համագործակցութիւն ստեղծել Հայաստանի եւ Սփիւռքի միջեւ, աւելի արդիւնաւէտ կերպով ծառայելու հայ աշակերտին:
ՀՀ կրթութեան եւ գիտութեան նախարար Լեւոն Մկրտչեանը բացումը կատարեց համագումարին եւ ներկայացրեց Հայաստանի կրթական համակարգի ընդհանուր պատկերը:
Համագումարի ընթացքին հնչեցին բազմաթիւ մտահոգութիւններ՝ կրօնի եւ հայոց պատմութեան դասագրքերի, հայոց լեզուի դասաւանդման ծրագրի եւ արտադասարանային աշխատանքների մասին, ինչպէս նաեւ արծարծուեցին եւ արժեւորուեցին հայոց մշակոյթի եւ աւանդութեանց դասաւանդման հարցերը սփիւռքեան դպրոցներում: Նախարարութիւնը վստահեցրեց, որ հնչած բոլոր մտահոգութիւնները կը քննարկուեն եւ կը ստանան իրենց լուծումները: Համագումարի մասնակիցները նշեցին նախարարութեան առաջնորդի դերի ստանձնման անհրաժեշտութիւնը, իսկ նախարարը նշեց Սփիւռքի համագործակցութեան կարեւորութիւնը:
Ազգ. առաջնորդարանի հովանու տակ գործող՝ Քալիֆորիայի Պետական դպրոցներ յաճախող հայ աշակերտների համար աշխատող յանձնախմբի (CASPS) զեկոյցը ներկայացրեց նոյն կազմակերպութեան վարչութեան անդամ Մեդիա Քալագնամոսը, որը պատրաստել էր Խաչիկ Մելիքեանը: Սփիւռքը ներկայացնող մանկավարժները մեծ հետաքրքրութեամբ եւ գնահատանքով հետեւեցին զեկոյցին եւ ցանկութիւն յայտնեցին, որ իրենց երկրներում եւս կեանքի կոչուեն նման յանձնախմբեր:
Համագումարի աւարտին, մասնակիցները, Ս. Էջմիածնում, ներկայացան Գարեգին Բ. Ամենայն հայոց կաթողիկոսին՝ եւ ստացան վեհափառ հօր օրհնութիւնները: Վեհափառը համոզում յայտնեց, որ նման համագործակցութիւնը կը դաստիարակի առողջ, բարի, կիրթ եւ հաւատով լեցուն հայ անհատներ:
Ստորեւ ներկայացնում ենք CASPS-ի զեկոյցը՝ ներկայացուած Կրթական Բ. համագումարին:
21րդ դարում, հայ անձնաւորութեան կերպարը ձեւաւորելու պարտականութիւնը գրեթէ հաւասարապէս բաշխուած է հայրենիքում եւ Սփիւռքում գտնուող մի շարք կրթական-դաստիարակչական եւ նման բնոյթի կազմակերպութիւնների միջեւ:
Օրինակելի քաղաքացու կերպարը անընդհատ ձեւաւորման կարիք ունի: Ինչպէս Սփիւռքի մի շարք երկրներում, այնպէս էլ Միացեալ Նահանգներում այս պարտականութիւնը իրենց վրայ են վերցրել հայ եկեղեցին եւ բարեսիրական մի շարք հաստատութիւններ՝ կազմակերպելով հայկական մասնաւոր վարժարաններ, ի հարկէ, եթէ աշակերտի ծնողը հնարաւորութիւն ունի երեխային հայկական դպրոց ուղարկելու:
Սխալուած չենք լինի եթէ նշենք, թէ Միացեալ Նահանգներում, հայ աշակերտների 90 տոկոսը յաճախում է պետական դպրոցներ: Այս պարագայում մի շարք կազմակերպութիւններ են, որ զբաղւում են հայ աշակերտների անմիջական կարիքներով: Այդ կազմակերպութիւնների թուին է պատկանում CASPS-ը (Committee for Armenian Students in Public Schools), որի առաքելութիւնն է զբաղուել պետական դպրոցներ յաճախող հայ աշակերտների հարցերով: Արդէն 14 տարի է ինչ կազմակերպութիւնը զբաղուում է աշակերտների ընկերային, հոգեբանական, կրթական եւ այլ յարակից հարցերով: Իսկ տարին մէկ անգամ CASPS-ը խրախուսում է բացառիկ առաջադիմութիւն արձանագրած հայ աշակերտներին՝ կրթաթոշակներով ու գնահատագրերով:
Հայ աշակերտների մի մասը չտեսնուած արդիւնքներ է գրանցում ինչպէս առաջադիմութեան, այնպէս էլ վարքի տեսանկիւնից: Մի մասն էլ զբաղեցնում է միջին դիրքեր: Կան հայ աշակերտներ, որոնք տարբեր պատճառներով ետ են մնում իրենց առաջադիմութեան տեսանկիւնից, իսկ վարքի մասին խօսելն անգամ աւելորդ է: Սակայն ակադեմական առաջընթացն ու վարքը փոխկապակցուած գործօններ են. եթէ երեխան լաւ է սովորում, ուրեմն իրեն լաւ է պահում դասրանում, իսկ եթէ վարքը լաւ է, ուրեմն առիթ ունի լաւագոյն ձեւով իւրացնելու մատուցուածը:
Մեր արծարծած խնդիրները աւելի առնչուում են վարքային, քան ակադեմական հարցերի հետ: Ինչպէս նշուեց, նպատակ ունենք քննարկելու, վերլուծելու թէ ինչպէս կարող ենք լաւագոյն ձեւով աջակցել այն հայ երիտասարդներին, որոնք յաճախում են պետական դպրոցներ եւ, հետեւաբար, չունեն հայկական մասնաւոր դպրոց յաճախող իրենց հասակակիցներին տրամադրուող այն աջակցութիւնն ու միջոցները, որ մեծապէս կը նպաստէին նրանց վաղուայ հայ մարդու նկարագրի ձեւաւորմանը:
Պետական դպրոցում հայ աշակերտների դիմագրաւած խնդիրների մի հիմնական մասը համընկնում է միւս բոլոր աշակերտների կողմից յաղթահարուած կամ յաղթահարելիք բարդութիւնների հետ: Ինչպէս գիտենք, հէնց դպրոցական տարիքում է, որ մարդկային օրկանիզմը ենթակւում է բնախօսական (ֆիզիոլոգիական) տեսանկիւնից յեղափոխական որակի փոփոխութիւնների: Այս փոփոխութիւնները իրենց հերթին դրոշմն են դաջում աշակերտի կրթական կեանքի ասպարէզում: Միւս գաղթական աշակերտների հետ, հայ աշակերտների առջեւ ծառացած խնդիրները հիմնականում միեւնոյն տեսակի են, բայց կան նաեւ ուրոյն բարդութիւններ: Սա ընդամենը մի փորձ է հանրութեան դատին յանձնելու երկար տարիների փորձառութեան ընթացքում հանդիպած մի շարք իւրայատուկ խնդիրների նկարագրութիւնը, դրանք լուծելու ճանապարհները եւ մի շարք այլ շինիչ առաջարկներ: Ժամանակի սղութեան պատճառով կը փորձենք ջրի երես հանել հիմնական խնդիրները, կենտրոնանալով դրանցից մի քանիսի վրայ:
ՆՈՐ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻՆ ՀԱՄԱԿԵՐՊՈՒԵԼՈՒ ԽՆԴԻՐ
Գաղթական հայ ընտանիքի աշակերտի առջեւ ծառացած է նոր միջավայրի պայմաններին յարմարուելու խնդիրը: Իմ աշխատակիցներից մէկը սիրում էր կրկնել, թե անկախ ազգային պատկանելիութիւնից, գաղթական աշակերտը նման է վիրահատութիւնից յետոյ ապաքինուող հիւանդի. նրա/նրանց հանդէպ յատուկ ուշադրութիւն եւ խնամք պէտք է ցուցաբերել:
Միացեալ Նահանգների պետական, նահանգային եւ քաղաքային մարմինները չտեսնուած հոգատարութեամբ են վերաբերուել այս խնդրին: Կան բազմաթիւ ծրագրեր, որոնք միտում ունեն բարւոք հող ստեղծել գաղթական աշակերտի առջեւ ծառացած խնդիրները յաղթահարելու համար: Ուրիշ հարց է, թէ տուեալ դպրոցում այս կամ այն նպատակով գաղթական աշակերտներին օգնելու համար յատկացուած գումարները ինչպիսի արդիւնաւէտութեամբ են օգտագործուում, կամ էլ անհատ պաշտօնեաներն ինչ աստիճանի բարեխղճութեամբ են կատարում իրենց վրայ դրուած պարտականութիւնը: Բերենք մի քանի օրինակ:
Հաստատուած օրէնքների կոպիտ խախտում է, երբ աշակերտին Special Education (յատուկ կրթութիւն) ծրագրի մէջ են ընդգրկում սահմանուած ժամանակից շուտ, կամ էլ անգլերէն լեզուին պատշաճ ձեւով չտիրապետելու համար: Մինչդեռ իմ փորձառութեան ընթացքում հանդիպել եմ առնուազն երեք հայ աշակերտների, որոնց տեղաւորել էին մտաւոր յետամնացների համար նախատեսուած դասարանում: Առաջին երկու դէպքում ծնողներին համոզել էին, թե երեխաները կ’օգտուեն յատուկ պայմաններից, որ նախատեսուած են մտային տկարութիւն ունեցող աշակերտներին օգնելու համար: Տուեալ աշակերտները, եթէ նոյնիսկ մտային տկարութիւններ ունէին, իրաւունք չունէին տեղադրուելու յատուկ դասարաններում, քանի որ մէկ տարուց քիչ էին գտնուում Քալիֆորնիայի տարածքում: Երրորդ դէպքում, աշակերտը չարաճճի վարք էր դրսեւորել եւ դպրոցի տնօրինութիւնը ուսուցչի յորդորանքով աշակերտին տեղադրել էր յատուկ դասարանում: Համաձայն գործող օրէնքների, չի կարելի երեխային յատուկ կրթութեան խմբի մէջ դնել անբաւարար վարքի պատճառով: Սրանք առկայ կանոնակարգի կոպիտ խախտումներ են, որոնք յղի են անցանկալի հետեւանքներով: Այս հետեւանքներից ամենավտանգաւորն ու անդառնալին այն է, թէ աշակերտի առջեւ կերտւում են արհեստական պատնէշներ, որոնք կարող են կոտրել ուսման հանդէպ տածած սէրն ու ձգտումը:
ՀԱԿԱՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ԴՊՐՈՑՈՒՄ
Միջին եւ բարձր դասարանների դպրոցականների մի զգալի մասը ունի մէկ յատկանշական խնդիր. նրանք դժուարանում են միմեանց մէջ ծագած հակասութիւնները լուծել խաղաղ եւ քաղաքակիրթ միջոցներով: Այս հարցում բացառութիւն չեն հայ աշակերտները: Նրանցից ոմանք դժուարանում են խաղաղ գոյակցել այլ ազգերի ներկայացուցիչների հետ: Այս երեւոյթը աւելի յատուկ է հայ տղաներին: Սրա պատճառներից մէկն այն է, որ հայ ընտանիքները արտագաղթել են հիմնականում միատարր հասարակութիւն ունեցող երկրներից: Հետեւաբար, այս ընտանիքները ներկայացնող անձանցից ոմանք փոխանակ ընդունելու նոր միջավայրի թելադրած պայմանները եւ համակերպուելու դրանց հետ, փորձում են պայքարել «աներեւոյթ թշնամու» դէմ, թիւրիմացաբար կարծելով, թէ անհանդուրժողականութիւն ներարկելով իրենց ընտանիքներում՝ իրենք պահում են աւանդական արժէքներն ու իրենց հայկականութիւնը: Արդիւնքում, առաջանում է գերարժէքութեան անհիմն մի զգացում-բարդոյթ, որ անխուսափելիօրէն փոխանցւում է ընտանիքի կրտսեր անդամներին՝ պետական դպրոց յաճախող աշակերտներին: Անտեղի պիտակներ կպցնելով միւս ազգերի ներկայացուցիչներին, նման հայ աշակերտները ներքաշւում են անիմաստ եւ կարճամիտ ֆիզիքական հակամարտութիւնների մէջ: Արդիւնքում, նոյնիսկ փայլուն ակադեմիական ներուժ ունեցող հայ աշակերտին ժամանակաւորապէս հեռացնում են դպրոցից: Մէկ, երկու, եւ աշակերտը յետ է մնում ընկերներից: Որոշ դէպքերում էլ չի կարողանում վերականգնել բաց թողածը եւ կորցնում է առաջադիմութիւն գրանցելու իր ձգտումը:
Ահա մի յատկանշական օրինակ եւս. փորձառութեանս ընթացքում առնուազն մի քանի անգամ վկայ եմ եղել ֆիզիքական հակամարտութեան, որոնց համար առիթ են ծառայել հայ աշակերտների այն ակնարկը թէ՝ «նեղաչքերը» (խօսքը վերաբերում է Չինաստանից, Ճափոնից, Քորէայից եւ յարակից երկրներից եկած գաղթականներին) ինքնաշարժ վարել չգիտեն, այդ պատճառով վթարի մէջ յաճախակի են յայտնւում: Աշակերտներից մէկը չէր կարողանում գիտակցել իր մեղաւորութիւնը եւ փորձում էր ինձ համոզել, թէ ինքը ոչ մի վատ բան չի ասել, ընդամէնը կրկնել է նախորդ օրը տանը լսած խօսակցութիւնը:
ԱԶԳԱՄԻæԵԱՆ ԵՒ ՆԵՐԱԶԳԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐԸ ԴՊՐՈՑՈՒՄ
Պիտակներ ենք փակցնում մեքսիքացիներին, սեւամորթներին, սպիտակ ամերիկացիներին եւ նոյնիսկ մեր արիւնակից ազգակիցներին: Տգիտաբար արուող յայտարարութիւնները հայութեան այս կամ այն հատուածի նկատմամբ առիթ են հանդիսանում փոխադարձ վիրաւորանքների, հայհոյանքների, եւ հասնում են ընդհուպ մինչեւ ընդհարումների: Այս տեսանկիւնից մեծ կարեւորութիւն են ստանում գաղթական ընտանիքների հետ տարուող խորհրդատուական եւ կամ բացատրական աշխատանքները: Չափազանց վնասակար է, երբ անձնական որեւէ տհաճ փորձառութեան վրայ յենուելով, հայութեան մի հատուածի ներկայացուցիչը իր դեռահաս զաւակների առջեւ վատաբանում է հայութեան այլ հատուածների ներկայացուցիչներին: Զայրոյթի արտայայտման նման ձեւը վնասակար է ոչ միայն շրջապատի, այլ նաեւ տուեալ անձի ամբողջականութեան յարատեւման համար: Նման ծնողական «պատգամը» (վատաբանումը) կաղապարւում է երեխայի ուղեղում (հայաստանցիներին, պարսկահայերին, պէյրութահայերին, վատաբանելու կամ պիտակաւորելու մասին է խօսքը) եւ շատ դժուար կը լինի հետագայում այդ անձին համոզել, թէ բացասական որեւէ յատկանիշ տարածական ձեւով պիտակել այս կամ այն հատուածի վրայ ոչ միայն տգիտութեան բացարձակ արտայայտութիւն է, այլ առնուազն ծիծաղելի: Եւս մի ակնառու օրինակ. լիբանանահայ մի ծնող թոյլ չէր տուել աշակերտներիցս մէկին, իր որդուն, ընկերութիւն անել հայաստանցի մի երեխայի հետ: Պատճառաբանութիւնը հետեւեալն էր: Տարիներ առաջ այս անձնաւորութեան խանութում աշխատող հայաստանցի գաղթականը երկու զոյգ կօշիկ էր գողացել իր աշխատավայրից: Այս մէկ միջադէպը բաւական էր եղել, որ ծնողը երեխային հրահանգէր, «հայաստանցիներէն հեռո՛ւ մնա»: Կամ, մէկ այլ օրինակ: Կլոր սեղանի շուրջ նստած այլեւայլ նիւթերի հետ մէկտեղ քննարկում էինք դպրոցական երեխայի առօրեան: Պարզուեց, թէ երեխայի ուսուցչի ազգանունը հայկական է. ուրեմն՝ հայ է, ասացի: «Ո՛չ, պարսիկ է», ասաց զրուցակիցս: Պարզուեց, պարսկահայ է, որ շատ փոքր տարիքում է Լոս Անճելըս տեղափոխուել, այդ պատճառով գերադասել է իր աշակերտների հետ միայն անգլերէնով հաղորդակցուել: «Էլ ի՞նչ հայ է, որ հայերէն չգիտի», գանգատւում էր տանտէրը: Այդ րոպէին իր զաւակը ուշի ուշով հետեւում էր հօր խօսքերին: Կասկած չկայ, որ վաղը երեխան կրկնելու է հօր խօսքերը իր շրջապատում: Հետեւանքների մասին ինքներդ դատէք…
Համատարած վիրաւորանքներ հասցէագրելով ինչպէս այլ ազգերի, այնպէս էլ հայութեան այս կամ այն հատուածի ուղղութեամբ, իւրաքանչիւր ծնող թիւր, քանդիչ, տգէտ, յաճախ էլ զաւեշտի աստիճանի հասնող ծիծաղելի ու երերուն մի ներաշխարհ է կառուցում իր զաւակի գիտակցութեան մէջ: Եթէ հետագայում այս անչափահասը այնքան խելացի գտնուի, որ պարզի, թէ ծնողի ներկայացրած պատկերները մեղմ ասած ճիշդ ձեւով չեն արտացոլում իրականութիւնը, ապա խոր հակասութիւնը ծնողի եւ երեխայի միջեւ պարզապէս անխուսափելի է:
ԵՐԿԱԿԻ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԵՏ ԿԱՊՈՒԱԾ ԽՆԴԻՐՆԵՐ
Հայ աշակերտների առջեւ կանգնած բազմաթիւ խոչընդոտներից ամենաընդհանրականը այսպէս կոչուած երկակի անհատականութեան եւ դրա հետեւանքների հետ հաշուի նստելու ու յաղթահարման հետ է կապուած:
Երբ ընտանիքը արտագաղթում է Միացեալ Նահանգներ, առանձին բացառութիւններից բացի, յեղափոխական այս քայլի հիմնական պատճառը տնտեսական բարեկեցութեան ակնկալիքն է: Քչերն են պատկերացնում, թէ նոր իրավիճակը պարտադրելու է նոր, եւ աւանդական արժէքներին հակադարձող պայմաններ: Հայրենիքից արտագաղթած ընտանիքների մի զգալի մասը տառապում է (հայրենաթողի) մեղաւորութեան բարդոյթով, փորձում է ապրել անցեալի կեանքով, եւ ամէն գնով փորձում վերարտադրել անցեալը, մի բան, որ անհնար է: Կառչելով անցեալից, նման ընտանիքները դաժանօրէն քննադատում են այն ամէնը, ինչ յատուկ է նորին: Յատկապէս նոր եկած հայերի շրջանակում յաճախ կարելի է լսել «այսինչը արդէն ամերիկացի է դարձել» արտայայտութիւնը: Սա ասւում է քննադատական, լաւագոյն դէպքում ծաղրական շեշտով: Դպրոցական տարիքի երեխային արգելում են տանը կամ ընկերների հետ անգլերէն խօսել, յաճախ նրան պատժելով «ծնողի խօսքին չենթակուելու համար»: Նման պարագայում երեխան ընկնում է խառնաշփոթ թիւրիմացութեան մէջ եւ չի գիտակցում իր մեղքը: Սա իրարամերժ ազդանշաններ է տալիս դեռահասին, որը շատ վտանգաւոր երեւոյթ է: Մի կողմից հասարակական կառուցուածքները խրախուսում են «ամերիկանացումը», միւս կողմից ընտանիքի ղեկավարները՝ ի դէմս ծնողների, կատաղի պայքար են մղում դրա դէմ: Որոշ ծնողներ այդպէս էլ չեն ուզում ընդունել, որ բնակուելով Լոս Անճելըսում, իրականում անհնար է, որ երեխան ապրի ծննդավայրի կեանքով, դրա արժէքային համակարգով, այնտեղի նիստ ու կացով ու բարքերով: Շատ երեխաների մօտ նկատւում է այսպէս կոչուած հակադարձ ճնշման սինտրոմը. հասնելով որոշակի տարիքի, նրանք հեռանում են այն ամէնից, ինչը հայկական է, նման ձեւով մարտնչելով ծնողների դրած արհեստական արգելքների դէմ: Այս երեխաները անխուսափելիօրէն ժխտում են իրենց հայկական անունները եւ ուրախութեամբ որդեգրում ամերիկանացուած անուններ- Յարութիւնը դառնում է Harry, Գէորգը՝ George, Թաթուլը՝ Tom եւ այլն: Մինչդեռ որքան աւելի լաւ կը լինէր, որ «աներեւոյթ թշնամու» դէմ պայքարող ծնողները գիտակցէին, թէ անիրական պայմանները վերահաստատելու համար ծաւալած պայքարի փոխարէն, աւելի լաւ կը լինէր երեխաների մէջ հայկականութիւնը պահել հայերէնի դասընթացների, երգի ու պարի եւ այլ հայկական խմբակների յաճախելով, եւ վերջապէս, Հայաստանի հետ կապը պահելու միջոցով: Նման ծնողները պէտք է գիտակցեն, որ օրինակելի ամերիկացի դառնալը չի բացառում օրինակելի հայ լինելուն: Ամերիկայում բնակուող իւրաքանչիւր հայ պէտք է գիտակցի, որ ինքը ամերիկահայ է, եւ դրա դէմ պայքարելով իրեն նետում է խառնաշփոթ եւ ալեկոծ մի վիճակի մէջ: Նման իրավիճակը չի կարող բացասաբար չանդրադառնալ ինչպէս աշակերտի հոգեբանութեան, այնպէս էլ նրա ակադեմիական առաջընթացի վրայ: Այս տեսանկիւնից Լոս Անճելըսի համայնքում տարւում են որոշակի աշխատանքներ, բայց դրանք հեռու են կազմակերպուած եւ համակարգային լինելուց: Փոքրիշատէ աւելի մխիթարական է հայկական դպրոցներ յաճախող հայ աշակերտների վիճակը. նրանց ծնողները ի վիճակի են վճարելու տարեկան ուսման վարձը. երեխաները այստեղ աւելի շատ են շփւում հայ գրականութեան, պատմութեան, մշակոյթի եւ հայ իրականութեան հետ: Բայց սա ուրիշ ուսումնասիրութեան թեմա է:
ԱՌԱæԻՆ ՀԱՅԵԱՑՔԻՑ
ԱՆՆՇԱՆ ԹՈՒԱՑՈՂ
ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԿԱՐԵՒՈՐՈՒԹԻՒՆԸ
Երբ փորձում ենք վերլուծել պետական դպրոց յաճախող հայ աշակերտների առջեւ կանգնած բազմաթիւ դժուարութիւնները, պարտադիր ձեւով պէտք է անդրադառնալ այնպիսի խնդիրների, որոնք առաջին հայեացքից թոյլ, մակերեսային են թւում կրթական աշխարհում: Միայն ուշադրութեամբ եւ մանրազննին հետաքննութեամբ է պարզւում, թէ ակամայից աննշան թուացող այս խնդիրներն անկիւնաքարային ինչպիսի կարեւորութիւն ունեն երեխայի կրթական կեանքում:
Յաջորդ մի քանի մասերը նուիրուած են Լոս Անճելըսում ապրող հայ գաղթական ընտանիքի կեանքում կատարուող փոփոխութիւներին եւ դրանց վերլուծութեանը: Այս փոփոխութիւնները կատարւում են դպրոցականի աչքի առջեւ, եւ ուղղակի ներգործում են նրա հոգեբանութեան վրայ՝ ուղիղ համեմատականօրէն ազդելով երեխայի ակադեմիական առաջադիմութեան վրայ:
ԱՒԱՆԴԱԿԱՆ ԱՊՐԵԼԱԿԵՐՊԻ ՎԵՐԱԴԱՍԱՒՈՐՈՒՄ
Գաղտնիք չէ, որ ինչպէս Հայաստանում, այնպէս էլ գրեթէ բոլոր գաղութներում, ընտանիքի ապրուստը հայթայթելու պարտականութիւնը ընկած է եղել հօր ուսերին: Իրավիճակը կտրուկ փոխւում է Միացեալ Նահանգներում: Այստեղ կինը նոյնքան հնարաւորութիւն ունի բարձր կամ միջին աշխատավարձով աշխատանքի անցնելու, որքան տղամարդը: Յաճախ էլ ընտանիքի կրտսեր ամդամները, աւարտելով դպրոցն ու համալսարանը, կարողանում են բարձր աշխատավարձով աշխատանքի անցնել: Տեղի է ունենում աւանդական ապրելակերպի վերանայում: Չափահաս դարձած երիտասարդների մի զգալի մասը գերադասում է առանձին ապրել, քանի որ դրա համար բարւոք ընկերային-տնտեսական պատուանդաններ կան: Կինը եւ ընտանիքի միւս անդամները ունեն անհամեմատ աւելի լայն հնարաւորութիւններ դրամ աշխատելու տեսանկիւնից քան այն երկրում, որտեղից արտագաղթել են: Այն ընտանիքները, որոնք կարողանում են քաղաքակիրթ ձեւով հաշուի նստել իրավիճակի նման կտրուկ փոփոխութեան հետ, ընկերային-տնտեսական բարգաւաճման ճանապարհին են: Ցաւօք, յաճախ են դէպքերը, երբ ընտանիքի հայրը ցաւոտ վիրաւորանքով է ընդունում նոր իրավիճակը: Տղամարդկանցից ոմանք փորձում են իրենց երբեմնի հեղինակութիւնը վերականգնել բռնի ուժի օգնութեամբ: Չհասնելով իրենց նպատակին, դրանցից ոմանք տրւում են խմիչքին կամ թմրամոլութեանը: Նման իրավիճակը սովորաբար ձգուում է որոշակի ժամանակ, մինչեւ ընտանիքի վերջնական քայքայումը: Հէնց այս ընթացքում է, որ աշակերտը ստանում է հոգեբանական ծանր հարուածներ մէկը միւսի ետեւից: Նրա կեանքում ամէն ինչ տակն ու վրայ է լինում, եւ դպրոցը ընկնում է յետին փլան: Նման հոգեշարժը ապաքինելու համար ամիսների աշխատանք է պէտք, այն էլ եթէ ընտանեկան ալեկոծութիւնները հրաշքով որեւէ վերջակէտի հասնեն: Հիմնականում հայ գաղթական ընտանիքների մի մասը չի վստահում հոգեբանական ծառայութիւններին, թիւրիմացաբար կարծելով, թէ միայն հոգեկան հիւանդները կարիք ունեն հոգեբանի օգնութեան, խորհրդին, այնինչ այստեղ մասնագէտ հոգեբանի (յատկապէս հայի ներաշխարհին ծանօթ մասնագէտի) դերը դառնում է անփոխարինելի:
Նշուեց, թե որոշ հայ տղամարդիկ դժուարութեամբ են ընդունում նոր պայմանները, ուր ընտանիքի բոլոր անդամների առջեւ բացւում են հաւասար հնարաւորութիւններ: Անաչառութեան համար հարկ է նշել, թէ նման անցանկալի իրավիճակին նպաստում են նաեւ որոշ հայ կանանց անլուրջ եւ անհեռատես կեցուածքը: Այսինքն, որոշ հայուհիներ ինչ-ինչ պատճառներով իրենց ընձեռնուած բարձր աշխատավարձ ստանալու հնարաւորութիւնը դրօշակի պէս ծածանում են տանը, անվերադառնալիօրէն վիրաւորելով տան տղամարդու արդէն իսկ խոցուած ինքնասիրութիւնը: Իրավիճակի նման ընթացքը տանում է դէպի ամուսնալուծութիւն՝ ամենաանցանկալի հետեւանքներով: Այս ամէնը չի կարող չնկատել վատառողջ միջավայրում մեծացող դպրոցականը: Նա չունի մեծին յատուկ կենսափորձ, հետեւաբար քանդիչ այս վայրէջքի դէմ նրա համար պայքարելու միջոցները բացակայ են: Հաւանականութիւնը շատ է, որ նման պայմանների մէջ մեծացող հայ երեխան՝ անկախ սեռից, ընկնի փողոց, ուր նրան սպասում են մանր յանցագործները, ալքոհոլն ու թմրանիւթերը: Չափազանց կարեւոր է, որ ծնողները կարողանան գիտակցել այս ամէնը եւ հիմնեն ընտանեկան ժողովրդավարութիւն, ուր ամէն անդամ իրեն արժէքաւոր եւ յարգուած է զգում:
ԱՆՀԱՏԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՅԱՐԳԵԼՈՒ ԿԱՐԵՒՈՐՈՒԹԻՒՆԸ
Հայ ծնողի ամենամեծ գանձը իր երեխան է եղել: Ապրելով մի ընտանիքում, աւելի ճիշդ նոյն յարկի տակ սերնդէ սերունդ, մենք սովորել ենք քաղել նման ապրելակերպի օգտակար պտուղները: Կարիք չկայ մէկ առ մէկ ակնարկելու, թէ որքան առաւելութիւններ են պարունակում երկու կամ աւելի սերնդի՝ մէկ յարկի տակ ապրելու իրականութիւնը: Բայց կան նաեւ բացասական կողմեր: Մասնաւորապէս ուզում եմ նշել այն հանգամանքները, թէ նման ընտանիքներում ծնողը երեխային աւելի շատ տեսնում է որպէս ի՛ր կեանքի անբաժան մասը՝ որպէս ի՛ր ուրախութիւնը, տխրութիւնը, հոգսը, պարտականութիւնը: Արտաքինից սովորական թուացող այս երեւոյթը ունի առարկայական մի թերութիւն: Խօսքն այն մասին է, թէ յատկապէս նման ընտանիքներում է, որ անսահման սիրոյ հետ մէկտեղ ծնողը դժուարանում է գիտակցել, թէ իր զաւակը նախեւառաջ ինքնուրոյն անհատ է: Աւելի ճիշդ, նման ծնողները դժուարութեամբ են գիտակցում, թէ զաւակ լինելուց առաջ երեխան մարդ է, անհատ, եւ սիրոյ հետ մէկտեղ պահանջում է նոյնքան (եթե ոչ աւելի) յարգանք: Փորձառութեանս ընթացքում շատ եմ հանդիպել հայ աշակերտների, որոնք սրտնեղել են, թէ ծնողը կամ ծնողները իրենց հաշուի չեն առնում. հիմնականում նրանք մեծահոգաբար ներել են իրենց ծնողներին, բայց եղել են նաեւ վտանգաւոր ընդվզումներ: Միացեալ Նահանգներում մարդու անհատականութեան վրայ խիստ ուշադրութիւն է դարձւում: Ինչ-որ տեսանկիւնից սա նորութիւն է հայ գաղթական ընտանիքի համար, ուր հաւաքական գոյութիւնը աւելի գերադաս դիրքի վրայ է եղել, քան անհատականութեան ներկայ արժէքաւորումը: Այստեղ է, որ կարեւորւում է ոսկէ միջինի դերը: Ծնողները պէտք է գիտակցեն, որ սխալ է երեխային ստիպել ամբողջութեամբ անտեսել ներկայ իրականութիւնը: Փոխարէնը կարելի է ընդգծել, թէ անհատականութեան արժէքաւորումը չի նշանակում անհատապաշտութեան եւ եսասիրութեան կարեւորում, եւ հնուց եկած հաւաքական գոյութեան արտայայտումը ընտանեկան արժէքների ձեւով մարդուն դարձնում է առաւել կայուն, առաւել ամբողջական:
ՀԱՅ ԿՆՈæ ՀԵՂԻՆԱԿՈՒԹԵԱՆ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ ՕՏԱՐԻ ԱՉՔԵՐՈՎ
Միացեալ Նահանգներում որոշ հայ աշակերտների հետ աշխատող ոչ-հայ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ այն թիւր կարծիքին են, թէ կինը երկրորդական դեր ունի հայ իրականութեան մէջ: Այս մասին նրանք որեւէ գրականութեան մէջ չեն կարդացել, այլ նման եզրայանգման են եկել հայ աշակերտների հետ ունեցած իրենց փորձառութիւնից: Արդեօք սա չի՞ նշանակում, թէ պարտաւոր ենք կրթել մեր ընտանիքներից ոմանց՝ վերանայել իրենց արտայայտման ձեւերը կնոջ նկատմամբ: Արդեօք կարիք չկա՞յ վերանայելու, թէ որոշ արու զաւակներ իրենց մօր հետ ինչպէս են խօսում հասարակութեան մէջ, տանը: Արդեօք կարիք չկա՞յ, որ որոշ տղամարդիկ աւելի մեղմ թոնով խօսեն իրենց կնոջ, մօր, քրոջ հետ, որպէսզի այն թիւր կարծիքը չստեղծուի, թե «հայերը չեն յարգում իրենց կանանց»:
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԵԱՆ ՓՈԽԱՐԷՆ
Ի մի բերելով ասուածը, դեռ շատ անելիքներ ունենք: Գուցէ քննարկուած վերլուծութիւնները աւելի շատ հարցեր են բարձրացնում, քան պատասխաններ ունեն. CASPS-ը մէկ կազմակերպութիւն է, հիմնուած մի քանի նուիրեալների անշահախնդիր աշխատանքի վրայ: Առաջադրուած խնդիրները շատ աւելի խոշոր են, քան մէկ կազմակերպութեան անդադրում փորձերը՝ դրանք բարւոք ձեւով լուծելու: Հայրենիքում եւ Սփիւռքում գտնուող իւրաքանչիւր կազմակերպութիւն, անհատ, ում դեռ հետաքրքրում է հայ մարդու վաղուայ նկարագրի ձեւաւորումը պետք է կազմակերպուած ձեւով համագործակցութեան ձեռք մեկնի իւրաքանչիւր նախաձեռնութեան, որի նպատակն է օգնել հայ աշակերտին: Կ’առաջարկենք, որ այս հարցի համակարգային վերլուծութեան եւ կազմակերպման նախաձեռնութիւնը ստանձնի Հայաստանի կրթութեան եւ գիտութեան նախարարութեան համապատասխան մի որեւէ բաժին եւ մինչ այդ պետական դպրոցներ յաճախող մեծաթիւ հայ աշակերտներ ունեցող հայ համայնքները կապի մէջ մտնեն միմեանց հետ (թերեւս օգագործելով համացանցի ընդձեռնած միջոցները) փորձի փոխանակման նպատակով:
ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՆԵՐԴՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՊԱԳԱՆ ԿԵՐՏԵԼՈՒ ՏԵՍԱՆԿԻՒՆԻՑ ՄԱՐԴՈՒ ՊԱՏՐԱՍՏՄԱՆ ՄԷæ ԿԱՏԱՐԱԾ ՆԵՐԴՐՈՒՄՆ Է, ԼԻՆԻ ԴԱ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ, Թէ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՑ ԴՈՒՐՍ:
