2006ի վերջին ամսուան ընթացքին արձանագրուեցաւ երկու բռնատէրերու վախճանը։ Դեկտեմբեր 10ին, Սանթիակօ տէ Չիլիի մէջ, 91 տարեկան հասակին մահացաւ զօրավար Աուկուսթօ Փինոշէ, որ 1973 Սեպտեմբեր 11ին պետական հարուածով տապալեց Սալվատոր Այենտէի կառավարութիւնը եւ երկրի տարածքին հաստատեց բռնատիրական կարգեր մինչեւ 1990, երբ Չիլիի մէջ եւս վերահաստատուեցաւ ժողովրդավարութիւնը։ Շաբաթ, 30 Դեկտեմբերի առաւօտեան կանուխ ժամերուն, Պաղտատի մէջ կախաղան բարձրացաւ 24 տարի Իրաքը իր բացարձակ կամքին ենթարկած Սատտամ Հիւսէյնը՝ ի գործադրութիւն զինք դատած ատեանի մահապատիժի որոշման։ Երկու բռնատէրերու վախճանը իրենց համապատասխան երկիրներու հասարակական կարծիքը բաժնեց երկուքի. անոնք, որոնք բռնատէրերու մահը համարեցին ուրախութեան առիթ եւ հրապարակային կերպով փողոց ելան տօնելու իրողութիւնը, եւ անոնք, որոնք սգացին կորուստը եւ, յատկապէս Իրաքի պարագային, երդուեցան վրէժ լուծել։
Հակառակ որ Չիլի եւ Իրաք, կամ Փինոշէ եւ Սատտամ Հիւսէյն, իրարմէ այնքան տարբեր ոլորտներ ու անձնաւորութիւններ են, երկու բռնատէրերու վախճանը առիթ կու տայ անոնց ճակատագրին, բայց մանաւանդ արդարադատութեան իմաստին մասին կարգ մը խորհրդածութիւններու, որոնք անխուսափելի են պատմութեան դասերէն սորվելու պատրաստ եւ համամարդկային ապագայի ու յառաջդիմութեան նախանձախնդիր ամէն անձի համար։ Եւ եթէ մարդկային իրաւանց պաշտպանի գաղափարախօսական եւ բարոյական յստակ դիրքորոշումէ մեկնած կարելի է հասկնալ բռնատէրերու վախճանը ողջունողներուն ուրախութեան պարզ տրամաբանութիւնը՝ «աշխարհը աւելի լաւ է առանց անոնց», թէ՛ Փինոշէի, եւ թէ Սատտամ Հիւսէյնի վախճանը արդարադատութեան նախանձախնդիրներուն համար անբաւարարութեան, եթէ ոչ յուսախաբութեան առիթ հանդիսացաւ։
Փինոշէի պարագային, որովհետեւ ան յաջողեցաւ շրջանցել զինք դատելու փորձը, շնորհիւ Թոնի Պլէրի կառավարութեան մեղսակցութեան, իսկ Սատտամ Հիւսէյնի պարագային, որովհետեւ անոր դատավարութիւնը անտեսեց մարդկութեան դէմ իր գործած ոճիրներէն ամէնէն քստմնելիները, որոնք անխուսափելիօրէն պիտի բացայայտէին եւ, թերեւս, իրաւաբանականօրէն հաստատագրէին Իրաքը գրաւման տակ պահող ԱՄՆի մեղսակցութիւնը։
Մարդկութեան դէմ ոճիրներու երկար շարանէն անկախ, երկու բռնատէրերու ճակատագիրը, իրենց մտածելու ձեւին եւ վերաբերմունքին իմաստով, հասարակական շատ յատկանիշներ ունի։ Այս իմաստով, Փինոշէ եւ Սատտամ Հիւսէյն իւրայատուկ են միայն այնքան, որքան իւրայատուկ է իւրաքանչիւր բռնատէր, եւ կը յարմարին պատմութեան մէջ իր արիւնոտ հետքը ձգած ամէն բռնատէրի գրեթէ տիեզերական բնորդին։
Այսպէս, թէ՛ Փինոշէ, եւ թէ Սատտամ Հիւսէյն ուզեցին իրենց անձին հետ նոյնացնել իրենց երկիրն ու ճակատագիրը, բնութագրեցին քաղաքական գաղափարախօսութիւն մը, որ ազգայնականութեամբ գունաւորուեցաւ, սակայն շուտով գունաթափ եղաւ, երբ երեւան ելաւ, որ այս ազգայնականութիւնը խորքին մէջ ոչ թէ հասարակութեան տարբեր հատուածները իրարու մօտ բերող եւ բոլորին համար միեւնոյն ինքնութեան ու հաւաքական ճակատագրին գիտակցութեան նիւթական ենթահող ստեղծելու կը ծառայէ, այլ զէնքի ուժով ազգի ու հասարակութեան մէկ հատուածի տիրապետութեան դիմակաւորման միջոց է միայն։ Չիլիի պարագային, այդ տիրապետութիւնը հիմնականին մէջ դասակարգային բնոյթ ունէր, իսկ Իրաքի պարագային՝ յարանուանական-ցեղախմբային։ Երկու պարագաներուն ալ սակայն, բռնատէրերուն եւ իրենց անմիջական շրջապատին սեփական հարստացումը, բացայայտ եւ ուղղակի Սատտամ Հիւսէյնի պարագային, սուտերով քօղաւորուած՝ Փինոշէի պարագային, անխուսափելիօրէն ներյայտ է բռնատէրերու բանաձեւած ազգայնականութեան կեղծ գաղափարախօսութեան։
Շատ գրուած է Փինոշէի ու Չիլիի մասին իբրեւ Լատին Ամերիկեան ոլորտին մէջ նորազատական տնտեսական քաղաքականութեան յաջողութեան ցուցանիշ։ Խորհրդային Միութեան փլուզման տարիներուն, Փինոշէեան իշխանակարգի այսպէս կոչուած բնորդը ուսումնասիրութեան եւ հիացման առարկայ էր անցումային փուլը ձեւաւորող ու ղեկավարող ընտրանիներուն մօտ՝ Ռուսիայէն մինչեւ Հայաստան։ Տակաւի՛ն, Կեդրոնական Ասիոյ հանրապետութիւններու բնորդներու ուշադիր ու բաղդատական վերլուծումը հաւանաբար բացայայտէ Փինոշէի բնորդին վերարտադրութեան իրողութիւնը։ Ի մասնաւորի երբ նկատի ունենանք Թիւրքմէնիստանի պարագան։ Ի դէպ, Թիւրքմէնիստանի մենատէր Թիւրքմէնպաշիի տիպարն ալ կարելի էր ներառել այս ակնարկին մէջ, նկատի ունենալով, որ անոր մահն ալ պատահեցաւ Դեկտեմբեր 21ին։ Սակայն Թիւրքմէնպաշիի երեւոյթը ինքնին այնքան իւրայատուկ է, որ երեւի վերլուծումէ աւելի պարարտ նիւթ կրնայ ըլլալ իր կեանքն ու գործը «քոմիքս»ի մը միջոցաւ ներկայացնելու տրամադիր ամէն ծաղրանկարիչի… Սատտամ Հիւսէյնի պարագային, տնտեսական քաղաքականութիւնը նուազ տեսական նկատառումներու կարիքը ունի. կը բաւէ ուշադրութեան կեդրոնը զետեղել քարիւղի ազդակին ու անոր վրայ մենաշնորհ հաստատած սիւննի փոքրամասնական հատուածին շահախնդրութիւնը եւ արդէն բացատրութիւնը ինքնաբերաբար կը ձեւաւորուի։
Ինչ որ անհրաժեշտ է բացայայտել ու յիշեցնել երկու պարագաներուն ալ, սակայն, այս երկու տնտեսական քաղաքականութիւններու ընկերային գինն է, որ թէ՛ այսպէս կոչուած ազատ շուկայի երկրպագուներու համար պարզապէս անգոյ ազդակ է, տրուած ըլլալով որ, իբր թէ, պահանջարկի եւ առաջարկի հաւասարակշռումը ինքնաբերաբար կը լուծէ ընկերային հարցը, եւ թէ քարիւղի հոսքը զարգացած երկիրներ ապահովելու նախանձախնդիր մեծապետական քաղաքականութեան համար արհամարհելի է հաշուարկումներու ընթացքին։ Այդուհանդերձ, նոյնիսկ Չիլիի նման զարգացող եւ «առողջ» ազատ շուկայական տնտեսութիւնը կառուցուած է Փինոշէեան 16ամեայ իշխանութեան բռնարարքներուն եւ ընկերային անարդարութիւններուն վրայ։ Աւելի՛ն, առանց բռնատիրութեան ոճիրներուն, որոնք թիրախ դարձուցին յատկապէս աշխատաւոր դասակարգը, առանց տնտեսական զարգացման նախորդող 16 տարիներու ընթացքին աշխատաւորներու կենսամակարդակի կտրուկ անկումին, այսօր շատ հաւանաբար տնտեսական «հրաշք»ին մասին խօսք չէր կրնար ըլլալ։ Բայց այդ «գինը» ոչ միայն ծանօթ, ընդունուած եւ լռութեան դատապարտուած էր նորազատական տնտեսական քաղաքականութեան տեսաբաններու եւ գլխաւոր նախաձեռնողներու, հանրածանօթ Շիքակօ Պոյզ կոչուած տնտեսագէտներուն կողմէ, այլ 1973ին Ուաշինկթընի արտաքին քաղաքականութեան ընթացքը որոշող Քիսինճըրի ու Նիքսընի բացայայտ զօրակցութիւնը կը վայելէր։ Ծանօթ է, որ Փինոշէի պետական հարուածին ետին կանգնած էր Քիսինճըր, որուն դէմ այսօր եւրոպական ատեաններու մէջ դատական խնդիր գոյութիւն ունի։
Գալով Իրաքի քարիւղին, անոր անարդարութեան արմատները պատմականօրէն շատ աւելի հեռու կ’երթան հասնելու համար մինչեւ Առաջին աշխարհամարտի աւարտ, բրիտանական գաղութատիրութիւն եւ Չըրչիլի անմիջական ցուցմունքներով նախկին Օսմանեան կայսրութեան երեք վիլայէթներու միացումով Իրաք կոչուած երկրի մը ստեղծում։ Եւ քանի որ այդ երկրին մէջ քարիւղի հանքերը, բրիտանական քաղաքականութեան հիմնական շահագրգռութեան առարկան, կը գտնուէին շիի եւ քիւրտ հատուածներով բնակեցուած տարածաշրջաններուն մէջ, գաղութատիրական իշխանութիւնները, հաւատարիմ իրենց «բաժնէ՛ որ տիրես»ի սկզբունքին, երկրի ղեկը դրին սիւննի փոքրամասնութեան ձեռքը։ Թագաւորական վարչակարգի տապալումը, գաղութատիրութեան իրական աւարտը, Պաաս կուսակցութեան իշխանութեան հասնիլը, արաբ ազգայնականութեան հաասարութեան խոստումները ոչինչ փոխեցին իրաքեան հասարակարգի ուժերու յարաբերութեան մէջ։ Ընդհակառա՛կը, քարիւղի եկամուտը իր ձեռքերուն մէջ պահելու համար, սիւննի փոքրամասնութեան տիրապետութիւնը, 1970ական թուականներուն Սատտամ Հիւսէյնի իշխանութեան հասնելով, ստացաւ էապէս ցեղասպանային բնոյթ շիիներու եւ քիւրտերու նկատմամբ։
Առանց միամիտ պարզաբանութեան թակարդին մէջ իյնալու, կարելի է հաստատել որ թէ՛ Փինոշէի եւ թէ ալ Սատտամ Հիւսէյնի բռնատիրութեանց պարագային, ԱՄՆի, Մեծն Բրիտանիոյ եւ միւս զարգացած երկիրներու եւ մեծ պետութիւններու ուղղակի թէ անուղղակի մեղսակցութիւնը քիչ հարցականներ կը յառաջացնէ։ Այդ մեղսակցութեան շարունակութիւնը պէտք է համարել մարդկային իրաւանց ի խնդիր արդարադատութեամբ նախանձախնդիրներու մօտ երկու բռնատէրերու վախճանին թողած լեղի համը։
Այսպէս, պետական հարուածին յաջորդած օրն իսկ, Փինոշէի հրահանգով զինուորական իշխանութիւնները երկրի տարածքին սկսան հալածել վարչակարգին ընդդիմադիր տարրեր, որոնք կամ ուղղակիօրէն կը գնդակահարուէին, կամ «կ’անհետանային» հաւաքական փոսերու մէջ, կամ ալ կը բանտարկուէին եւ կ’ենթարկուէին չարչարանքի։ Փինոշէի հրամանով, Պուէնոս Այրէսի եւ Ուաշինկթընի մէջ ահաբեկչութեան ենթարկուեցան հետեւաբար՝ պետական հարուածին ընդդիմացած զօրավար Քարլոս Փրաթթ եւ Այենտէի արտաքին գործոց նախարար Օրլանտօ Լըթելիէր։ 1975ի աւարտին, Սանթիակօ տէ Չիլիի մէջ Փինոշէ հիւրընկալեց Լատին Ամերիկայի հինգ զինուորական բռնատիրութիւններու ներկայացուցիչներու գաղտնի խորհրդաժողով մը, որուն ընթացքին այդ հինգ բռնատիրութիւնները որոշեցին համագործակցիլ՝ վարչակարգերու ընդդիմացողներու չէզոքացման, իմա՛՝ ֆիզիքական մաքրագործումին, համար։ «Քոնտոր գործողութիւն» անունով այդ գաղտնի ծրագիրը, որ բացայայտուելու գործընթացին մէջ է, օրին վայելեց Սի.Այ.Էյ.ի զօրակցութիւնը, եւ նոյնիսկ երբ նախագահ Ճիմի Քարթըր փորձեց արմատականօրէն փոխել Ուաշինկթընի արտաքին քաղաքականութիւնը բռնատիրութիւններու նկատմամբ, ԱՄՆի պահպանողական շրջանակներ, ինչպէս Ռեկընի վարչակարգի լիազօր ներկայացուցիչը ՄԱԿի մօտ՝ Ճէյն Քըրքփաթրիք, շարունակեցին հրապարակային կերպով պաշտպանել զինուորական վարչակարգերը, որոնք համայնավարութեան որպէս թէ տարածման դէմ ամերիկեան խաչակրութեան մեծ դաշնակիցներ կը համարուէին։ Զինուորական բռնատիրութեան վարչակարգը, անշուշտ, Փինոշէի եւ իր ընտանիքին հսկայ հարստութիւն դիզելու առիթ տուին. 2004ին բացայայտուեցաւ, որ Փինոշէ ԱՄՆի Ռիկկս դրամատան մէջ զետեղած էր 8 միլիոն տոլարի գումար մը, եւ հետագայ հետաքննութիւններ ցոյց տուին, որ բռնատէրը աշխարհի տարբեր դրամատուներու մէջ պահ դրած է 27 միլիոնի հասնող գումար մը, որուն գոյութիւնը ոչ միայն գաղտնի պահած է, այլ հետեւողականօրէն հրապարակային կերպով ժխտած որեւէ հարստութիւն ունենալը, փորձելով արտացոլել փտածութեան փորձութիւնները գերազանցած բարոյական տիպարի մը պատկերը։ Այս բոլոր ոճիրներուն համար Փինոշէի դէմ քրէական տարբեր գործեր յարուցուած էին։ Եւ եթէ ան Չիլիի մէջ շնորհիւ ցմահ ծերակուտականի իր պաշտօնին կրնար շրջանցել դատուելու ամէն փորձ, 1998ին, երբ ան Լոնտոն էր տարեվերջի գնումներու համար, սպանացի հանրածանօթ դատաւոր Պալթազար Կարսոն յաջողեցաւ բռնատէրը գրեթէ երկու տարի Լոնտոնի իր իջեւանած վայրին մէջ պահել՝ սպասելով Լոնտոնի թոյլտուութեան, որպէսզի ան տեղափոխուի Սպանիա եւ ենթարկուի դատի։ Մարդկային իրաւանց պաշտպաններուն համար պատմական օրեր էին անոնք, եւ եթէ չըլլար Թոնի Պլէրի կառավարութեան ստորին մեղսակցութիւնը, շատ հաւանաբար Փինոշէ իր կեանքը աւարտէր բանտախուցին մէջ։ Այդպէս չեղաւ, սակայն, դժբախտաբար։ Փինոշէ մահացաւ ստանձնելով «ամէն ինչի քաղաքական պատասխանատուութիւնը», ինչպէս յայտարարեց իր այրին, վերարտադրելով բռնատէրին վերջին խօսքերը։ Միշէլ Պաշըլէի կառավարութիւնը մերժեց անոր պետական թաղում, բայց չկրցաւ արգիլել զինուորական յարգանքի տուրքը։ Բայց մինչ Փինոշէի հիացողները կանգ կ’առնէին իր դագաղին առջեւ հիթլերական բարեւով բաժնուելու համար իրմէ, ոչ ոք նկատեց, որ շարքի կեցած էր նաեւ բռնատէրի հրահանգով սպանուած զօրավար Փրաթթի թոռը։ Երբ հասաւ իր մեծ հօր ոճրագործի դիակին մօտ, թքեց անոր վրայ եւ շարունակեց իր ճամբան…
Ի տարբերութիւն Փինոշէի, Սատտամ Հիւսէյն դատուեցաւ։ Ամբաստանեալի աթոռին տեսնել մարդկութեան դէմ ոճիրներու հեղինակ մը, որ, առաւել, հպարտ է իր անցեալով, մեծ բաւարարութիւն է անշուշտ մարդկային իրանաւանց նախանձախնդիրներուն համար։ Հիւսէյնի դատավարութիւնը, սակայն, պատմութեան պիտի անցնի որպէս ամէնէն անարդար, եւ քաղաքական որոշումէ բխած արարք մը։ Հիւսէյն դատուեցաւ իր դէմ մահափորձով ամբաստանուած 148 շիիներու սպանութեան համար, խախտումներով լի դատական հոլովոյթի մը աւարտին դատապարտուեցաւ մահուան, եւ առանց ընթացք տալու վճիռի վերատեսութեան դիմումին, ատեանը արագացուց մահավճիռի գործադրութիւնը Ատհայի տօնի նախօրեակին։ Դատական հոլովոյթն ու մահապատիժի գործադրութիւնը անխուսափելիօրէն մեկնաբանուեցան որպէս շիիներու վրէժխնդրութիւն թէ՛ Իրաքի, եւ թէ արաբական աշխարհին մէջ, եւ շիի-սիւննի քաղաքացիական արդէն բռնկած պատերազմի ոլորտին մէջ, Պաղտատի մարդասպանին վախճանը պարզապէս պիտի խորացնէ ատելութիւնն ու արիւնահոսութիւնը։
Պուշի վարչակարգը, որ այնքան նախանձախնդիր եղած էր 2003 Դելտեմբերին Հիւսէյնի ձերբակալումը աշխարհով մէկ պատկերասփռելու, փորձեց հեռաւորութիւն պահել մահապատիժի գործադրութենէն։ Դժուար չէ այս վերաբերմունքին մէջ տեսնել Իրաքի շարունակուող գրաւման ստեղծած թնճուկին մէկ հարազատ արտայայտութիւնը։ Սակայն նոյնքան կարեւոր է անդրադառնալ, թէ որքան կարեւոր էր ԱՄՆի համար դատավարութեան տալ այն ընթացքը, որ ունեցաւ եւ, ամենայն հաւանականութեամբ, արագացնել մահապատիժի գործադրութիւնը։ Եթէ վճիռի վերատեսութեան ընթացք տրուէր եւ Հիւսէյն 8 Յունուարին կրկին նստէր ամբաստանեալի աթոռին վրայ, ապա իր դէմ յարուցուած դատական գործերը պիտի բացայայտէին բոլոր այն ոճիրները, որոնց մանրամասնութիւններու բացայայտումը կրնար ԱՄՆը դնել շատ փափուկ կացութեան մէջ։ Ի մասնաւորի՝ 1986էն 1988 երկրի հիւսիային Ալ Անֆալ շրջանին մէջ 182 հազար քիւրտերու զանգուածային տեղահանութիւնն ու ջարդերը, որոնց հետեւանքով Հիւսէյն կրնար ամբաստանուիլ ցեղասպանութեան յանցանքով։ Իրանի դէմ 1980-1988 պատերազմի ընթացքին մարդկութեան դէմ ոճիրները։ 1983ին քրտական Պարզանի ցեղախումբին պատկանող 8 հազար քիւրտերու բնաջնջում։ 1988ին, Իրանի դէմ պատերազմի ընթացքին, քրտական Հալապճա շրջանին մէջ քիմիական զէնքերու գործածութեամբ 5 հազար անմեղ քաղաքացիներու սպանութիւն։ Քուէյթի ներխուժում եւ գրաւում 1990ին։ 1991ին, Ծոցի պատերազմի աւարտով, ԱՄՆի քաջալերանքով Պաղտատի դէմ ըմբոստացած տասնեակ հազարաւոր շիի զինուորներու եւ անմեղ քաղաքացիներու ջարդ։ 1974էն 1999 տասնեակներով շիի կրօնական ղեկավարներու սպանութիւն։ Հիւսէյն այս բոլոր ոճիրները կը գործէր, երբ եւրոպական պետութիւնները եւ ԱՄՆի վարչակարգերը իր մէջ կը տեսնէին Իրանի իսլամական յեղափոխութեան տարածումը զսպող քաղաքական ազդակ, որուն հետ, առաւել, կարելի էր առեւտրական շահաբեր փոխանակում ունենալ, յատկապէս երբ հարցը կը վերաբերէր զէնքի վաճառքին։ Հիսէյնի մահով գոնէ անմիջականօրէն երեւան պիտի չելլեն Ուաշինկթընի զօրակցութիւնը անոր եւ ԱՄՆի ուղղակի թէ անուղղակի մեղսակցութիւնը իր գործած ոճիրներուն։ Բայց իրաքեան իրադարձութիւններու քիչ թէ շատ հետեւած իւրաքանչիւր դիտորդի յիշողութեան մէջ վստահաբար արմատաւորուած է Իրաքի ներխուժման ու գրաւման գլխաւոր ճարտարապետներէն, պաշտպանութեան նախկին քարտուղար Տանըլտ Ռամսֆելտի եւ Հիւսէյնի ձեռք թօթուելու 1980ական թուականներու կէսերուն առնուած լուսանկարը, որպէս սկիզբ այն հետաքննութեան, որ կրնայ շատ գաղտնիքներ բացայայտել…
Փինոշէ եւ Հիւսէյն չկան արդէն որպէս զանգուածային մարդասպանի կենդանի օրինակներ։ Իրենց ետին թողած են խորապէս բեւեռուած հասարակութիւններ։ Բայց մինչ Չիլիի մէջ ժողովրդավարական կարգերու շնորհիւ այդ բեւեռացման մեղմացման ու չէզոքացման ամէն պայմանները առկայ են, ԱՄՆի զինուորական գրաւման տակ գտնուող Իրաքի մէջ Հիւսէյնի մահապատիժը եկաւ աւելի խորացնելու հասարակութեան բաժանման սահմանները։
