Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան նախագահ Արկատի Ղուկասեանը Նոյեմբերի 3ին ստորագրել է «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան սահմանադրութեան նախագծի հանրաքուէ նշանակելու մասին» հրամանագիրը, համաձայն որի, հանրաքուէի օր է նշանակուել 2006թ. Դեկտեմբերի 10ը: Սա նշանակում է, որ միջազգայնօրէն չճանաչուած, սակայն փաստացի անկախ Արցախը 15 տարի անց վերջապէս հնարաւորութիւն է ստանում ունենալու մայր օրէնք՝ սահմանադրութիւն: Թէ ինչն էր պատճառը, որ նախկին տարիներին փորձ չէր արւում ընդունել սահմանադրութիւն, կը փորձենք պատասխանել ստորեւ:
Նախ յիշեցնենք, որ Դեկտեմբերի 10ը յիշարժան օր է ղարաբաղեան պայքարի տարեգրութեան մէջ: 1991թ. այդ օրը Լեռնային Ղարաբաղում անց է կացուել հանրաքուէ: «Համաձա՞յն էք Լեռնային Ղարաբաղի անկախ հանրապետութեան կազմաւորմանը» հարցին «այո» էր պատասխանել արցախահայերի աւելի քան 99 տոկոսը: Լեռնային Ղարաբաղի ատրպեճանաբնակ վայրերում հանրաքուէ տեղի չէր ունեցել, քանի որ Պաքուի ցուցումով ատրպէյճանցիները պոյքոթել էին հանրաքուէն, թէեւ նրանք ներառուած էին ընտրացուցակներում: Իրականում, անկասկած, արցախահայութիւնը իր անկախութիւնը նուաճեց ոչ թէ հանրաքուէով, այլ պատերազմի դաշտում՝ դրա համար վճարելով չափազանց բարձր գին՝ մօտ եօթ հազար մարդու կեանք:
Այն բանից յետոյ, երբ այս տարուայ գարնանից Լեռնային Ղարաբաղում շրջանառութեան մէջ դրուեց եւ սկսուեց աշխուժօրէն քննարկուել սահմանադրութեան նախագիծը, քաղաքական եւ փորձագիտական շրջանակներում դա անմիջապէս կապուեց 2007 թուականին սպասուող նախագահական ընտրութիւնների հետ: Աւելի՛ն. արցախեան եւ հայաստանեան մամուլում եղան հրապարակումներ, որ սահմանադրութեան շուտափոյթ ընդունումը նպատակ է հետապնդում ապահովել գործող նախագահ Արկատի Ղուկասեանի՝ երրորդ անգամ ընտրուելու հնարաւորութիւնը: Արցախեան օրէնքներով՝ նոյն անձին իրաւունք չի տրւում երկիրը անընդմէջ ղեկավարել երկու անգամից աւելի: Ղուկասեանը նախագահում է 1997 թուականից ի վեր: Սակայն սահմանադրութեան ընդունումը բերում է նոր պետական համակարգի ձեւաւորմանը, որտեղ, այսպէս ասենք, շատ բան իրաւական տեսանկիւնից սկսւում է զերոյից:
Իսկ թէ ինչո՛ւ նախորդ 15 տարիներին Լեռնային Ղարաբաղում փորձ չէր արւում ընդունել սահմանադրութիւն, Ստեփանակերտում եւ Երեւանում ժամանակին բացատրում էին այսպէս. քանի դեռ շարունակւում է ղարաբաղեան կարգաւորման գործընթացը, պէտք է սպասել: Խնդիրն այն է, որ ցանկացած երկրի մայր օրէնքում, այնպէս էլ Լեռնային Ղարաբաղի սահմանադրութեան նախագծում, ամրագրւում է երկրի ինքնիշխանութիւնը եւ անկախութիւնը: Այսինքն քանի դեռ ղարաբաղեան բանակցութիւնները շարունակւում են, պէտք չէ կանխորոշել կարգավիճակը: Միւս կողմից, սակայն, բանակցութիւնները կարող են շարունակուել տասնամեակներ՝ առանց շօշափելի արդիւնքների, ինչպէս մենք ականատեսն ենք արդէն աւելի քան տասը տարի:
Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային ժողովը Դեկտեմբերի 1ին երկրորդ ընթերցմամբ ընդունեց սահմանադրութեան նախագիծը: Խորհրդարանի քաղաքական ուժերի եւ պատգամաւորների բացարձակ մեծամասնութիւնը ընդունելի է համարում մայր օրէնքի նախագիծը: Բացառութիւն էր կազմում «Հ.Յ.Դ. Շարժում 88» խումբը, որը լուրջ վերապահումներ ունէր նախագծի նկատմամբ: Ընդամէնը երեք անդամներ ունեցող եւ ընդդիմադիր համարուող խումբը, սակայն, դէմ չի քուէարկել։ Խմբի անդամներից Գեղամ Պաղտասարեանը եղել է «ձեռնպահ»։ Միակը, որ դէմ է քուէարկել նախագծին, եղել է անկախ պատգամաւոր Արմէն Աբգարեանը։
Երկրորդ ընթերցման ժամանակ միայն մէկ առաջարկութիւն է հնչել: Պատգամաւոր Մաքսիմ Միրզոյեանը առաջարկել է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան փոխարէն գործածել «Ղարաբաղի քրիստոնէական հանրապետութիւն» ձեւը: Միրզոյեանը առաջարկել է պետութեան անուանումից հանել «լեռնային» բառը, քանի որ Ղարաբաղի բաժանումը լեռնային եւ հարթավայրային մասերի արհեստական է արուել՝ ի վնաս արցախահայութեան: Խորհրդարանի ղեկավարութիւնը խոստացել է քննարկել այդ առաջարկութիւնը:
Սահմանադրութեան նախագիծը առաջին ընթերցումից յետոյ հանուել էր համաժողովրդական քննարկման, տպագրուել մամուլում: Քննարկումների եւ բանավէճերի արդիւնքում քաղաքական ուժերը եւ հասարակական կազմակերպութիւնները ներկայացրել էին 127 առաջարկներ: Երկրորդ ընթերցման ժամանակ «Հ.Յ.Դ. Շարժում 88» ընդդիմադիր խմբի ղեկավար Արմէն Սարգսեանը նշել էր, որ խումբը 50 առաջարկ է ներկայացրել, որից 32ը ընդունուել է:
Գեղամ Պաղտասարեանից փորձեցինք ճշդել իր եւ խմբակցութեան դիրքորոշումը։ «Մեր՝ «Հ.Յ.Դ. Շարժում 88» խմբակցութիւնը որոշել էր «դէմ» չքուէարկել, որովհետեւ հոգեբանօրէն շատ ծանր է, երբ մարդ «դէմ» է քուէարկում նորանկախ երկրի սահմանադրութեանը: Կար եւս մէկ հանգամանք. մեր առաջարկութիւնների մի զգալի մասը ընդունուել էր, այդ առումով եւս չէինք կարող «դէմ» քուէարկել», ասաց նա:
Իշխանամէտ «Հայրենիք» պատգամաւորական խմբից Գագիկ Պետրոսեանը պնդում է, որ այս սահմանադրութեան նախագիծը ժողովրդավարական է, որի ընդունումը մէկ քայլ եւս կը մօտեցնի Լեռնային Ղարաբաղին՝ դէպի միջազգային ճանաչում։ «Մեզ շատ է պէտք սահմանադրութիւն: Կարող է հարց ծագել՝ Մեծն Բրիտանիան չունի սահմանադրութիւն, ի՞նչ է եղել: Բայց Մեծն Բրիտանիան ճանաչուած, հզօր պետութիւն է: Երբ մեր երկրի սահմանադրութեան նախագիծը համեմատում ենք ԱՊՀ եւ մեր շրջանի երկրների սահմանադրութիւնների հետ, տեսնում ենք, որ մերն աւելի ժողովրդավարական է», ասում է արցախցի պատգամաւորը:
Գեղամ Պաղտասարեանը մասամբ է համաձայն: Նա նշում է առնուազն 7-8 թերութիւններ, ինչի պատճառով ինքը չէր կարող «կողմ» քուէարկել։
«Չկայ իշխանութեան ճիւղերի յստակ տարանջատում: Ի հարկէ նախագծում կան բաւականին դրական միտումներ, բայց դա բաւարար չի լինի Լեռնային Ղարաբաղում ժողովրդավարութիւնն ապահովելու համար: Իմ «ձեռնպահ» քուէարկելու համար կար մէկ շատ կարեւոր, սկզբունքային իրողութիւն: Սահմանադրութեան ընդունումը գործող նախագահ Արկատի Ղուկասեանին հնարաւորութիւն է տալիս երրորդ անգամ առաջադրուելու», ընդգծում է նա:
Գագիկ Պետրոսեանը զարմանում եւ նշում է, որ սահմանադրութեան մէջ նման դրոյթ չկայ։ Միւս կողմից, նա ընդունում է, որ նախագահ Ղուկասեանը հնարաւորութիւն է ստանում մասնակցել 2007թ. ընտրութիւններին, քանի որ նոր սահմանադրութիւնը բերում է նոր պետական համակարգի ձեւաւորում: «Սակայն նախագահ Ղուկասեանը արդէն յայտարարել է, որ չի մասնակցելու ընտրութիւններին», աւելացնում է Պետրոսեանը:
Իրաւամբ, Հոկտեմբերի 11ին Արկատի Ղուկասեանը յայտարարել է, որ չի մասնակցելու 2007թ. նախագահական ընտրութիւններին: Բայց արդեօ՞ք յայտարարութիւնը վերջնական որոշում է: Այսպէս, Ղուկասեանի յայտարարութիւնից յետոյ Լեռնային Ղարաբաղի խորհրդարանում իշխանական խմբակցութեան՝ «Ժողովրդավարութեան» ղեկավար Վահրամ Աթանէսեանը նշել է, որ սահմանադրութեան ընդունումից յետոյ նախագահ Ղուկասեանը կը հաւաքի քաղաքական ուժերի ներկայացուցիչներին եւ կը յայտարարի ընտրութիւններին իր վերջնական մասնակցել-չմասնակցելու որոշման մասին:
Թող տպաւորութիւն չստեղծուի, թէ մենք Լեռնային Ղարաբաղի սահմանադրութեան ընդունման խնդիրը անձնաւորում ենք: Անկասկած, թէկուզ միջազգայնօրէն չճանաչուած լինելու հանգամանքին, Արցախին մայր օրէնք անհրաժեշտ է: Սակայն եթէ այն ընդունւում է քաղաքական իրադրութեամբ պայմանաւորուածութեան արդիւնքում, այսինքն՝ որպէսզի գործող նախագահի համար ճանապարհ բացի դէպի երրորդ նախագահական ժամկէտ, ապա դա անընդունելի է եւ հարուածելու է հէնց Լեռնային Ղարաբաղի միջազգային վարկին:
Այո՛, միջազգային հանրութիւնը de jure դեռ չի ճանաչել Արցախը, սակայն բազմիցս տարբեր առիթներով յայտարարել է, որ պետականութեան կառոյցների կայացածութեան, մարդու իրաւունքների յարգման, օրէնքի գերակայութեան, ժողովրդավարութեան հաստատման չափանիշներով Լեռնային Ղարաբաղը չի զիջում ԱՊՀ երկրներին, այդ թւում՝ Ատրպէյճանին եւ Հայաստանին: Աւելի՛ն. եթէ Ատրպէյճանում եւ Հայաստանում վերջին տարիներին ընտրութիւնները որակւում են եւրոպական չափանիշներին չհամապատասխանող, ապա Լեռնային Ղարաբաղում ընտրութիւններն անցնում են աւելի ժողովրդավարական: Օրինակ, Ստեփանակերտի քաղաքապետի վերջին ընտրութիւններում ընդդիմութեան՝ «Հ.Յ.Դ. Շարժում 88» դաշինքի պաշտպանած թեկնածուն յաղթեց իշխանութեան թեկնածուին: Մի բան, որը դժուար է այսօր պատկերացնել ինչպէս Ատրպէյճանում, այնպէս էլ Հայաստանում:
ԱՏՐՊԷՅՃԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԱՄԲՈՂՉԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ԿՐԿԻՆ ՀԱՐՑԱԿԱՆԻ ՏԱԿ Է ԴՐՒՈՒՄ
Հայաստանի, Վրաստանի եւ Ատրպէյճանի արտաքին գործերի նախարարները Նոյեմբերի 14ին կը մեկնեն Պրիւքսէլ, որտեղ կը կայանայ երեք երկրների եւ Եւրոմիութեան «Նոր հարեւանութեան» նախաձեռնութեան Գործողութիւնների ծրագրի ստորագրումը: Պրիւքսէլում Վարդան Օսկանեանը կը հանդիպի Ատրպէյճանի արտաքին գործերի նախարար Էլմար Մամէտիեարովի հետ: Յիշեցնենք, որ Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի արտաքին գործերի նախարարները Հոկտեմբերի 6ին հանդիպել էին Մոսկուայում, իսկ Հոկտեմբերի 24ին՝ Փարիզում:
Եթէ Գործողութիւնների ծրագրում յստակ նշւում է Վրաստանի տարածքային ամբողջականութեան պահպանման սկզբունքը (նախկին Խորհրդային Վրաստանի տարածքում կան երկու «սառեցուած» հակամարտութիւններ՝ Աբխազիա եւ Հարաւային Օսէթիա), ապա Ատրպէյճանի դէպքում փաստաթղթում օգտագործուած է այլ ձեւակերպում, որով փորձ չի արւում կանխորոշել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան վերջնական լուծումը:
Ատրպէյճանի նախագահի աշխատակազմի արտաքին կապերի բաժնի ղեկավար Նովրուզ Մամէտովը յայտարարել է, որ Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը «չի կարող փոխարինուել այլընտրանքային արտայայտութեամբ»: Մամէտովն ասել է այս մասին՝ մեկնաբանելով արտաքին կապերի եւ եւրոպական հարեւանութեան քաղաքականութեան հարցերով յանձնակատար Պենիթա Ֆերրերօ-Վալտնէրի յայտարարութիւնն այն մասին, որ Ատրպէյճանի Գործողութիւնների ծրագրում «Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւն» բառերի փոխարէն օգտագործուելու է «այլընտրանքային արտայայտութիւն»:
Պաշտօնական Պաքուն պահաջում էր, որպէսզի իր Գործողութիւնների ծրագրում ընդգրկուի կէտ այն մասին, որ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնը պէտք է կարգաւորուի Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան շրջանակներում: «Ցաւօք, որոշ երկրներում այս հարցին մօտենում են երկակի չափանիշների տեսակէտից, եւ դրանք սովորաբար քաղաքական քայլեր են, որոնք արւում են որոշակի երկրներին ընդառաջ», նշել է Մամէտովը:
