“Զարդարուեստը՝ Հայոց Պատմութեան Ընդմէջէն

7րդ դարուն Հայաստանի ամբողջական նուաճումը արաբներու կողմէ կ’ըլլայ շատ ծանր, որովհետեւ ոչ միայն կը քայքայուի երկրի ներքին կեանքը, այլ՝ կ’այրին ու կ’աւերուին հինգ հարիւր տարիներու հայ ժողովուրդի արուեստի ու մշակութային հարստութիւնները՝ այլ խօսքով, նկարազարդ մատեանները, քանդակները, որմնանկարները, Աւետարանները, գիրքերն ու կրօնական կառոյցները, որոնք եղած էին զարդանաշխերով փորագրուած ու գծուած:

Ամբողջ հարիւր յիսուն տարի հայ ժողովուրդը չկարենալով ապրիլ մահմետականներու ճնշիչ պայմաններուն տակ, կը ստիպուի հեռանալ Հայաստանի սահմաններէն ու հաստատուիլ՝ Կիլիկիա, իր հետ տանելով իր բազմաթիւ ձեռագրական աշխատանքները:

Կիլիկիան, իբրեւ բնակութեան վայր, գոյութիւն ունեցած է շատ հին ժամանակներէն եւ անոր հնագոյն բնակիչները եղած են փոքրասիական ցեղեր ու ցեղախումբեր, ասորիներ, հրեաներ, յոյներ ու հայեր:

Մեծն Տիգրան Բ. թագաւորի օրով շատ մը հայեր արդէն բնակութիւն հաստատած էին հոն: Իսկ Բիւզանդական կայսրութիւնը 7-9 րդ դարերուն սկսած էր հայերը Հայաստանէն պարպելու քաղաքականութեան գործադրութեան, որուն հետեւանքով բռնի կերպով 350 հազար հայեր կը տարագրուէին:

Նաեւ այդ օրերուն կայսրութեան ցանկութիւնը եղած էր ձուլել եւ վերջ տալ հայութեան եւ հայ ժողովուրդին, իբրեւ ինքնուրոյն ժողովուրդ:

13րդ դարուն Հայաստանի տարածքին ստեղծուած քաղաքական անբարենպաստ պայմաններուն պատճառով, յատկապէս հայ ընտրանիին բնաջնջումով, երկրին մէջ մնացին ու ապրեցան պարզ իշխանատուներ եւ ֆէոտալներու մնացորդներ:

Նոյն թուականներուն Վասպուրականէն հազարաւոր վանեցիներ կը գաղթեն Կիլիկիա ու կը հաստատուին զանազան քաղաքներու մէջ եւ ժամանակի ընթացքին մեծամասնութիւն մը կազմելով՝ առաջ կը բերեն ֆէոտալական տուներ: Ապա Ռուբէն անունով հայ իշխանի մը գլխաւորութեամբ ապստամբելով բիւզանդական կայսրութեան դէմ, կը գրաւեն երկրին ամրոցներն ու բարձրաբերձ շրջանները եւ 1198 թուականին կը հիմնեն թագաւորութիւն՝ Լեւոն Բ. թագաւորի օծումով:

Հայկական Կիլիկիոյ աշխարհագրական տարածքը կը գտնուի Միջերկրական ծովու հիւսիս արեւելքը, արեւմուտքէն՝ Տաւրոսեան լեռները: Կիլիկիոյ գլխաւոր քաղաքները եղած են Սիս, Այաս, Մարաշ, Ատանա, Այնթապ, եւ շնորհիւ իր աշխարհագրական դիրքին ու նաւահանգիստին, հեռաւոր արեւմտեան երկիրներու հետ առեւտրական լաւ յարաբերութիւններ կ’ունենայ:

Ֆրանսական իշխանական տուներու հետ քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կապերու շնորհիւ, պալատական լեզուն կ’ըլլայ գաղիերէն: Ապա խնամիական ու օտարամուտ սովորութիւններու եւ ըմբռնումներու պատճառով Հայկական Կիլիկիան կը զարգանայ ու կը դառնայ հայ մշակոյթի մեծագոյն օճախը՝ 9-14 դարերուն:

Կիլիկիան աշխարհագրական եւ վարչական կառուցուածքով անջատուած էր մայր Հայաստանէն, բայց երբեք չէ ընդհատած անոր հետ հոգեւոր եւ մշակութային կապերը:

Կիլիկիան, իբրեւ նորաստեղծ երկիր ու պետութիւն, կրած է որոշ ազդեցութիւն ասորական եւ բիւզանդական դպրոցներէն (ոճէն), հակառակ որ հայ արուեստը, յատկապէս մանրանկարչութիւնը, որ մուտք է գործած տարագրութեան ճամբով եւ ստեղծած ինքնուրոյն ու առանձնայատուկ դպրոց մը, որուն գոյատեւումն ու ծաղկումը անքակտելիօրէն կապուած է պետութեան տնտեսական ու քաղաքական վերելքին հետ:

Կիլիկիոյ մէջ 12րդ դարու կէսէն սկսեալ, կը ստեղծուին քաղաքական ու տնտեսական բարենպաստ պայմաններ, որոնց հետեւանքով նիւթական բարիքները հնարաւորութիւններ կը ստեղծեն ճոխ կեանք մը վարելու, ուր բարձր խաւի ներկայացուցիչները, մասնաւորաբար տիկիններու ճաշակն ու մշակութային մակարդակը աւելի կը զարգանայ եւ իրենց հետաքրքրութիւնը դէպի Աւետարանը կ’ուղղուի, ուր յատուկ ներդրումներ կը կատարուին, ունենալու արուեստի գործեր, հին ձեռագիրներ եւ թանկագին իրեր:

Սոյն տիկինները իրենց հարստութեան մէկ մասը կը տրամադրեն արուեստի գործերուն՝ յատկապէս Աւետարանին, որ այդ օրերուն կազմուած կ’ըլլար արծաթապատ կամ կարմրագոյն կաշիով:

Այս աւետարանները կը զետեղուէին հիւրասրահի, գրադարանի կամ դահլիճի կարեւորագոյն մէկ անկիւնը: Շնորհիւ իրար կանխող պատուէրներուն եւ լաւագոյնը ունենալու ցանկութեան, այս արուեստը մեծ թափով յառաջ կ’ընթանար:

Ասոր իբրեւ արդար հետեւանք, մանրանկարչութեան եւ մանրանկարիչներու առջեւ կը դրուէին գաղափարական նոր պայմաններ, որուն հետեւանքով վանքերու մէջ կը շատնան գրչատուները:

Էջմիածնի, Վանի եւ Մուշի վանքերը կ’ըլլան սկզբնաղբիւրը զարդանկարչութեան արուեստի զարգացման, ուր կրօնական նիւթերու հետ զուգահեռ կը սկսին աշխարհիկ նաշխեր ու զարդեր օգտագործել եւ որոնք աւելի լայն տեղ կը գրաւեն գիրքի գեղարուեստական ձեւաւորման մէջ:

Այս ձեւով, իւրաքանչիւր նկարիչի կամ ծաղկողի ստեղծագործութեան յատկանիշներուն մէջ կը տեսնուին աւելի կեանք ու աւելի ուշագրաւ ձեւեր, քան ոճի որոշման մէջ, որ առաջ եկած էին նոյն ժամանակաշրջանի ըմբռնումներէն ու նպատակներէն:

Պէտք է շեշտել այն տեսակէտը, թէ միջնադարեան մանրանկարչութեան գեղարուեստական յղացումները աւելի իրապաշտ ու աւելի մօտ էին հայ ժողովուրդին ու անոր բազմազան զգացումներուն:

Մանրանկարչութիւնը առաւելապէս հիմնուած է երկու նիւթերու վրայ.-

Առաջինը՝ Սուրբ գիրքին ու չորս աւետարանիչներուն, իսկ երկրորդը՝ ճարտարապետութեան:

Իսկ զարդարուեստ ըսելով, մենք կը հասկնանք նաեւ այն աշխատանքը, որ կը կոչուի զարդ կամ նաշխ եւ որ առաջ եկած է գիրերու ստեղծումէն շատ առաջ, նոյնիսկ նախապատմական շրջաններէն, երբ մարդը տարրական միջոցներով կը ներկէր իր մարմինը, զէնքերն ու կաւէ ամանները, զանազան գոյներով ու նաշխերով:

Ապա դարերու ընթացքին, զարդարանքը մշակուելով, զարգանալով եւ ձեւաւորուելով, սկսաւ օգտագործուիլ հագուստներու, բարձերու, վարագոյրներու, վահաններու վրայ, միաժամանակ օգտագործելով բուսական եւ կենդանական երկրաչափական ու երկրային մարմիններու պատկերները:

Այս բոլորը կախեալ էին նոյն երկրի ու ժողովուրդներու պաշտամունքէն:

Շնորհիւ եկեղեցական կառոյցներուն եւ ձեռագրական աշխատանքներուն, Աւետարանը կը զարդարուի հարուստ նաշխերով ու Մեսրոպեան տառերով, խորաններով, կամարներով սիւներով, ծառերով, ծաղիկներով, որոնք կը ստեղծէին յաջող համադրութիւն մը՝ օգտագործելով կապոյտը, դեղինը, ճերմակը եւ հայկական որդան կարմիրը:

Պատկեր մը գունաւորելու համար կը ներկուէր ամենայն համբերութեամբ ու բծախնդրութեամբ: Ու ստեղծագործութիւնը աւելի ցայտուն դարձնելու համար այդ գործին կամ նկարին կը տրուէր լոյսի ու շուքի խաղեր, կը պատկերացուէր նաեւ անասունի կամ կենդանիի մը պատկեր, որ սերտօրէն կապուած էր միջնադարեան կղերի աշխարհայեցողութեան հետ եւ որուն միակ նիւթն ու նպատակը եղած է կրօնական աշխարհը:

Նոյն այդ կղերն էր, որ կու տար պատկերներ Քրիստոսի կեանքէն, որոնք կը տեղաւորուէին ըստ կարգի, ծնունդէն մինչեւ խաչելութիւն ու համբարձում:

Նկատելի էր նաեւ, որ իւրաքանչիւր գործին կամ պատկերին մէջ կը տեսնուէր ընդհանուր համադրութիւն մը Տիրամօր, Յիսուս Մանուկի հետ կամ առաքեալներու վերջին ընթրիքին:

Նոյնպէս որոշ եւ ընդհանուր համաչափութիւն մը կը տեսնուէր նաեւ մարմնի, դէմքի (մարդակազմութեան), առաւել հագուստի ծալքերուն ոլորքներուն, որոնք տրուած են ամենայն մանրամասնութիւններով, եւ որոնք մեր աչքին առջեւ կը պատկերացեն 12րդ դարու Ֆլորանսի (Իտալիա) դասական դպրոցի պաստառ մը:

Հայ վանականը կը նկարէ ու կը գունաւորէ ճոխ զարդանաշխերով եւ գրութիւններով ու 20ին 100 մեծ ու փոքր չափի պատկերներով կը ճոխացնէ Աւետարանի էջերը ու կ’աշխատի մեծ համբերութեամբ՝ օգտագործելով մետաղեայ կոկիչ (մատիտ) ու կարկին եւ ճնշելով մագաղաթի կամ թուղթի վրայ կը նշանակէ այն, ինչ որ պէտք է նկարէ:

Ապա կը պատրաստէ եղէգնեայ գրիչը ու յատուկ վրձիններ եւ նստելով նեղ ու մութ վանքի խոնաւ խուցին մէկ անկիւնը, ձէթի ճրագի տակ, փարչ մը ջուր ու կտոր մը կորեկէ պատրաստուած հաց եւ կ’աշխատի ամիսներ ու երբեմն ալ տարիներ, աւարտելու համար կրօնական ու պատմական նիւթեր պարունակող մատեան մը եւ 20-30 մանրանկարներ եւ երբեմն անաւարտ կը ձգէ, աչքի տեսողութեան կամ անհանգստութեան պատճառով:

Եղած են ծաղկողներ ու գրիչներ, որոնք ունեցած են իրենց աշխատանոցները, օգնականները, եւ որոնք ազատ մուտք ունէին վերին խաւի ու ազնուականներու դղեակներէն ներս:

Հայ արուեստի պատմութեան մէջ նկարչութիւնն ու զարդանկարչութիւնը զարգանալով առաջ բերած են յատուկ դպրոցներ, որոնք առանձին առանձին իրենց ստեղծագործութեամբ եւ իւրայատուկ ոճով ստեղծած են Հայկական Կիլիկիոյ լաւագոյն մանրանկարչութեան կեդրոնները:

Ասոնցմէ իւրաքանչիւրը գրաւած է հայ մշակոյթի պատմութեան մէջ իր իւրայատուկ տեղը:

Դրազարկ, Հռոմկլա եւ Սկեւռա, որոնք հրապարակ եկած են որոշ շրջանի ու տարբեր թուականներու մէջ:

Դրազարկ վանքը կամ անապատը հնագոյնն է եւ որ հանդէս եկած է 12րդ դարու սկիզբին, եւ որուն գլխաւոր կազմակերպիչը եղած է Գէորգ Մեղրիկ վարդապետը, որ Թորոս թագաւորի հրամանով 1100-1129 թուականին կը վերանորոգէ վանքն ու գրչատունը:

Ան միեւնոյն ատեն կը կազմակերպէ ու կը դասաւորէ վանքի զանազան գործունէութիւնները ու մօտէն հետեւելով կ’օժանդակէ անոնց աշխուժացման աշխատանքներուն:

Ձեռագիրներու եւ զարդարանքներու գեղարուեստական գործին մէջ նաեւ Գրիգոր քահանան եւ Գէորգ Գրիչի կը պատրաստեն շարք մը ձեռագրական ու մանրանկարչական աշխատանքներ, որոնք եղած են Կիլիկիոյ հնագոյն մանրանկարչութեան գործերը:

Իսկ Գրիգոր քահանայ ծաղկողը իր լաւագոյն գործը կ’աւարտէ 1197 թուականին: Այսօր այդ աշխատանքը կը գտնուի Հայաստանի պետական Մատենադարանին մէջ:

Երկրորդը Սկեւռան է, որ իբրեւ հոգեւոր կեդրոն 12րդ դարուն կը դառնայ Լամբրոնեան իշխաններու վայրը: Այս մէկն ալ եղած է գրչութեան ու ձեւաւորման իսկական օճախն ու կեդրոնը ու համբաւաւոր դարձած 1153 թուականին:

Երբ սոյն վանքը կամ եկեղեցին կը կառուցուի, շուտով այս մէկը կը դառնայ մանրանկարչութեան կարեւորագոյն դպրոցներէն մէկը, ուր առաջ կու գան երեք յայտնի ծաղկողներ, այսպէս՝ Վարդան քահանայ, Կոստանդին եւ Գրիգոր Մլիճեցի, որուն անուան հետ կապուած են հինգ ձեռագիր մատենական աշխատանքներ 1173-1215 տարիներուն, որ հետագային Գրիգոր Լամբրոնացիի պատուէրով կը պատրաստէ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան ողբերգութեան» աշխատանքը, որ յատուկ տեղ մը կը գրաւէ մանրանկարչութեան պատմութեան մէջ:

Ձեռագիրը գրուած է ու ծաղկազարդուած Գրիգորի ձեռքով, գեղարուեստական ճոխ ձեւերով:

Կիլիկիոյ մէջ նաեւ յայտնի է նոր ոճ մը՝ խորաններով, գլխազարդերով, անուանացանկերով, ուր Մլիճեցին կը ներկայացնէ Նարեկացին՝ չորս պատկերներով, 1171 թուականին:

Ձեռագիրները գրուած ու ծաղկազարդուած են նուրբ ու մանր երկաթագիրերով եւ ճոխացուած են երկու խորաններով, սիւներով, ծառերով, թռչուններով, գեղեցիկ բարդ լուսազարդերով, գլխագիրներով:

Իսկ ասոնց տառերը՝ արտայայտուած են արծիւի, արագիլի եւ այլ կենդանիներու ձեւաւորումներով: Բոլոր նկարներն ալ դասաւորուած են ներդաշնակօրէն:

13րդ դարուն Հռոմկլա վանքը կը դառնայ Կիլիկիոյ մշակութային խոշորագոյն կեդրոններէն մէկը, նաեւ գիրքի ձեւաւորման, որ հանդէս եկած է միւս դպրոցներէն աւելի ուշ եւ իր ոճական բնոյթով միւսներէն աւելի զատորոշուած՝ յատկապէս Թորոսը, որուն կեանքը մնացած է առեղծուած մը:

Բայց կը կարծուի, որ ան ծնած ըլլայ 1226 թուականին, Ս. Կարապետ վանքին մէջ, եւ 4 տարեկանին, ծնողքը Շատախէն անցած է Տարօն եւ ապա Հեթում Բ. թագաւորի ժամանակ, 1230 թուականին հաստատուած Կիլիկիոյ Հռոմկլա վանքը:

Հոս Թորոս կը հետեւի նկարչական գրչութեան եւ գեղանկարչական ճիւղերուն եւ 23 տարեկանին իբրեւ վարպետ նկարիչ կը գծէ բոլոր պալատականներու նկարները, յատկապէս Լեւոն թագաւորին դիմանկարը:

23 տարեկանին կ’ամուսնանայ ու կ’ունենայ զաւակ մը եւ ապա կը ձեռնադրուի քահանայ եւ 1250 թուականին իբրեւ պալատական նկարիչ կը ստանայ Ճոսլին ֆրանսական մականունը, զոր ժամանակի ընթացքին կը վերածուի Ռոսլինի:

Նաեւ կը կարծուի, թէ այս անունը առաջ եկած է Ռոսինիոլ թռչունի կամ Rouge կարմիր անունէն, որովհետեւ շատ կարմիր օգտագործած է իր աշխատանքներուն մէջ:

Թորոս յարգուած արուեստագէտ մըն էր եւ ազատ մուտք ունէր թագաւորին պալատէն ներս եւ յատուկ պատուէրներով կը պատրաստէր գեղազարդ գիրքեր ու յատկապէս 7 աւետարանները, որոնք պատրաստած էր 12 տարիներու ընթացքին եւ ստորագրած իր անունով:

Ռոսլին ունի նաեւ անստորագիր գործեր, որոնք վերագրուած էին իր օգնականներուն եւ աշակերտներուն եւ մինչեւ այսօր կը մնան անլուծելի:

1286 թուականին ան պատրաստած է «Ճաշոցը», որ Հեթում թագաւորի յատկացուած էր, ուր աչքի կը զարնեն զարդանաշխեր՝ չափազանց մեծ առատութեամբ:

400 էջերէ բաղկացած այս գիրքին իւրաքանչիւր էջին վրայ նկարած է 1-3 պատկեր, իսկ ամբողջ գիրքին մէջ շուրջ 700 զարդանաշխեր ու նկարներ, որոնք մեծ մասամբ բուսական, կենդանական նկարներ եղած են՝ իսկական գլուխ գործոց մը:

Իր վերջին գործը ստորագրած է 1288 թուին։

13րդ դարուն Հայկական Կիլիկիան Արեւելքի ու Արեւմուտքի միջեւ, իբրեւ առեւտրական ու միջնորդ երկիր, մեծ դեր կը խաղար յատկապէս Միջերկրական ծովու եզրին գտնուող նաւահանգիստներուն հետ, յատկապէս Եգիպտոսի Աղեքսանտրիա նաւահանգիստը, որուն հետ կ’ունենայ անվերջանալի կռիւներ:

Կիլիկիան, Հեթում Բ. թագաւորի պետութիւնը, ներքին եւ բազմազան պայքարներու զոհ կ’երթայ: Այսպէս ոչ հայ Լուսինեանները, Վատիկանի հետ դաշինք կնքելու ձախորդութիւնը եւ Եւրոպայի ազգամիջեան պատերազմները, մոնկոլներու թուլացումը, ֆրանսացիներու եւ եգիպտացիներու միջեւ գաղափարական, տնտեսական եւ մշակութային համաձայնութիւնը տկարացուցին ու խախտեցին Կիլիկիոյ կառոյցը:

Ու ասոր իբրեւ արդիւնք ու յատկապէս կեանքի դժուարութիւններու հետեւանքով, 1375 թուին վերջ կ’ունենայ Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւնը:

14րդ դարու կէսին, հայը վերջնականապէս կը կորսնցնէ իր երկիրը ու կ’ապրի իբրեւ պարզ ու անտեսուած քաղաքացի:

1373 թուականին կը դադրին գեղարուեստական բարձր զարգացումն ու աշխատանքները, որոնք իրենց արժէքներով չէին զիջեր իտալական արուեստին:

Սակայն Կիլիկիոյ զարդանկարչութիւնը չանհետացաւ եւ աշխատանքները կանգ չառին: Հայը վերադարձաւ Հայաստան, տանելով իր հետ ձեռագրական աշխատանքներ, որոնք պահուեցան եւ իրենց արձագանգները գտան հայրենի մշակութային օճախներու, գրչատուներու եւ ծաղկատուներու մէջ: Ու այսպէս այս բոլորը կը յայտնուին հայրենի Հռոմոսի, Գլաձորի, Գեղարդի, Տաթեւի վանքերուն մէջ:

Գրիչները եւ ծաղկողները դադար չունէին: Ծաղկող-նկարիչները մէկը միւսին ետեւէն կը ստեղծէին արժէքաւոր գործեր:

Մոնկոլներու, թուրքերու, Ճենկիզ խանի, Լէնկթիմուրի հարուածներուն տակ գրչութեան աշխատանքները կանգ չառին, ընդհակառակն, աւելի ծաղկեցան ու 14րդ դարուն հրապարակ եկան մեծ ու արժէքաւոր ու ականաւոր ծաղկողներ:

Յիշատակելի են Թորոս Տարօնացին, Գրիգոր Տաթեւացին, Սիւնիքի ճարտարապետ, քանդակագործ ու ծաղկող Մոմիկը, Պօղոսը եւ ուրիշներ:

Յիշենք, որ Ստեփանոս Օրբելեանի «Պատմութիւն Տանն Սիսական» մատեանին մէջ արձանագրուած է Տաթեւի վանքի տաճարի որմնանկարներու մասին, որոնք այսօր չկան 1931 թուականին պատահած երկրաշարժին ու տեղատարափ անձրեւներու պատճառով, բայց մնացած են քանի մը աշխատանքներու վրայ որմնադիրներու հետքեր, որոնք աւելի մարդկային ու պատմական էին, քան Կիլիկիոյ նկարչութիւնը:

Այսօր աշխարհի զանազան թանգարաններու եւ անհատներու մօտ կը գտնուին 250 հազար ձեռագրական աշխատանքներ, որոնցմէ 125 հազարը կր գտնուի Հայաստանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարանին մէջ:

Ամէնէն նշանաւոր ու պատկառելին եղած է հայ ժողովուրդի կեանքի ամբողջ պատմութիւնը ընդգրկող 700 էջնոց 69X51 սմ. չափով 39 քիլօ կշռող մագաղաթեայ Մշոյ Ճառընտիրը, որ աշխատցուած է եւ գեղազարդարուած Վարդան քահանայի կողմէ, 1210 թուականին: Այս հազուագիւտ մագաղաթեայ աղօթագիրքը 1915 մեծ փորձանքներէ անցնելէ ետք, այսօր կը հանգչի Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարանին մէջ, իր կողքին ունենալով աշխարհի փոքրագոյն ձեռագիր Աւետարանը: