2002ին Թուրքիայում իշխանութեան եկած իսլամամէտ Արդարութիւն ու զարգացում կուսակցութեան (ԱԶԿ) կառավարութիւնը վերակառուցեց երկրի արտաքին քաղաքականութեան հիմնական ուղղութիւնների այն ծրագիրը, որն առանց զգալի փոփոխութիւնների գործում էր վերջին հինգ տասնամեակների ընթացքում: Մասնաւորապէս, վերանայուեց մերձաւորարեւելեան ուղղութեան նշանակութիւնը, եւ այն համարուեց կարեւորներից մէկը: Երկրի արտաքին գործերի գերատեսչութեան առջեւ նպատակ դրուեց բարելաւել յարաբերութիւններն արաբական աշխարհի եւ Իրանի հետ՝ միաժամանակ որոշակիօրէն սառեցնելով դաշնակցային յարաբերութիւններն Իսրայէլի հետ: Համաձայն այդ նոր արտաքին քաղաքական ռազմավարութեան գլխաւոր ճարտարապետ փրոֆ. Ա. Տաւուտօղլուի հաշուարկների, որը վարչապետ Ռ. Թ. Էրտողանի արտաքին քաղաքական հարցերով գլխաւոր խորհրդականներից է, այդպիսով հնարաւոր կը լինի ապահովել Թուրքիայի համար միջնորդի դեր ինչպէս մերձաւորարեւելեան հակամարտութիւնում, այնպէս էլ տարածաշրջանի մի շարք պետութիւնների եւ Արեւմուտքի միջեւ հակասութիւններով լի յարաբերութիւններում: Արդիւնքում՝ Թուրքիան կը դառնայ տարածաշրջանի առանցքային պետութիւնը, ինչն իր հերթին կը նպաստի նրա նշանակութեան բարձրացմանը Եւրոմիութեան համար եւ կ’արագացնի այդ կառոյցին անդամակցելու գործընթացը:
Անցած տարիների ընթացքում Թուրքիան փորձեց իրականացնել վերեւում նշուած տեսական դրոյթները: Քայլեր ձեռնարկուեցին արաբական երկրների եւ Իրանի հետ յարաբերութիւնները բարելաւելու ուղղութեամբ, սուր քննադատութեան ենթարկուեց Իսրայէլի քաղաքականութիւնը Պաղեստինի նկատմամբ: Սակայն Թուրքիայի իսլամամէտ ղեկավարները չհամարձակուեցին լրջօրէն վերանայել Իսրայէլի հետ դաշնակցային յարաբերութիւնները, ինչը եւ կանխորոշեց նրանց մերձաւորարեւելեան քաղաքականութեան այդ նոր ռազմավարութեան անյաջողութիւնը:
Մերձաւոր Արեւելքում վերջին երկու ամիսների ընթացքում ծաւալուող լուրջ ճգնաժամը հնարաւորութիւն է տալիս վարչապետ Ռ. Թ. Էրտողանին եւ նրա խմբակիցներին մէկ անգամ եւս փորձելու իրականութիւն դարձնել աշխարհի այդ կարեւոր տարածաշրջանում Թուրքիայի դերի եւ նշանակութեան կտրուկ աճի վերաբերեալ իրենց տեսական հաշուարկները: Այդ նպատակին հասնելու համար ընտրուեց «ակտիւ դիւանագիտութեան» տարբերակը, որը մշակուել էր դեռեւս անցեալ դարի 90ականների սկզբին նախագահ Թուրկութ Օզալի կողմից՝ յետխորհրդային տարածքի թրքալեզու հանրապետութիւններում Թուրքիայի գերիշխող դերը հաստատելու նպատակով:
ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԵՒ ԻՍՐԱՅԷԼ-«ՀԱՄԱՍ» ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆԸ
Մերձաւորարեւելեան ճգնաժամի սրացման ներկայ հանգրուանը տեղի է ունենում երկու՝ աշխարհագրական առումով առանձին, բայց եւ ներքուստ փոխկապակցուած շրջաններում: Նրանցից առաջինը Կազայի շրջանն է, որտեղ ընթանում է Իսրայէլ-«Համաս» սուր հակամարտութիւնը:
Այստեղ Թուրքիան, ըստ վերջին տարիներին արդէն աւանդոյթ դարձած ձգտման, հէնց սկզբից, կարծես թէ վախենալով, որ իրենից կարող են առաջ ընկնել այլ պետութիւններ, փորձեց ստանձնել միջնորդի դեր: Սկզբնական շրջանում նա բացայայտօրէն սիրաշահեց պաղեստինցիներին: Վարչապետ Էրտողանը հանդէս եկաւ պաղեստինամէտ յայտարարութեամբ՝ դատապարտելով Իսրայէլին ռազմական գործողութիւններ սանձելու համար, իսկ աւելի ուշ արտգործնախարար Ա. Կիւլը, բնութագրելով Իսրայէլի կողմից «այդքան մեծ թուով պաղեստինցիների սպանութիւնը ողջ աշխարհի աչքերի առջեւ» որպէս «սարսափելի» գործողութիւն, պահանջեց, որ նա անյապաղ դադարեցնի յարձակումները պաղեստինցիների վրայ: Միաժամանակ, Թուրքիան զգալի մարդասիրական օգնութիւն ցոյց տուեց պաղեստինցիներին եւ էլ աւելի մեծ օգնութիւն խոստացաւ ցոյց տալ մօտակայ ապագայում:
Համարելով, որ պաղեստինցիների բարեացակամ վերաբերմունքն ապահովուած է եւ ստանալով Իսրայէլի համաձայնութիւնը, Թուրքիան պաշտօնապէս յայտարարեց, որ ստանձնում է միջնորդ-խաղաղարարի դերը: Վարչապետ Էրտողանը հեռախօսազրոյցներ ունեցաւ ԱՄՆ նախագահ Ճ. Պուշի, Ռուսաստանի նախագահ Վ. Փութինի, Մեծն Բրիտանիայի վարչապետ Թ. Պլէրի եւ ՄԱԿի գլխաւոր քարտուղար Ք. Աննանի հետ, որոնք գոհունակութիւն յայտնեցին Թուրքիայի այդ մտադրութեան կապակցութեամբ: Դրանից յետոյ սկսուեցին բուն միջնորդական բանակցութիւնները: Էրտողանի խորհրդական փրոֆ. Ա. Տաւուտօղլուն, այդ քաղաքական գծի գլխաւոր նախաձեռնողը, շտապ ուղարկուեց Դամասկոս համոզելու Սիրիային՝ ճնշում գործադրել «Համաս»ի վրայ եւ ստիպել նրան մեղմելու իր դիրքը: Սակայն Դամասկոսը Թուրքիայի խնդրանքին չարձագանգեց: Թուրքիան ստիպուած էր գործել ինքնուրոյն: «Համաս»ի կառավարութեան ղեկավար Ի. Հանիյէն հրաւիրուեց Անգարա, բայց նոյնպէս հրաժարուեց կատարել Թուրքիայի խնդրանքը եւ մեղմել իր դիրքը:
Թրքական միջնորդութեան այդ անյաջող փորձին վերջին հարուածը հասցրեց իսրայէլական օդուժը՝ ցուցադրաբար գետնին հաւասարեցնելով Կազայի Էրէզի շրջանում գտնուող արդիւնաբերական կէտերը, որոնք կառուցում էին թրքական շինարարական կազմակերպութիւնները՝ այդպիսով «պատասխանելով» Թուրքիայի ղեկավարների հակաիսրայէլական հռետորական վարժանքներին: Թուրքիայի ձեռնարկած միջնորդական առաքելութիւնը պսակուեց կատարեալ անյաջողութեամբ, իսկ թրքական դիւանագիտութիւնը Մերձաւոր Արեւելքում կրեց հերթական պարտութիւնը: Միաժամանակ պիտի նշել, որ Թուրքիայի քաղաքականութիւնը Իսրայէլ-«Համաս» հակամարտութիւնում ընդհանուր առմամբ դրական ընկալուեց երկրի ներսում: Թուրքիայի հասարակական կարծիքն անվերապահօրէն սատարում է պաղեստինցիներին, եւ ԱԶԿի կառավարութեան պաղեստինամէտ յայտարարութիւնները, ինչպէս նաեւ փորձերը՝ նպաստել կրակի շուտափոյթ դադարեցմանը, նոյնիսկ ձախողուած, ընդունուեցին գոհունակութեամբ: Էրտողանին յաջողուեց շեղել իսլամամէտ շրջանակների ուշադրութիւնը այն հանգամանքից, որ թուրք-իսրայէլական դաշնակցային յարաբերութիւնները, ըստ էութեան, մնացին անսասան:
ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԵՒ ԻՍՐԱՅԷԼԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ԼԻԲԱՆԱՆԻ ԴԷՄ
Մերձաւորարեւելեան ճգնաժամի ներկայ հանգրուանի յաջորդ թատերաբեմը Լիբանանն է: Հակազդելով «Հըզպալլա»ի գործողութիւններին, Իսրայէլը լայնածաւալ ռազմական գործողութիւններ ձեռնարկեց այդ երկրի դէմ եւ ներխուժեց նրա հարաւային շրջանները: Թուրքիայի ազգաբնակչութեանը վերջին տարիներին յատուկ հակաիսրայէլական տրամադրութիւնները հասան գագաթնակէտին: Տեղի ունեցան հարիւր հազարանոց ցոյցեր, քաղաքական շրջանակները դատապարտեցին Իսրայէլին: Ռ. Թ. Էրտողանը նոյնպէս դատապարտեց Իսրայէլին, սակայն այս անգամ աւելի մեղմ, քան նախորդ դէպքում: Վարչապետը, փաստօրէն հետեւելով ԱՄՆի օրինակին, քննադատեց Իսրայէլին ոչ թէ հարեւան երկրի նկատմամբ ռազմական յարձակում կազմակերպելու, այլ «Հըզպալլա»ի թշնամական գործողութիւններին անհամաչափ հակահարուած հասցնելու համար: Պաշտօնական Թուրքիայի նման մօտեցումը վկայում էր, որ այս անգամ Անգարան, հաշուի առնելով իր բացառիկ բարենպաստ աշխարհաքաղաքական դիրքն ու հնարաւորութիւնները, ինչպէս նաեւ «պարզ» միջնորդութեան անյաջող փորձը, որոշել է կիրառել աւելի բարդ եւ բազմաբնոյթ դիւանագիտական հնարքներ՝ ստեղծուած իրադրութիւնից լաւագոյնս օգտուելու նպատակով: Այդ հնարքներից էր, թերեւս, Թուրքիայի ձգտումը աշխուժօրէն ներգրաւուել «գաղտնի դիւանագիտութեան» ոլորտում՝ քօղարկուած օգնութիւն ցոյց տալով ե՛ւ «Հըզպալլա»ին, ե՛ւ Իսրայէլին: Նոյնիսկ յայտնի դարձած սակաւաթիւ փաստերը հնարաւորութիւն են տալիս գնահատել այդ ներգրաւուածութիւնը որպէս բաւական լուրջ: Այսպէս, օրինակ, Թուրքիան տրամադրեց իր տարածքը՝ «Հըզպալլա»ին զէնք ու զինամթերքի առաքման գաղտնի միջանցք կազմակերպելու համար եւ, միաժամանակ, թրքական հետախուզութիւնը «Հըզպալլա»ի մասին կարեւոր տեղեկութիւններ էր տրամադրում իսրայէլցիներին:
Թուրքիայի վարած ճկուն եւ բազմաշերտ քաղաքականութիւնը տուեց իր արդիւնքները: Իսրայէլը եւ նրա հովանաւոր ԱՄՆը սկսեցին դիտարկել Թուրքիան որպէս ՄԱԿի հովանու ներքոյ Լիբանանի հարաւում տեղակայուելիք խաղաղապահ զինուած ուժերի կարեւոր բաղկացուցիչ: ՄԱԿի համապատասխան առաջարկը գոհունակութեամբ ընդունուեց ե՛ւ Լիբանանի կառավարութեան, ե՛ւ ԵՄի կողմից, որը գլխաւորեց այդ խաղաղապահ առաքելութիւնն ու այդ պատճառով շահագրգռուած էր մարտունակ եւ կարգապահ թուրք զօրամիաւորումների ներկայութեամբ: Սիրիայի աջակցութիւնը կարողացաւ ապահովել արտգործնախարար Ա. Կիւլը՝ այդ երկիր կատարած իր ուղեւորութեան ընթացքում: Գաղտնի խողովակներով, որոնք կապում են իսլամամէտ ԱԶԿի ղեկավարութեանը Մերձաւոր Արեւելքի արմատական իսլամական կազմակերպութիւնների հետ, ստացուեց նաեւ «Հըզպալլա»ի համաձայնութիւնը:
Այսպիսով, Թուրքիայի համար ստեղծուեց բացառիկ բարենպաստ իրադրութիւն, որը սակայն պարունակում էր նաեւ ակնյայտ ու քօղարկուած վտանգների հնարաւորութիւն: Տեղակայելով իր խաղաղապահներին հարաւային Լիբանանում՝ Թուրքիան զգալիօրէն ուժեղացնում է իր դիրքերը Մերձաւոր Արեւելքում եւ միաժամանակ հնարաւորութիւն է ստանում ուղղակի առեւտրի մէջ մտնելու ԱՄՆի ու ԵՄի հետ, քանի որ վերջիններս են գլխաւոր շահագրգռուած կողմերը:
ԱՄՆից Թուրքիան ակնկալում է աջակցութիւն Քրտական բանուորական կուսակցութեան (ՔԲԿ) դէմ պայքարում, ինչպէս ե՛ւ հիւսիսային Իրաք ներխուժելու եւ ՔԲԿի դէմ պատժիչ գործողութիւն կազմակերպելու թոյլտուութիւն, իսկ ԵՄից՝ դիրքորոշման մեղմացում այժմ ընթացող անդամակցութեան բանակցութիւններում: Թուրքիայի համար կարեւոր է նաեւ ապահովել ՄԱԿի ղեկավարութեան հնարաւորինս բարեացակամ մօտեցումը իր նկատմամբ, քանի որ այդ կազմակերպութիւնն է Կիպրոսի հիմնահարցի կարգաւորման բանակցութիւններում հիմնական միջնորդը:
Սակայն այդ առաւելութիւնները կարող են մէկ վայրկեանում յօդս ցնդել, եթէ տեղի ունենայ ռազմական բախում թուրք խաղաղապահների եւ «Հըզպալլա»ի միջեւ: Այն ոչ միայն կը վտանգի Թուրքիայի տարիների ընթացքում այդքան մեծ ջանքերով կառուցուած մերձաւորարեւելեան քաղաքականութեան փխրուն համակարգը, այլեւ յաջորդ տարի նախատեսուած նախագահական ու խորհրդարանական ընտրութիւններից առաջ յղի է լուրջ ներքաղաքական բարդութիւններով, քանի որ ԱԶԿի դէմ առաջին հերթին դուրս կը գան նրա յենարանը կազմող իսլամամէտ շրջանակները: Որոշակի արկածախնդրութեամբ եւ առանց երկար վարանելու կարեւոր որոշումներ ընդունելու յատկութեամբ օժտուած վարչապետ եւ ԱԶԿի առաջնորդ Ռ. Թ. Էրտողանն անտեսեց հնարաւոր վտանգները եւ շատ արագ յայտարարեց հարաւային Լիբանան թուրք խաղաղապահներ ուղարկելու կառավարութեան որոշման մասին: Այդ որոշման վրայ չազդեց նոյնիսկ այն հանգամանքը, որ դրան դէմ էին ազգաբնակչութեան շուրջ 80%ը, երկրի նախագահը, համարեա բոլոր քաղաքական ուժերը, ներառեալ ԱԶԿի տեղական կազմակերպութիւնների մեծ մասը: Նախապատուութիւնը տրուեց հեռահար աշխարհաքաղաքական նպատակներին եւ կարճաժամկէտ արտաքին քաղաքական հաշուարկներին: Առանց մեծ դժուարութեան, Էրտողանի կառավարութեանը յաջողուեց ապահովել երկրի խորհրդարանի համապատասխան դրական բանաձեւը (քանի որ այստեղ ԱԶԿն ունի բացարձակ մեծամասնութիւն) եւ այդպիսով հնարաւորութիւն ստանալ իրականացնելու իր մերձաւորարեւելեան քաղաքականութեան ռազմավարական նպատակները: Սակայն ներկայումս թրքական դիւանագիտութիւնն աւելի լծուած է մարտավարական բնոյթի խնդիրների լուծմանը. հնարաւորինս քիչ քանակութեամբ ցամաքային ուժեր ուղարկել Լիբանան եւ տեղադրել նրանց այնպիսի շրջանում, որտեղ կը բացառուի ուղղակի շփումը «Հըզպալլա»ի զինեալների հետ: Ք. Աննանի հետ արդէն տեղի ունեցած բանակցութիւններում Թուրքիան առաջին հարցում գնաց որոշակի զիջումների, սակայն ակնկալում է դրական մօտեցում երկրորդ՝ աւելի կարեւոր հարցում: Նիւ Եորք է ուղարկուել յատուկ պատուիրակութիւն, որը շարունակում է բանակցութիւնները ՄԱԿի ու ԱՄՆի ներկայացուցիչների հետ: Սակայն նոյնիսկ դրական լուծելով այդ հարցը՝ Թուրքիային չի յաջողուի վերացնել բոլոր այն ռիսքերը, որոնցով յղի է նրա մերձաւորարեւելեան յաւակնոտ քաղաքականութիւնը:
