1999 թուականին ես արդէն հնարաւորութիւն եմ ունեցել հանդէս գալ այս հեղինակաւոր կենտրոնում։ Թւում է, քիչ ժամանակ է անցել՝ ընդամէնը եօթ տարի։ Բայց այդ ժամանակամիջոցում թէ՛ աշխարհում, թէ՛ ԱՄՆում, թէ մեզ մօտ՝ Ղարաբաղում, բաւականին կարեւոր իրադարձութիւններ են տեղի ունեցել։ Չեմ կարող չյիշատակել 2001 թուականի Սեպտեմբերի 11ի ահաբեկչական գործողութիւնը, ինչպէս նաեւ Քաթրին փոթորկի աւերիչ հետեւանքներն անցեալ տարի։ Հաւատացէք, այդ իրադարձութիւնները ցնցել էին նաեւ մեզ։ Իրավիճակը երկրագնդի մի շարք տարածաշրջաններում բաւականին անկայուն է եւ, ցաւօք, առկայ է հարեւան տարածաշրջաններում այդ անկայունութեան տարածման վտանգը։ Այնուամենայնիւ, յուսանք, որ մարդիկ իրենց մէջ զօրութիւն եւ իմաստնութիւն կը գտնեն ցաւոտ հարցերն առանց բռնութեան լուծելու համար։
Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեանը, ապա միակ ոլորտը, որտեղ վերջին եօթ տարում փաստօրէն ոչ մի դրական տեղաշարժ չի կատարուել, ընդ որում՝ ոչ մեր մեղքով, ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորումն է։ Ցաւօք, Ատրպէյճանի ղեկավարութիւնն առաջուայ պէս գերադասում է գործել պատմական զարգացման տրամաբանութեանը հակառակ, ինչը ոչ միայն չի նպաստում հակամարտութեան լուծմանը, այլեւ լուրջ արգելապատնէշ է դառնում ընդհանուր առմամբ տարածաշրջանում ամուր խաղաղութեան եւ կայունութեան հաստատման ճանապարհին։ Հէնց Ատրպէյճանի թուացեալ առաւելութիւնների վերաբերեալ չարդարացուած յոյսերն են, որ իր ժամանակին նրա ղեկավարութեանը դրդեցին գնալ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան համատարած շրջափակման, ապա եւ նրա դէմ լայնածաւալ ռազմական գործողութիւնների սանձազերծման։ Ատրպէյճանի պատրանքները եւ մարտական գործողութիւնների ընթացքում հրադադարի համաձայնագիր ստորագրելու նրա մերժումները, ինչը բազմիցս հաստատուել է միջազգային միջնորդների կողմից, արդիւնքում յանգեցրին ԼՂՀին յարակից եօթ շրջանների լրիւ կամ մասնակի կորստին։ Այլ կերպ ասած, ներկայիս status quo-ն Ատրպէյճանի յարձակապաշտութեան բնականոն ու տրամաբանական հետեւանքն է։
Այսօր պաշտօնական Պաքուն փորձում է մեզ սարսափեցնել նաւթատոլարների մուտքերի հաշուին իր ռազմական ամավարկի աճով։ Պաքուի իշխանութիւնների նման վարքագիծն անհեռանկար է։ Ղարաբաղեան հիմնախնդիրը ռազմական ճանապարհով լուծում չունի։ Պատերազմը միայն անասելի կորուստներ ու նոր տառապանքներ կը բերի երկու ժողովուրդներին։ Ատրպէյճանի ղեկավարութիւնը պէտք է հրաժարուի զառանցանքային, ինքնակործանման տանող վրէժխնդրական մտադրութիւններից եւ բոլոր հարցերը լուծի, ինչքան էլ որ դրանք բարդ լինեն, բանակցութիւնների սեղանի շուրջ, Լեռնային Ղարաբաղի՝ որպէս հակամարտութեան լիազօր կողմի, պարտադիր մասնակցութեամբ։ Ղարաբաղեան հարցի ուժային լուծման կոչերը կարելի է բացատրել ոչ այլ կերպ, քան որպէս հարեւան երկրում ժողովրդավարական աւանդոյթների բացակայութիւն, աւանդոյթներ, որոնք ենթադրում են քաղաքակիրթ շփում քաղաքական ընդդիմախօսների հետ, սեփական դիրքորոշման պաշտպանութիւն բանակցութիւնների սեղանի շուրջ՝ պարտադիր հաշուի առնելով միւս կողմերի, ինչպէս նաեւ աշխարհի եւ տարածաշրջանի պետութիւնների շահերը։
ԼՂՀ արտաքին քաղաքական գործունէութիւնն առաջին հերթին ուղղուած է Ատրպէյճանի հետ հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորմանը։ Ատրպէյճանի հետ իր փոխյարաբերութիւնների նկատմամբ ղարաբաղեան կողմի հայեցակարգային մօտեցումը բխում է այն հանգամանքի ըմբռնումից, որ այսօր աշխարհում ձեւաւորւում են միջազգային յարաբերութիւնների նոր նորմեր ու կանոններ, որոնք, այդ ամէնի անշեղ պահպանման պայմաններում, բոլոր ժողովուրդներին եւ պետութիւններին իրենց ազգային շահերը պաշտպանելու հաւասար իրաւունքներով կ’օժտեն։ Հէնց համաշխարհային այս միտումն է, որ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի վերաբերեալ քաղաքական համաձայնագրի հասնելու յոյս է ներշնչում մեզ։ Ցանկացած պարագայում՝ խաղաղութեան համաձայնութեան հասնելը չպէտք է կասկածի տակ դնի ԼՂՀ ժողովրդի կատարած պատմական ընտրութիւնը։
Խաղաղ կարգաւորմանը մեր հաւատարմութիւնը թուլութեան նշան չէ եւ ամենեւին էլ չի նշանակում, թէ պատերազմի դէպքում մենք ի զօրու չենք պաշտպանելու մեր հայրենիքը։ Եթէ պաշտօնական Պաքուն, այնուամենայնիւ, նախապատուութիւնը տայ հիմնախնդրի լուծման ուժային մեթոտներին եւ դիմի այդ աստիճան անմիտ քայլի, ապա նա արժանի հակահարուած կը ստանայ ԼՂՀ Պաշտպանութեան բանակի կողմից, որն ի զօրու է յաջողութեամբ լուծել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան եւ նրա ժողովրդի անվտանգութեան ապահովմանն ուղղուած ամենաբարդ խնդիրները։ Բայց, կրկնում եմ, հիմնախնդիրը պատերազմի միջոցով լուծում չունի, եւ ռազմական ամավարկի հետ կապուած յոյսերը, վրէժխնդրութեան յոյսերը վատ, ես կ’ասէի՝ ինքնակործանման տանող յոյսեր են։
Ինչ վերաբերում է կարգաւորման հեռանկարին, ապա մեզ համար միանգամայն անընդունելի է այնպիսի մի կարգաւորում, որը կարող է կասկածի տակ դնել Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգութիւնը, էլ չեմ ասում՝ անկախութիւնն Ատրպէյճանից։ Վստահ եմ, որ ցանկացած հարցի, այդ թւում՝ տարածքների ու փախստականների հարցի լուծման փորձ, որ կը ձեռնարկուի կարգավիճակի վերաբերեալ հիմնարար խնդրից տարանջատ, փակ ուղի է։ Մեզ համար փակ թեմաներ չկան, բայց դա ամենեւին էլ չի նշանակում, թէ մենք պատրաստ ենք միակողմանի զիջումների։ Մեր զիջումների աստիճանն ուղղակիօրէն կախուած է ատրպեճանական կողմի զիջումների աստիճանից։
Մենք ընտրել ենք անկախութեան ուղին, որպէսզի լիովին իրացնենք Ատրպէյճանի ղեկավարութեան կողմից կոպտօրէն ոտնահարուած մեր իրաւունքներն ու ազատութիւնները։ Ժամանակը ցոյց է տուել, որ իրաւացի էինք եւ ճիշդ ուղի ենք ընտրել։ Տեսէք, թէ Ատրպէյճանի իշխանութիւններն այսօր ինչ պահուածք ունեն Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ։ Նրանք սպառնում են ոչնչացնել մեզ, եթէ մենք չհամաձայնենք վերադառնալ Ատրպէյճանի կազմ։ Մի՞թէ դա լուրջ է։ Մի՞թէ քաղաքակիրթ ղեկավարներն իրենց հարեւաններին համատեղ գոյակցելու կոչ են անում սպառնալիքներով եւ ահաբեկմամբ։ Դա պարզապէս անտրամաբանական է։ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդն ատելութիւն չի տածում ատրպէյճանցիների նկատմամբ։ Մինչդեռ այնտեղ պետական մակարդակով ատելութիւն է սերմանւում հայութեան հանդէպ։ Դրա վկայութիւններից մէկն էլ այն է, որ Ատրպէյճանում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնը մատուցւում է որպէս հայ-ատրպեճանական հակամարտութիւն, ինչը բաւական վտանգաւոր միտում է եւ լուրջ խոչընդոտ դիմակայութեան առանցքային հարցերից մէկի լուծման՝ հակամարտ կողմերի ժողովուրդների միջեւ պատմական հաշտութեան հաստատման ճանապարհին։
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը de facto կայացել է, եւ դա շատերն են աշխարհում ընդունում։ Մենք կարողացել ենք ոչ միայն պաշտպանել մեր անկախութիւնն Ատրպէյճանի կողմից սանձազերծուած պատերազմում, այլեւ համեմատաբար սեղմ պատմական ժամանակամիջոցում գրեթէ յաղթահարել դրա հետեւանքները եւ կառուցել մի պետութիւն, որը մի շարք չափորոշիչներով առաջ է անցել ճանաչուած շատ պետութիւններից։ Ես գտնում եմ, որ հանրապետութեան ձեռքբերումները հիմնւում են այն բանի վրայ, որ մեր պետութեան կառուցման փիլիսոփայութեան անկիւնաքարը ժողովրդավարութեան եւ քաղաքացիական հասարակութեան կառուցման գիտակցուած ընտրութիւնն է։ Դա դժուարին ճանապարհ է, եւ մենք ստիպուած էինք անցնել բազմաթիւ փորձութիւնների միջով։ Մեր հանրապետութեան ժողովրդավարական զարգացման պատմութեան մէջ շրջադարձային էր 2000 թուականը, երբ հանրապետութիւնը վերջնականապէս յաղթահարեց յետպատերազմեան սինտրոմը եւ ամուր կանգնեց զարգացման ժողովրդավարական ուղու վրայ։
Ժողովրդավարութեան հիմնական խորհրդանիշերից մէկը ընտրութիւններն են։ Եւ այստեղ հպարտանալու շատ բան ունենք։ Ընտրութիւնները ԼՂՀում անց են կացւում բարձր մակարդակով եւ առանց էական խախտումների, եւ դա հաստատել են առանց բացառութեան բոլոր միջազգային, այդ թւում նաեւ ամերիկեան դիտորդները։ Մեր ընտրութիւններում յաղթում է նաեւ ընդդիմութիւնը։ Այսպէս էր, օրինակ, 2004 թուականի տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրութիւններում, երբ Լեռնային Ղարաբաղի մայրաքաղաքի՝ Ստեփանակերտի, քաղաքապետ ընտրուեց ընդդիմութեան թեկնածուն։ Վերջին մի քանի տարում մեր հանրապետութեան՝ ընտրութիւնները կարգաւորող օրէնսդրական դաշտում լուրջ փոփոխութիւններ են տեղի ունեցել ժողովրդավարացման եւ թափանցիկութեան ապահովման ուղղութեամբ։ Եկող տարի մեզ մօտ տեղի կ’ունենան նախագահական ընտրութիւնները։ Ու թէկուզ ես չեմ առաջադրելու իմ թեկնածութիւնը, բայց, յենուելով մեր կայացած հիմնարկների վրայ, ես կ’անեմ ինձնից կախուած ամէն ինչ մեր երկրի ժողովրդավարացման դրական միտումների շարունակման ու զարգացման համար։
Վերջին ամիսներս մեզ մօտ տեղի են ունենում ԼՂՀ սահմանադրութեան քննարկումները։ Դրանց մասնակցում են ինչպէս քաղաքական կուսակցութիւնները, նոյնպէս եւ ոչ կառավարական կազմակերպութիւնները։ Այդ գործընթացի արդիւնքում կ’ունենանք մի փաստաթուղթ, որը կ’արտացոլի մեր ժողովրդի իղձերը եւ հասարակութեան միակամութիւնը մեր պետական շինարարութեան առնչութեամբ։ ԼՂՀ ժողովուրդը սահմանադրութեան նախագծի վերաբերեալ իր դիրքորոշումը կ’արտայայտի 2006 թուականի Դեկտեմբերի 10ի հանրաքուէի ժամանակ։
Նշեմ, որ այն պարագայում, երբ մեր միջազգային գործընկերները ողջունում են այս եւ միւս ժողովրդավարական գործընթացները, միեւնոյն ժամանակ ԼՂՀն առաջուայ պէս մնում է պաշտօնապէս չճանաչուած պետութիւն։ Գործնականում դա նշանակում է, որ մենք զրկուած ենք միջազգային հանրութեան աջակցութիւնից, այդ թւում՝ միջազգային կառոյցներից վարկեր եւ ֆինանսական օգնութիւն ստանալու հնարաւորութիւնից։ Եւ դա այն դէպքում, երբ մեր ժողովուրդն անցել է մի պատերազմի միջով, որը վիթխարի վնաս է հասցրել Լեռնային Ղարաբաղին։ Նոյնիսկ այնպիսի մի զուտ մարդասիրական ոլորտում, ինչպիսին փախստականների խնդիրն է, ԼՂՀն դարձեալ զրկուած է միջազգային կազմակերպութիւնների օգնութիւնից։ Մեր փախստականները նրանց տեսադաշտից դուրս են մնացել։ Բայց չէ՞ որ այդ մարդիկ մեղաւոր չեն, որ ապրում են չճանաչուած պետութիւնում։ Դա հէնց այն պարագան է, երբ քաղաքական նկատառումները չպէտք է փոխարինեն մարդասիրականին։ Այս առումով կարեւոր է ԱՄՆի օրինակը, որը շարունակում է պատերազմից տուժած Ղարաբաղի բնակչութեանն աջակցութեան ցուցաբերման մարդասիրական ծրագիրը։ Մենք դրա համար անչափ շնորհակալ ենք ամերիկեան ժողովրդից եւ իշխանութիւններից։
Չնայած միջազգային կառոյցների կողմից օգնութեան բացակայութեանը, այնուամենայնիւ, կեանքը մեր հանրապետութիւնում ուժականօրէն (տինամիք) զարգանում է։ Մենք հպարտանալու շատ բան ունենք նաեւ տնտեսութեան մէջ։ Վերջին տարիներս մեր հանրապետութիւնում դիտւում է կայուն տնտեսական աճ։ Շարունակւում են կառուցուածքային վերափոխումները՝ կապուած շուկայական ենթակառուցուածքի ստեղծման ու կատարելագործման, ձեռնարկատիրութեան զարգացման հետ։ Յատուկ ուշադրութիւն է դարձւում փոքր եւ միջին պիզնէսի զարգացմանը, որը պետական աջակցութիւն է ստանում։ Վերջին տասնամեակում համախառն ներքին արդիւնքի միջին տարեկան աճը կազմում է համարեայ 10 տոկոս։ Հարկային դաշտի ազատականացման շնորհիւ աւելացել են մասնաւոր ներդրումները ԼՂՀ տնտեսութեան մէջ։ Վերջին 7 տարում դրանց համընդհանուր ծաւալը հասել է առնուազն 80 միլիոն տոլարի։ Հիմնականում դրանք այն ներդրումներն են, որոնք կատարում են մեր հայրենակիցները ԱՄՆից, Ֆրանսիայից, Ռուսաստանից, Աւստրալիայից, Զուիցերիայից, Լիբանանից, Քանատայից, Հայաստանից եւ այլ երկրներից։ Աստիճանաբար թափ են առնում նաեւ տեղական գործարարները, որոնց ներդրումները հանրապետութեան տնտեսութեան մէջ օրէցօր աւելանում են։ Այսօր Լեռնային Ղարաբաղն իր արտադրանքն արտահանում է Հայաստան, ԱՄՆ, Ռուսաստան, Եւրոպայի երկրներ։ Արտահանման ծաւալը 1999 թուականի համեմատութեամբ աճել է 16 անգամ։
Բառացիօրէն վերջերս՝ այս տարուայ Հոկտեմբերի սկզբներին, 77 ամերիկացի քոնկրէսականներ նամակով դիմել են նախագահ Ճորճ Պուշին, որում մատնանշել են Միացեալ Նահանգների եւ Լեռնային Ղարաբաղի միջեւ կապերի ընդլայնման անհրաժեշտութիւնը։ Օգտուելով առիթից, թոյլ տուէք ներկայացնել, թէ ինչպէս ենք տեսնում ԱՄՆի եւ այլ երկրների հետ յարաբերութիւնների ընդլայնման խնդիրը։
Նախ եւ առաջ, դժուար է գերագնահատել ԱՄՆի՝ որպէս բանակցային գործընթացում միջնորդի դերը։ Ըստ իս, ԱՄՆը եւ մեր տարածաշրջանում կայունութեան պահպանմամբ շահագրգիռ աշխարհի միւս առաջատար երկրները պէտք է աշխուժօրէն կասեցնեն ղարաբաղեան հակամարտութիւնը վերստին ռազմականացնելու փորձերը։ Այդտեղ հնարաւոր են մի շարք քայլեր՝ ընդհուպ մինչեւ Ատրպէյճանին սպառազինութիւնների մատակարարման միջազգային արգելանքը, մանաւանդ, հաշուի առնելով այն փաստը, որ այդ երկիրն արդէն իսկ խախտում է իր ստանձնած պարտաւորութիւնները Եւրոպայում սովորական սպառազինութիւնների վերաբերեալ պայմանագրի համաթեքսթում։
Ես միջնորդ երկրներին կոչ եմ անում նաեւ նախաձեռնել, որպէսզի մշակուի պատերազմի վերսկսման անթոյլատրելիութեան եւ առկայ հիմնախնդիրները բանակցութիւնների սեղանի շուրջ լուծելու անհրաժեշտութեան մասին յուշագիր, որը ներկայացուի հակամարտութեան կողմերի ստորագրմանը։ Նման քայլը կը դառնար հիմնախնդիրների քաղաքակիրթ լուծման սկզբունքներին կողմերի հաւատարմութեան ակնյայտ դրսեւորում, իսկ բուն փաստաթուղթը՝ տարածաշրջանի ապագայ կառուցուածքի անկիւնաքարը։
Երկրորդ, ԼՂՀի եւ աշխարհի միջեւ յարաբերութիւնների մակարդակը ոչ մի կերպ չի կարող եւ չպէտք է որոշուի Ատրպէյճանի կողմից։ Եթէ Ատրպէյճանն ի զօրու լինէր դրան, ապա, հաւատացէք, մեզ մօտ չի արձանագրուի եւ ոչ մի ժողովրդավարական կամ տնտեսական զարգացում։ Աւելին՝ մեր երկիրը դատապարտուած կը լինի կործանման, քանզի մենք գործ ունենք բռնապետական, չափազանց յարձակապաշտ եւ վտանգաւոր վարչակարգի հետ։ Ատրպէյճանը չպէտք է վէթոյի իրաւունք ունենայ ԼՂՀ զարգացման հարցերում։
Ուստի մենք կ’ուզենայինք տեսնել առաւել աշխոյժ ամերիկեան եւ միջազգային մասնակցութիւն Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդավարական ու տնտեսական զարգացման գործընթացին։ Այո, մենք որոշակի յաջողութիւններ ունենք, բայց մենք առաջուայ պէս ունենք նաեւ չլուծուած շատ հարցեր եւ մենք, ի հարկէ, դեռ սովորելու բան ունենք։
Լեռնային Ղարաբաղը երկրագնդի գողտրիկ անկիւններից է՝ բարի, կենսուրախ մարդկանցով, աշխարհի անզուգական գեղեցկութեամբ։ Այսօր Ղարաբաղն ունի անհրաժեշտ ենթակառուցուածքը՝ ինչպէս պիզնէսի վարման, նոյնպէս եւ հանգստի ու զբօսաշրջութեան կազմակերպման համար։ Ես ձեզ հրաւիրում եմ Ղարաբաղ, եկէք եւ անձամբ ճանաչէք մեր երկիրը։
