Եւրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի մշակոյթի, գիտութեան եւ կրթութեան ենթայանձնաժողովի զեկուցաբեր, բրիտանացի պատգամաւոր Էտուըրտ Օ՚Հարայի տարածաշրջանային այցի ժամկէտների հերթական յետաձգումը լուրջ կասկածներ է առաջացնում ինչպէս ԵԽԽՎի, այնպէս էլ այլ միջազգային կառոյցների հետ մեր աշխատանքների արդիւնաւէտութեան հարցում։
Արդէն գրեթէ երկու տարուայ պատմութիւն ունեցող այս հիմնահարցը Չուղայի խաչքարերի բարբարոսական ոչնչացման փաստի անմիջական հետեւանքն է։ Ատրպեճանական դիւանագիտութեան բաւականաչափ հաշուարկուած ու խորամանկ քայլերի արդիւնքում այն փաստօրէն արդէն վերածուել է հարաւկովկասեան տարածաշրջանում առկայ ողջ մշակութային ժառանգութեան պահպանման խնդրի։ Դրա պատճառով Չուղայում 2005ի վերջերին տեղի ունեցած եւ իրանական ափից նկարահանուած՝ մասնայատուկ յանցագործութեան դէմ ուղղուած հայկական կողմի բողոքը վերածուել է «հազար ու մի գիշերների» պատմութեան։
Մեր դիւանագիտութեան «մեծահոգութիւնն» ու «լայնախոհութիւնը» փաստօրէն հնարաւորութիւն է տուել Ատրպէյճանին ձգձգել ու հիմնաւորապէս «քնացնել» ԵԽԽՎ պատուիրակութեան Նախիջեւան ուղարկելու հարցը։ Ատրպեճանական կողմն էլ բողոքներ է ներկայացրել՝ Լեռնային Ղարաբաղում այս կամ այն յուշարձանի անհետացման մասին։ Այսպիսով մոռացութեան է տրուել այն փաստը, որ խօսքը ոչ թէ պատերազմի ժամանակ անխուսափելի դարձող աւերումների, այլ խաղաղ ժամանակներում կատարուած բարբարոսութեան մասին է։
Ինչպէս պնդում է արտգործնախարարութեան մամլոյ խօսնակ Վլատիմիր Կարապետեանը, այցը ձախողուել է Ատրպէյճանի կողմից, որը չի հաստատել նրա ժամկէտներն ու ծրագրերը։ Մինչդեռ «Արմէնփրէս»ի Յուլիսի 29ի հաղորդագրութիւնը տեղեկացնում է, որ համաձայն ԵԽԽՎ մշակոյթի, գիտութեան եւ կրթութեան յանձնաժողովից ստացուած բացատրութեան, ԵԽԽՎ զեկուցաբերի այցի հարկադիր յետաձգումը տեղի է ունեցել «Լեռնային Ղարաբաղ ժամանելու բարդութիւնների եւ Հայաստանում ու Ատրպէյճանում հսկողութեան ծրագրի մանրամասնութիւնների մշակուած չլինելու պատճառով»։
Դժուար է ասել, թէ այս հակասական տեղեկութիւններից ո՞րն է համապատասխանում իրականութեանը, մանաւանդ որ հայկական կողմը վաղօրօք իր համաձայնութիւնն էր տուել ԵԽԽՎի պատուիրակութեան կողմից նաեւ Լեռնային Ղարաբաղում առկայ այլ մշակոյթների պատկանող յուշարձանների ուսումնասիրութիւնն իրականացնելու առաջարկին։
Սակայն ինչ պատճառաբանութիւն էլ թաքնուած լինի Էտուըրտ Օ՚Հարայի գլխաւորած պատուիրակութեան այցի հերթական յետաձգման հիմքում, այն անկասկած մեր դիւանագիտութեան հերթական պարտութեան վկայութիւնն է։ Եւ ոչ միայն խորհրդարանական, քանզի ԵՈՒՆԵՍՔՕին ուղղուած ՀՀ արտգործնախարարութեան բազմաթիւ դիմումները եւս սոսկ յանգեցրել են նրան, որ վերջինս, չգիտես ինչո՞ւ, իր պարտականութիւնների կատարումը «փոխանցել» է ԵԽԽՎի համապատասխան յանձնաժողովին, իսկ նա էլ երկամեայ ձգձգումներից յետոյ կրկին չի ժամանելու տարածաշրջան։
Եւ ինչ՝ պատժելո՞ւ են արդեօք Ատրպէյճանին ԵԽԽՎ յառաջիկայ աշնանային նստաշրջանում այս ձգձգումների եւ սովորական աճպարարութիւնների համար։ Համոզուած ենք, որ ո՛չ, քանի որ պաշտօնական Պաքուին արդէն յաջողուել է «տարրալուծել» իրանական ափից յստակօրէն տեսագրուած, իր յստակ յանցագործութեան՝ Չուղայի խաչքարերի ոչնչացման փաստը՝ ողջ տարածաշրջանում առկայ մշակութային ժառանգութեան պահպանման ծաւալուն ու բարդ խնդրի մէջ։
Եթէ անգամ մշակոյթի ու պատմութեան հարցերից հեռու կանգնած մեր խորհրդարանականները յառաջիկայ աշնանը կարողանան ԵԽԽՎ նստաշրջանում կրկին արծարծել Չուղայի խաչքարերի ոչնչացման հարցը, ապա գրեթէ համոզուած ենք, որ իրենց նախորդ սխալների եւ Պաքուի մշակած հերթական հնարքի շնորհիւ կը գտնուի պատասխանատուութիւնը հաւասարապէս ե՛ւ յանցագործի, ե՛ւ զոհի վրայ բարդելու որեւէ սողանցք։
Պատճառն ակնյայտ է. մեր մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութեան գործի մէջ միջազգային կառոյցներին ներգրաւելու՝ արտգործնախարարութեան կամ խորհրդարանական դիւանագիտութեան նախորդ ջանքերը սոսկ առիթից առիթ կատարուած յիշեցումներ էին եւ հապճեպ ուղարկուած խնդրագրեր։ Չկար մշակուած ու համակարգուած քաղաքական քայլերի որոշակի յաջորդականութիւն։
Մինչդեռ եւրոպացիների օգնութեամբ մեր մշակոյթի յուշարձանների պաշտպանութեան հարցի հետապնդումն անհնար է առանց եւրոպական հասարակայնութեան եւ նրա միջոցով ԵԽ Խորհրդարանական վեհաժողովում ներկայացուած պատգամաւորների մէջ շահագրգիռ հետաքրքրութեան ձեւաւորման։ Այս տեսանկիւնից, քարոզչութեան եւ քաղաքական-յարաբերական աշխատանքների՝ հանդիպումների ու շփումների միջոցով, շատ քիչ բան է արուել։ Արդիւնքում վիճակն այսօր այնքան զաւեշտական է, որ անգամ Մեծ Բրիտանիան ներկայացնող հայամէտ պատգամաւորները Հայաստան ու Արցախ գալուց յետոյ են միայն տեղեկանում, որ Լեռնային Ղարաբաղում հայերը հազարամեակների պատմութիւն ունեն եւ ամենեւին էլ չեն ցանկանում միանալ Ատրպէյճանին։
Լուրջ աշխատանքներ չեն տարուել նաեւ միջեկեղեցական շփումների միջոցով եւրոպական համապատասխան կազմակերպութիւններին ու քրիստոնեայ-դեմոկրատական ուղղուածութեան կուսակցութիւններին ներգրաւելու համար։
Եւ վերջապէս, ամենակարեւորը՝ Չուղայի խաչքարերի եւ ընդհանրապէս մեր մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութեան խնդիրը մինչ օրս հետեւողականօրէն չի շաղկապուել Եւրոխորհրդի առջեւ Ատրպէյճանի ստանձնած պարտաւորութիւնների կատարման գործընթացի հետ։
Ի վերջոյ, իրեն յարգող ցանկացած երկիր նման բարբարոսութիւնից յետոյ միջազգային հանրութեան լռութեան պատը յաղթահարելու համար դիմում է դիւանագիտական դէմարշի՝ դադարեցնում բանակցութիւնները հակառակորդ կողմի հետ ու միջնորդ երկրներից պահանջում համապատասխան գնահատական տալ տեղի ունեցած վանտալիզմին եւ յստակ երաշխիքներ տալ, որ այն այլեւս չի կրկնուելու։
«ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀ»
Օգոստոս 31, 2007