ՀԱՅ ԼԵԶՈՒԻ ՏԱՐԻ «Ծանի՛ր Զքեզ» Դ.

Դ.

Գ.-ԼԵԶՈՒԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐ

ՄՈՒՏՔ

Ինչպէս «Ներածական» բաժինով յայտնած էինք մեր ընթերցողներուն՝ «Հայ լեզուի տարի»ն մեզի համար առիթ մը պիտի ըլլայ անդրադառնալու հայոց լեզուի, հայոց պատմութեան եւ հայ մշակոյթի զանազան բնագաւառները հետաքրքրող եւ մեր կրթական առօրեան յուզող յատկանշական որոշ դէպքերու եւ երեւոյթներու, որոնց վերյիշումը, քննութիւնն ու վերատեսութիւնը, կը կարծենք, մեծ կարեւորութիւն կը ներկայացնեն ոչ միայն ազգային պատկանելիութեան հպարտութիւն ներշնչելու, այլեւ՝ հայեցի առաւել արդիւնաւէտ դաստիարակութեան իմաստով: Մանաւանդ որ, այդ հարցերէն ոմանց, չըսելու համար շատերուն, մեր աշակերտները «առիթ եւ ժամանակ պիտի չունենան» անհրաժեշտ լրջութեամբ ծանօթանալու՝ ակադեմական ծրագիրներու ծանրաբեռնուածութեան կամ անհասկնալի եւ անընդունելի այլ պատճառներով ու պատճառաբանութիւններով:

Իսկ առանց այդ տարրական գիտելիքներուն եւ ծանօթութեան՝ կարելի չէ ակնկալել, որ մեր հին եւ նոր սերունդները կապուին ու սիրեն, եւ կամ հպարտանան իրենց հիասքանչ մայրենիով, իրենց փառաւոր պատմութեամբ եւ իրենց անզուգական մշակոյթով:

Հանրակրթական այդ յանձնառու գիտակցութեամբ է, որ, ինչպէս նախորդ, նոյնպէս եւ հետագայ էջերուն մէջ, մենք կ՚անդրադառնանք ընդհանրապէս ակադեմական ծրագիրներէն անտեսուած կամ զանց առնուած այն գլուխներուն, որոնց մասին խօսիլն ու պատմելը անտեղի, անիմաստ եւ անհեթեթ «առարկայապաշտութեամբ»՝ ոմանք ազգային մոլեռանդութեան կը վերագրեն. մինչդեռ, այլ դիտանկիւնէ, մենք մեր կարգին, այդ վերաբերումը չգիտութեան եւ պատկանելիութեան հիւանդագին բարդոյթի կը վերագրենք:

Պէտք է այլեւս հրաժարինք հնացած եւ ժամանակավրէպ տեսութիւններէ եւ քաջութիւնն ունենանք մեր պատմութիւնն ու մշակոյթը աւելի լայն շրջագիծի մէջ զետեղելու ու մեկնաբանելու՝ նորագոյն եւ առաւել հաւաստի տուեալներու վրայ հիմնուելով:

Այդ տուեալները ինչ վերապահութեան ալ արժանանան՝ ակադեմական որոշ միջավայրերու մէջ, առարկայական պարզ քննութիւն մը բաւարար է համոզուելու համար, որ անոնք շատ աւելի հիմնաւոր են, քան մինչեւ այսօր մեզի իբրեւ «գիտական» ներկայացուած հիմնաւորումներէն շատերը, որոնցմէ մեծ թիւ մը կը հիմնուի պարզապէս «ըսի-ըսաւ»ներու վրայ. Հոմերոս կ՚ըսէ, Հերոդոտոս կ՚ըսէ, Քսենոֆոն կ՚ըսէ, Պլուտարքոս կ՚ըսէ՝ եւ մենք անոնց ըսածները հալած իւղի տեղ կուլ կու տանք. իսկ ինչո՞ւ վերապահութիւն կը ցուցաբերենք երբ կ՚ըսենք՝ Մովսէս Խորենացին կ՚ըսէ եւ կամ, երբ կ՚ըսենք՝ «նորայայտ պեղումները կը վկայեն ու կը հաստատեն»…

Դարձեալ եւ միշտ՝ օտար մարգարէին ձայնն է, որ աւելի ուժեղ կը հնչէ մեր ականջներուն ու հոգիներուն մէջ:

Կը վախնանք մեր «մեծութեան» մասին բարձրաձայն արտայայտուելէ՝ «մոլեռանդ» չպիտակուելու համար:

Իսկ ինչո՞ւ ուրիշ ժողովուրդներ չեն վախնար ու չեն ամչնար իրենց չունեցածով հպարտանալու եւ յոխորտալու:

Անոնք մոլեռանդներ չե՞ն:

Եւ ինչպէ՜ս…

Ուրեմն քիչ մը դաս առնենք անոնցմէ. առանց մեր չունեցածը եւ սուտը իրականի տեղ «ծախելու»…

Խօսինք մեր ունեցածներուն եւ գիտցածներու մասին:

Առաջին բաժինով ներկայացուցինք հայոց լեզուի եւ հայ ժողովուրդի ծննդաբանութիւնը: Երկրորդ բաժինով պիտի անդրադառնանք լեզուական զանազան հարցերու. իսկ երրորդ բաժինը պիտի յատկացնենք մշակութային երեւոյթներու:

Նախորդ երկու գլուխներով փորձեցինք որոշ չափով ճշդել հայոց լեզուի եւ հայ ժողովուրդի մօտաւոր տարիքը:

Այժմ անդրադառնանք մեր ինքնութեան այլ երեսներուն ու բնագաւառներուն եւ շարունակենք լեզուական բնագաւառով:

Նախ անդրադառնանք հայ մշակոյթի ինքնատպութիւնն ու իւրայատկութիւնը պայմանաւորող երկու հիմնական նախագործօններու, որոնց շնորհիւ «հայ անհատը», «հայ ժողովուրդն» ու ազգային որեւէ երեւոյթ կը տարբերին ու կը զատորոշուին միւս անհատներէն ու ժողովուրդներէն:

Առանց այդ ենթագիտակցական նախագործօններու էութեան թափանցելու՝ կարելի չէ ըմբռնել, վերլուծել ու մեկնաբանել հոգեմտաւոր կամ առարկայական (այլ լծակներու օգնութեամբ) որեւէ երեւոյթ:

ա.- ԼԵԶՈՒ ԵՒ ԼԵԶՈՒԱՄՏԱԾՈՂՈՒԹԻՒՆ

Լեզուամտածողութիւնը կամ մտածելակերպը անհատի մը, հաւաքականութեան մը կամ ժողովուրդի մը մտածողութեան եւ արտայայտութեան իւրայատուկ եղանակը, ձեւն ու ոճն է. ան դարերու ընթացքին կամաց-կամաց կազմաւորուող իւրայատուկ համակարգ է, որ ժամանակի ընթացքին ամբողջանալով կը պայմանաւորէ ժողովուրդի մը ընկալման, մտածողութեան, յղացումներու եւ արտայայտութեան ինքնատպութիւնը: Եւ տարբերացման այս տարերային ընթացքին է, որ ժողովուրդներ, ոճեր ու դպրոցներ կը տրոհուին եւ էապէս կը զանազանուին իրարմէ:

Պատմական այս բնական ընթացքով է, որ իւրաքանչիւր ժողովուրդ կ՚ունենայ լեզուամտածողութեան իր սեփական համակարգը, որ կը պայմանաւորէ եւ միաժամանակ կը հաստատէ անոր ինքնութիւնն ու ազգային պատկանելիութիւնը՝ հիմնուելով պատմամշակութային խորագոյն արմատներու եւ նախնական ենթահողի մը վրայ: Հետեւաբար պատմական եւ բնական այս հասկնալի պատճառով է, որ հայը կրնայ միայն հայու պէս զգալ, հայու պէս ընկալել, հայու պէս մտածել եւ հայու պէս արտայայտուիլ: Եւ այս բնական պատճառով է նաեւ, որ յաճախ անհատներ եւ ժողովուրդներ, հակառակ երբեմն նոյն լեզուն գործածելնուն, զիրար չեն հասկնար, որովհետեւ իւրաքանչիւրը ի՛ր մտածելակերպը եւ լեզուամտածողութեան, ի՛ր սեփական համակարգը ունի, պատմամշակութային ի՛ր ենթահողն ու թելադրանքները ունի, ի՛ր ժողովուրդին «արեան կանչը» կը լսէ՝ անկախ ենթակայական, հոգեմտաւոր իր կազմաւորումէն:

Լեզուէն առաջ եւ աւելի՝ լեզուամտածողութիւնն է ժողովուրդներու «բաժանման գիծ»ը. իսկ մայրենի լեզուն ազգային լեզուամտածողութեան առաջին շօշափելի արտայայտութիւնն է եւ ազգի մը գոյութեան եւ ձեւաւորման հիմքն ու պատճառն է՝ ընդունելով եւ հիմնուելով լեզուաբանական այն տեսութեան վրայ, ըստ որուն՝ նոր լեզուի մը յայտնութիւնը նոր ժողովուրդի մը կազմաւորման ազդանշան եւ ազդակ է միաժամանակ:

Լեզուամտածողութիւնը անհատական-ենթակայական, ընկերային եւ ազգային մակարդակներու վրայ ինքնատպութեան եւ տարբերացման իւրայատուկ յատկանիշ է:

Լեզուն, ընդհանրապէս, իր բովանդակութեամբ նախ եւ առաջ (լեզուա)-մտածողութիւն է, գաղափարներու, յղացումներու, զգացումներու եւ ապրումներու գոյացումն ու ձեւաւորումն է անհատի մը կամ հաւաքականութեան մը յիշողութեան եւ ենթագիտակցութեան մէջ:

Ապա՝ լեզուն արտայայտութիւն է. գիտակից, անգիտակից եւ ենթագիտակից տուեալներու դրսեւորումն է՝ բանաւոր եւ գրաւոր խօսքի միջոցով:

Լեզուն հաղորդակցութեան միջոց է՝ թէ՛ իր նմաններուն, եւ թէ՛ «տարբերներուն» միջեւ. առաջինները, բնականաբար, շատ աւելի լաւ եւ դիւրութեամբ կը հասկնան եւ կ՚ըմբռնեն զիրար, քան՝ «միւսները», որովհետեւ նոյն լեզուամտածողութիւնն ունին, ինչ որ յաճախ տասնամեակներու եւ դարերու վրայ երկարող ենթահող կ՚ենթադրէ:

Լեզուն պատմութիւն է. լեզուի մը ժամանակագրական հոլովոյթը զայն գործածող ժողովուրդի պատմական հոլովոյթին զուգահեռն է. այդ իմաստով՝ լեզուն ժամանակաշրջանի մը հարազատ հայելին ու ցոլացումն է:

Առաւել, լեզուն ազգագրութիւն, ապրելակերպ (կենցաղ) եւ աշխարհահայեացք է. ան ընկերութեան մը առօրեայ զբաղումներուն, նիստ ու կացին, կերուխումին, արհեստներուն եւ արուեստներուն, մարզերուն եւ ասպարէզներուն, ազգագրական իւրայատկութիւններուն, աւանդութիւններուն, հաւատալիքներուն եւ նախապաշարումներուն եւ այլ մանրուքներու ու մանրամասնութիւններու մասին հաւաստի եւ արժէքաւոր վկայութիւն է:

Եւ վերջապէս՝ լեզուն կրօն է. ան անհատի մը կամ հաւաքականութեան մը բարեպաշտական զգացումներու արտայայտութեան գերազանց միջոց է. իսկ հայ ժողովուրդին պարագային՝ ան իր ազգային եկեղեցւոյ բիւրեղ եւ պայծառ դիմագիծի հարազատ ցոլացումն է, յատկապէս իր գրաբար տարբերակով, որ կարծէք թանձրացումն ու մարմնացումն է մեր հնաւանդ եւ հնաբոյր եկեղեցւոյ:

Լեզուն տառ եւ խօսք է,

Լեզուն դպրոց ու ոճ է,

Լեզուն երգ ու հնչիւն է, կշռոյթ ու շարժում է, գոյն ու ձեւ է:

Լեզուն ոգի եւ աշխարհահայեացք է:

Լեզուն ինքնութիւն է:

Լեզուն ժողովուրդի մը էութիւնը, գոյութիւնը, երթն ու վախճանն է միաժամանակ…

Լեզուն եւ լեզուամտածողութիւնը արմատը, հիմքն ու մեկնակէտն են մշակութային եւ գեղարուեստական բոլոր տեսակի երեւոյթներու. ատով կը պայմանաւորուին ու կը բացատրուին մասնաւորաբար արուեստներու ազգային պատկանելիութիւնն ու իւրայատկութիւնը:

Չմոռնանք նաեւ, որ լեզուամտածողութիւնը հայոց լեզուի եւ հայ ժողովուրդի ծննդեան գործընթացի խթանն ու հիմնական նախագործօնն է՝ իբրեւ գաղափարական ոլորտ:

Լեզուամտածողութեան արդիւնքն է լեզուն:

Եւ այս տրամաբանութենէն մեկնելով՝ ազգային որեւէ իւրայատկութիւն մայրենի լեզուի եւ լեզուամտածողութեան արտայայտութիւն է:

Ենթակայական-ենթագիտակցական այս ենթահողն է, որ ամէն մէկ մարդ արարածը եզակի, անկրկնելի եւ անփոխարինելի կը դարձնէ:

բ.- ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԾԱՆՕԹՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Ինչ որ ամէնէն աւելի կը պակսի մեր նոր սերունդին, ընդհանուր ծանօթութիւն, ընդհանուր գիտելիք, ընդհանուր զարգացումն է: Պատճա՞ռ:

Մէկ կողմէ պետական եւ ազգային ուսումնական ծրագիրներու անընդգրկուն եւ սահմանափակ բովանդակութիւնը, միւս կողմէ՝ մասնագիտացումը, «ասպարէզացում»ը, գործնապաշտութիւնը (հասկնալ՝ «նիւթապաշտութիւն»), որոնց վրայ կ՚աւելնայ, այս վերջին տասնամեակին մասնաւորաբար, համաշխարհայնացում «կոչեցեալը»:

Այսօրուան դրութեամբ, մեր կրթական հաստատութիւնները աւելի «կողմնորոշումի» (օրյէնթէյշըն) հիմնարկներ են, քան՝ թէ հոգեմտաւոր «կազմաւորումի» միջավայրներ: Լաւագոյն պարագային՝ թերեւս լաւ «հայերէնախօսներ» կը պատրաստենք, քան՝ լաւ «հայերէնասէրներ»: Աւելի լաւ «գրագէտներ», քան՝ յանձնառու «մտաւորականներ»: Պատմութեան պարագային նոյնպէս՝ կը յիշենք դէպքերը՝ առանց անոնց նշանակութիւնն ու տարողութիւնը ընդգծելու եւ արժեւորելու:

Մէկ խօսքով՝ կու տանք տառը՝ առանց փոխանցելու ոգին:

Չենք յաջողիր տագնապ եւ ապրում ստեղծել մեր աշակերտներու հոգիներուն մէջ, որովհետեւ կը բաւականանանք մասանագիտական-ասպարէզային տուեալներով:

Այդ իմաստով՝ քերականական գիտելիքներու փոխանցումը չի բաւեր լեզուն սիրցնելու. ոչ ալ գրական գիտելիքները՝ յանձնառու մտաւորականներ պատրաստելու: Անհրաժեշտ է այդ բոլորը «ապրող ու շնչող» մթնոլորտի եւ միջավայրի մէջ զետեղել: Ինչպէս որ կարելի չէ անձ մը լաւապէս ճանչնալ իր մէկ երեսով՝ նոյնպէս անհրաժեշտ է լեզուական, պատմական, մշակութային եւ գեղարուեստական դէմքերը, դէպքերն ու երեւոյթները ընդգրկել եւ ներկայացնել իրենց ամբողջութեան մէջ եւ փոխանցել զանոնք մեր աշակերտներուն՝ իրենց այլազան երեսներով:

Այլապէս՝ նիւթն ու կերպարը կը մնան թերի եւ անկենդան:

Անհրաժեշտ է ընդլայնել եւ ընդարձակել մեր նոր սերունդի մտային հորիզոնը՝ յաւելեալ եւ թարմ թթուածին ներարկելով անոր ուղեղի բջիջներուն:

Հոս կը կայանայ, ահա, հայ դաստիարակին ու դասախօսին կենսական դերակատարութիւնը՝ դասանիւթը ընդլայնելու, կենդանացնելու եւ արժեւորելու իմաստով:

գ.- ՔԻՉ ՄԸ ԼԵԶՈՒԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ

(Հայերէնը համաշխարհային լեզուաընտանիքին մէջ)

– Տարրական սահմանումներ

«Լեզուաբանութիւնը գիտութիւն է մարդկային լեզուի մասին. ուստի եւ լեզուաբանութեան նպատակն է ուսումնասիրել մարդկային լեզուն իր էութեամբ եւ իր բազմաթիւ ու բազմազան դրսեւորումների մէջ, իր ծագման ու զարգացման անընդհատական գործընթացի օրինաչափութիւններով, իր հասարակական գործառութեամբ եւ այլն, եւ այլն» (Աղայեան Էտուարտ):

Լեզուներու միջեւ գոյութիւն ունեցող ընդհանրութիւններու յայտնագործումը (ԺԹ. դարու առաջին քառորդ) նոր շրջան մը կը բանայ ընդհանուր լեզուաբանութեան պատմութեան մէջ. այդ նոր ուսմունքը կը կոչուի պատմահամեմատական մեթոտը, որ «կ՚ուսումնասիրէ լեզուներու միջեւ ցեղակցական կապերու եւ պատմականօրէն գոյացած ընդհանրութիւններու եւ լեզուական փաստերու համեմատութիւնը»:

Այդ նոր մեթոտի հիմնադիրները կը նկատուին՝ Ալեքսանդր Խրիստաֆորովիչ Վոստոկովին, Ֆրանց Պոպպ, Ռասմուս Քրիստիան Ռասկ եւ Եակով Գրիմմ: Ասոնց կը պարտինք լեզուներու ցեղակցութեան տեսութիւնը, որուն հիման վրայ կատարուող դասակարգումը կը կոչուի ծագումնաբանական դասակարգում:

Ցեղակից կը համարուին այն լեզուները, որոնք ունին հիմնական բառապաշարի ու քերականութեան որակ կազմող ծագումնաբանական ընդհանրութիւններ: Ցեղակից լեզուները կը ծագին ընդհանրական միեւնոյն հիմքէն, նոյն աղբիւրէն: Այդ ընդհանուր աղբիւրը ընդունուած է կոչել «նախալեզու» կամ «հիմնալեզու», իսկ այդ լեզուով խօսողներու բնօրրանը՝ «նախահայրենիք»:

«Լեզուն բոլոր դարաշրջաններում էլ եղել է համաժողովրդական, այսինքն՝ իւրաքանչիւր լեզու միասնական է նրանով խօսող հասարակութեան համար, եւ ընդհանուր՝ այդ հասարակութեան բոլոր անդամների համար: …. Համաժողովրդական լեզուն ունի նաեւ իր ճիւղաւորումները (բարբառներ)» (Աղայեան Էտուարտ):

Բարբառներու հիմնական առանձնայատկութիւնը անոնց աշխարհագրական սահմանափակ տարածքի մը (գաւառ, քաղաք, գիւղ) պատկանիլն է, իրենց տեղական՝ աշխարհագրական, կենցաղային, մշակութային, կրօնական, տնտեսական իւրայատուկ միջավայրի այլազան ազդեցութիւններու իբրեւ հետեւանք:

Ներկայիս հայերէնի բարբառներու թիւը 60ի շուրջ կը գնահատուի, որոնց շարքին՝ Ագուլիսի բարբառ, Մշոյ բարբառ, Թիֆլիսի բարբառ, Նոր Նախիջեւանի բարբառ, Տիգրանակերտի բարբառ, Մուսա լերան բարբառ եւ այլն:

– Աշխարհի լեզուները

2000ի տուեալներով՝ ներկայիս շուրջ 6000 լեզու կը խօսուի մեր երկրագունդի վրայ, առանց հաշուի առնելու բարբառները: Այդ լեզուներէն շատեր կը խօսուին քանի մը հարիւր կամ քանի մը հազար հաշուող փոքրաթիւ խումբերու կամ համայնքներու կողմէ: Շուրջ 200 լեզուներ կը խօսուին մէկ միլիոն կամ աւելի հաշուող ժողովուրդներու կողմէ: 23 լեզուները ունին 50 միլիոն եւ աւելի խօսողներ (հնդեւրոպական լեզուներով խօսողներ՝ շուրջ 2.600.000.000, չինարէն՝ շուրջ 1.500.000.000, Մալայօ-փոլինէզեան լեզուներ՝ շուրջ 440.000.000, տրաւիտեան լեզուներ (Հնդկաստանի հարաւ)՝ շուրջ 220.000.000, աֆրօ-ասիական լեզուներ, որոնց շարքին արաբերէն, եբրայերէն, եթովպերէն՝ շուրջ 220.000.000 եւ այլն):

Տասնամեակներու ընթացքին միջազգային ընտանիքը շուրջ 600 տիեզերական լեզուներ առաջարկած է ընդհանրական գործածութեան համար: 1887ին կը ստեղծուի եւ կ՚որդեգրուի Էսփէրանթոն, որուն ստեղծումէն ասդին շուրջ 20 միլիոն մարդ խօսած է զայն: Ներկայիս 2 միլիոն կը հաշուէ տիեզերական այդ լեզուով խօսողներուն թիւը:

– Աշխարհի լեզուներու դասակարգումը:

Պատմահամեմատական լեզուաբանութիւնը, հիմնուելով լեզուներու ցեղակցական ընդհանրութիւններու վրայ, աշխարհի լեզուները կը բաժնէ լեզուաբանական ընտանիքներու. ինչպէս՝ Սեմական լեզուաընտանիք, որուն մէջ կը մտնեն աքքատերէնը, քանանական լեզուները, փիւնիկերէնը, եբրայերէնը, արամերէնը, ասորերէնը, արաբերէնը, հապէշերէնը (հին եթովպերէն), հին եգիպտերէնը, ղպտերէնը… եւ այլն. թրքական լեզուներ (թուրքմէներէն. ատպէյճաներէն, թրքերէն, ղազախերէն, իւզպէքերէն եւ այլն). իպերօ-կովկասեան ընտանիք՝ (վրացերէն, աբխազերէն), ափրիկեան լեզուներ, աւստրալիական լեզուներ, ամերիկեան լեզուներ, անկախ լեզուներ (պարսկերէն, ճափոներէն):

Հնդեւրոպական լեզուաընտանիք, որ ամէնէն բազմանդամն ու համեմատաբար ամէնալաւ ուսումնասիրուած լեզուաընտանիքն է, կը բաժնուի 12 ճիւղերու.

1.- Հնդկական լեզուներ

2.- Իրանական լեզուներ (պարսկերէն, մրտերէն)

3.- Թոխարական լեզուներ

4.- Խեթական լեզուներ

5.- Սլաւական լեզուներ (ռուսերէն, պելոռուսերէն, ուքրաներէն, սլովեներէն, սերպերէն, խրուաթերէն, պուլկարերէն, լեհերէն, չեխերէն, սլովաքերէն)

6.- Կելտական լեզուներ (կալլերէն, իսլանտերէն, բրիտանական լեզուներ)

7.- Ռոմանական լեզուներ (իտալերէն, ռումաներէն, խանտիներէն, մոլտաւերէն, հին լատիներէն, մոլտաւերէն լեզուներ, սպաներէն, ռետոռոմաներէն, ռոմաներէն, փորթուկալերէն, փրովանսալերէն, քաթալաներէն, ֆրանսերէն)

8.- Գերմանական լեզուներ

9.- Պալթիական լեզուներ (լիթուաներէն, լատիշերէն)

10.- Ալպաներէն

11.- Յունարէն

12.- Հայերէն:

Հայերէնը հնդեւրոպական լեզուաընտանիքին մէջ առանձին եւ անկախ ճիւղ կը կազմէ եւ կախեալ չէ ուրիշներէն, ոչ ալ ուրիշները՝ իրմէ:

Պատմահամեմատական լեզուաբանութեան սկզբնական շրջանին (ԺԹ. դարու կէս), եւրոպացի որոշ արեւելագէտներ (Պետերման, Վինտիշման, Գոշէ, Միւլլըր, Փոլ Տը Լակարտ, Բոպպէ եւ ուրիշներ), հաստատելով հանդերձ հայերէնի հնդեւրոպական պատկանելիութիւնը՝ թիւրիմացութեամբ զայն կը համարեն հնդ-իրանական ճիւղին պատկանող բարբառ:

1875ին Հայնրիխ Հիւպշմանն (1848-1908) է, որ իր «Հայերէնի դիրքը հնդեւրոպական լեզուներու շարքին» յօդուածով կը ժխտէ հայերէնի հնդ-իրանական ճիւղին պատկանիլը եւ կը հիմնաւորէ անոր ինքնուրոյն եւ անկախ ճիւղ ըլլալը հնդեւրոպական լեզուաընտանիքին մէջ: Այդ ուղղութեամբ մեծ աշխատանք կը տանի նաեւ Հրաչեայ Աճառեան (1876-1953), որ համադրելով այդ ուղղութեամբ տարուած աշխատանքները, կը շարունակէ Հիւպշմանի գործը. ան հաստատելով հայերէնի հնդեւրոպական լեզուներու արեւելեան ճիւղին պատկանիլը՝ կը հիմնաւորէ միաժամանակ անոր ցեղակցական մերձաւորութիւնը իրանական, յունական եւ սլաւոնական լեզուներուն:

Այս առիթով դարձեալ շեշտենք, որ այս լեզուաընտանիքը կը կոչուի հնդեւրոպական այն պատճառով, որ ան կ՚ընդգրկէ Հնդկաստանի արեւելեան եզերքէն մինչեւ Եւրոպայի արեւմտեան եզերքն ինկած տարածքը, ուր մինչեւ Ժ. դար (նախքան թուրքերու յայտնուիլը), կը տիրէր ու կը տիրապետէր հնդեւրոպական լեզուներու եւ այդ լեզուով խօսող ժողովուրդներու միատարր եւ անընդհատ շարքն ու գերիշխանութիւնը:

Հնդեւրոպացիները եկած չեն ոչ Հնդկաստանէն, ո՛չ ալ՝ Եւրոպայէն: Անոնք Հայկական Լեռնաշխարհի վրայ (հնդեւրոպացիներու նախահայրենիք) է, որ սկսած են սաղմնաւորուիլ ու կազմաւորուիլ եւ անկէ է, որ սկսած են տարածուիլ դէպի հարաւ-արեւելք եւ հարաւ-արեւմուտք՝ իրենց ներկայ հայրենիքներու հողամասերուն վրայ:

Միայն հայ ժողովուրդն է, որ մնացած, գոյատեւած, ստեղծագործած ու բարգաւաճած է իր հնդեւրոպական բնօրրանին մէջ:

Ուրեմն՝ պատմահամեմատական լեզուաբանութիւնը եւս կու գայ վկայելու եւ հաստատելու, որ մինչեւ Ժ. դար, թուրք ժողովուրդի եւ հրոսախումբերու ոտքերը չեն «պղծած» Բիւզանդական կայսրութեան եւ Փոքր Ասիոյ տարածքը:

Թուրք ժողովուրդը «եկուոր» է նոյնիսկ Անատոլուի իր ներկայ՝ «արուեստական հայրենիքին» մէջ՝ ուր իբրեւ «զաւթի»չ վերջնականապէս հաստատուած է ան 1453ին (Կ. Պոլսոյ անկում, Մայիս 26, Մեհմէտ Բ. Ֆաթիհ Սուլթանի ձեռքով) միայն:

Ո՞ր պատմագէտը, ո՞ր քաղաքագէտը, ո՞ր դիւանագէտը կամ ո՞ր պետութիւնը կը համարձակի հերքել պատմական այս տարրական ճշմարտութիւնը:

Ամօ՛թ Արեւմուտքին, որ քրիստոնէութեան (ուղղափառ) երբեմնի այդ մեծագոյն կեդրոնը հանդիսացող կայսրութեան հիմնական տարածքը քաղաքական ինչ-ինչ «հաշիւներով» «թուրքին անունին արձանագրած է»…:

Այս մեթոտին (պատմահամեմատական) վրայ հիմնուելով եւ անոր շնորհիւ է, որ նաեւ, մենք փորձեցինք ճշդել հայոց լեզուի եւ հայ ժողովուրդի ծագման գործընթացն ու տարիքը: