2006թ. Հոկտեմբերի 5ին Վրաստանում կայացած տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրութիւնները եւ դրանց յաջորդած միջադէպերը հայաբնակ Չաւախքում դարձեալ հրատապ դարձրին այդ շրջանի հայ բնակչութեան շահերը ներկայացնող կուսակցութիւնների ու շարժումների իրական եւ աշխոյժ մասնակցութեան հիմնախնդիրները համավրացական ընտրական գործընթացներում։ Կրկին պարզ դարձաւ, որ քանի դեռ վրացական իշխանութիւններն ու հասարակութիւնը չեն ընդառաջի տուեալ շրջանի բնակչութեան շահերը ներկայացնող հայկական հասարակական-քաղաքական շարժումների գրանցմանը, գործունէութեան ծաւալմանը եւ ընտրութիւններին մասնակցելու իրաւունքի թոյլատրմանը, Չաւախքում հակամարտայնութիւնը նուազեցնելու եւ էթնիք փոքրամասնութիւններին Վրաստանի հասարակական-քաղաքական կեանքում ընդգրկելու բոլոր փորձերը միանշանակօրէն անյաջողութեան կը մատնուեն։
Կատարեալ տիրապետումը քաղաքական իրաւունքներին եւ ազատութիւններին, ինչպէս նաեւ մասնակցութիւնը որոշումների ընդունմանը իշխանական կառոյցների տարբեր մակարդակներում կարող են լինել միայն էթնիք փոքրամասնութեան (տուեալ դէպքում՝ ջաւախահայութեան) հոծ բնակութեան վայրերում իշխանական լիազօրութիւնների գործուն ու արդիւնաւէտ առկայութեան պայմաններում։
Վերջինս ենթադրում է էթնիք փոքրամասնութիւնների կողմից հրապարակային գործերի որոշակի մասի իրականացումն ստանձնելու պատասխանատուութիւն տուեալ տարածքում։ Սոյն խնդրի լուծման ընդունուած ձեւ է էթնիք փոքրամասնութեան տարածքային ինքնակառավարումը, որի օգնութեամբ նա դառնում է ներպետական քաղաքական-իրաւական կարգի որակապէս նոր ենթակայ։
Տուեալ դէպքում էթնիք փոքրամասնութեանը կը վերաբերուեն ոչ որպէս անջատ անհատների հանրոյթի, որոնք յաւակնում են իրենց իրաւունքների եւ ազատութիւնների անհատական պաշտպանութեանը, այլ իբրեւ համակարգի, քաղաքական-իրաւական հանրութեան՝ իր լիազօրութիւններով, դրանցից բխող իրաւասութիւններով եւ իր կարգավիճակին հարիր կառավարման համապատասխան պատասխանատուութեամբ։
Տարածքային ինքնակառավարման իրաւունքը սերտօրէն կապուած է քաղաքացիների քաղաքական ընկերակցութիւնների իրաւունքի հետ։ Դրանով հանդերձ, հարկ է առանձնացնել էթնիք փոքրամասնութիւնների՝ Վրաստանի հասարակական-քաղաքական կեանքին համարկուելու այնպիսի կարեւորագոյն գործօններն ու նախապայմանը, ինչպիսիք են քաղաքական կուսակցութիւնների կազմաւորումը, գրանցումն ու մասնակցութիւնը ընտրութիւններին։
Վրացական քաղաքական ընտրանին դեռեւս բացասաբար է վերաբերւում էթնիք փոքրամասնութիւնների քաղաքական կուսակցութիւնների գրանցման գաղափարին։ Այդպիսի կուսակցութիւնների ստեղծումը թւում է քայլ դէպի անջատողականութիւն՝ տարածքային կամ հոգեբանական։
Սակայն այն պայմաններում, երբ Վրաստանի էթնիք փոքրամասնութիւնները մշտապէս դուրս են մնում վրացական հանրութիւնից, երբ նրանց համար քաղաքականապէս արդիական ու պահանջուած չէ գործող որեւէ համավրացական քաղաքական կուսակցութիւն, գործող շրջանային քաղաքական կուսակցութիւնների եւ շարժումների (ինչպիսիք են, օրինակ, «Վիրք»ը, Սամցխէ-Չաւախքի հասարակական-քաղաքական կազմակերպութիւնների խորհուրդը, «Միացեալ Չաւախքը» եւ այլն) գրանցումն արգելելը տեղի բնակչութեանը զրկում է որոշումներ ընդունելու, ընտրելու եւ երկրի կառավարման գործընթացին մասնակցելու՝ իր սահմանադրական իրաւունքներն իրականացնելու հնարաւորութիւնից։
Ինչպէս նշում է գերմանացի յայտնի փորձագէտ Ստեֆան Օտերը. «Փոքրամասնութիւնների համարկումը պատրանք կը լինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանք հնարաւորութիւն չեն ստանայ կազմակերպուելու իբրեւ «յատուկ» միաւորումներ, որոնք առաջ կը տանեն խմբային շահերը, այդ թւում՝ այս կամ փոքրամասնութիւնը ներկայացնող կուսակցութիւնների միջոցով այդ շահերը քաղաքական ոլորտում պաշտպանելու ճանապարհով»։
Վրաստանում գոյութիւն ունեցող քաղաքական դաշտի միւս վտանգաւոր հակասութիւնն այն է, որ ներկայ պայմաններում էթնիք կուսակցութիւնների արգելումը յարատեւ է դարձնում այն իրավիճակը, երբ էթնիք փոքրամասնութիւնների ներկայացուցիչները նուազագոյն թուով եւ ձեւական են ներկայացուած հասարակական կուսակցութիւններում, ինչը Սամցխէ-Չաւախքի եւ Քուեմօ-Քարթլիի շրջաններում հիմք է ստեղծում դիւանակալութեան արմատաւորման, ժողովրդավարական հիմնարկների սաղմնային վիճակում մնալուն, կոռուպցիայի եւ քլանայնութեան համար։
Եթէ էթնիք փոքրամասնութիւնների քաղաքական շահերը ներկայացնող ուժերը պաշտօնապէս չեն գրանցուի ու չեն ընդգրկուի քաղաքական գործընթացներում, չեն մասնակցի տեղական եւ խորհրդարանական ընտրութիւններին, դա կ’ամրապնդի ոչ պաշտօնական քաղաքական շարժումների (որոնք աւելի ու աւելի կ’արմատականանան) ստեղծման բաւական բացասական հեռանկարը։ Նրանք, զրկուած լինելով բնականոն քաղաքական պայքարին մասնակցելու եւ իրենց հրատապ քաղաքական պահանջներն առաջ քաշելու հնարաւորութիւնից, ստիպուած կը լինեն (եւ դրա համար կը ստանան բոլոր բարոյական հիմքերը) քաղաքական պայքարը վարել «փողոցում»՝ սահմանափակուած չլինելով սահմանադրական ու հիմնարկային շրջանակներով։
Բնական է, որ դա, օրինակ, Չաւախքում կը յանգեցնի բացասական ներուժի կուտակման, որը, ի դէպ, բացարձակապէս կապ չի ունենայ տարածաշրջանում «ազգայնական» տրամադրութիւնների ուժեղացման հետ։ Ինչպէս խոստովանում է վրացի փորձագէտ Կիա Նոտիան, թէեւ էթնիք փոքրամասնութիւնները Վրաստանում հիմնականում ապրում են իրենց «էթնիք հայրենիքներին» յարող տարածքներում, «խնդիրը էթնիք անջատողականութիւնը չէ։ Թէեւ որոշ վրացիներ փոքրամասնութիւններին կասկածում են գաղտնի ազգայնական նկրտումներ ունենալու համար, վերջիններս որեւէ անջատողական պահանջ չեն դրսեւորել եւ չեն կազմակերպել անջատողական շարժումներ։ Մտահոգողն այդ փոքրամասնութիւնների ընկերային-քաղաքական համարկման բացակայութիւնն է եւ մասնակցութեան ցածր մակարդակը Վրաստանում ծնունդ առնող ժողովրդավարական հիմնարկներում»։
Ի դէպ, վերջին շրջանում նկատւում է մի շարք առաջատար վրացի փորձագէտների եւ երկրի քաղաքական ընտրանու որոշ ներկայացուցիչների մօտեցումների մասնակի փոփոխութիւն Վրաստանում էթնիքական եւ շրջանային ազդակներով քաղաքական կուսակցութիւնների ստեղծման եւ գրանցման հարցում։
Գիտակցւում է, որ Վրաստանի բնակչութեան զգալի մասը (16-17%ից ոչ պակասը) վաղուց արդէն Վրաստանում գոյութիւն ունեցող կուսակցութիւնները չի դիտում որպէս իրենց մասնակցութեան մեքանիզմ երկրի քաղաքական կեանքին։ Միաժամանակ, որոշ նախկին համայնավար երկրների, ասենք՝ Պուլկարիայի փորձը ցոյց է տալիս, որ «էթնիք կուսակցութիւնների ստեղծումը չի յանգեցնի աշխարհի վերջին»։
Վրացի փորձագէտները հիմնաւորուած պնդում են, թէ Վրաստանում գործող եօթտոկոսանոց արգելքի առկայութիւնը ընտրութիւնների ժամանակ լուրջ խնդիրներ է ստեղծում էթնիք կուսակցութիւնների ներկայացուցչութեան համար երկրի խորհրդարանում, եթէ անգամ դրանք օրինականօրէն գրանցուած լինեն։ Դա առաջացնում է ընտրական ցենզի նուազման անհրաժեշտութիւն, որպէսզի Վրաստանի խոշորագոյն փոքրամասնութիւնների ներկայացուցիչները կարողանան իսկապէս ներկայացուած լինել երկրի խորհրդարանում։
Ինչպէս նշում են եւրոպական փորձագէտները, կիսաէթնիք երկրներում անհրաժեշտ է, որ պետութիւնը յատուկ արտօնութիւններ ընձեռի էթնիք փոքրամասնութիւնները ներկայացնող կուսակցութիւններին։
Այդ արտօնութիւնները վերաբերում են ընտրական գործընթացի կազմակերպմանը, ֆինանսաւորմանը, մասնակցութեանը եւ կարող են ներառել.
– շեմի իջեցում խորհրդարան ընտրուելու համար,
– նախատեսուած տեղեր խորհրդարանում,
– մեծամասնութեան նուազեցում կուսակցութիւնների գրանցման ժամանակ,
– փոքրամասնութիւնների համար բարենպաստ՝ ընտրական տեղամասերի թիւ չսահմանափակել մեծամասնական ընտրութիւնների ժամանակ,
– փոքրամասնութիւնները ներկայացնող կուսակցութիւնների արտօնեալ ֆինանսաւորում։
Քանի դեռ չկայ համապատասխան պետական մօտեցում, ձեւաւորուած չեն քաղաքացիական հասարակութեան իրական հիմնարկները, չի ապահովւում օրէնքի ուժի գերակայութիւնը Վրաստանում, էթնիք փոքրամասնութիւնների շահերը ներկայացնող քաղաքական ուժերի ստեղծումն ու գործունէութիւնը, յատկապէս՝ նրանց հոծ բնակութեան շրջաններում (օրինակ՝ Սամցխէ-Չաւախքում եւ Քուեմօ-Քարթլիում) կարեւոր կայունացնող գործօններ են փոքրամասնութիւնների՝ երկրի հասարակական-քաղաքական կեանքին համարկուելու գործում։
Միաժամանակ, չի կարելի բացառել, որ բարենպաստ պայմաններում այդ կուսակցութիւնները կարող են արդիւնաւէտ դեր խաղալ էթնիք փոքրամասնութիւնների՝ հասարակական-քաղաքական կեանքին համարկուելու հարցում եւ կը դառնան Վրաստանի «կուսակցական դաշտի» այնպիսի բնական մաս, որոնք հետագայում կարող են հանդուրժողական պետական մօտեցման յաջող օրինակ ծառայել նաեւ ուրիշ երկրների համար։
Միւս կողմից՝ նման կուսակցութիւնների ստեղծման նախաձեռնութիւնը անկում կ’ապրի, եթէ էթնիք փոքրամասնութիւններն զգան իրենց կարգավիճակի օրէնսդրական պաշտպանուածութեան իրական լինելը, այդ կարգավիճակի ապահովման ներպետական մեքանիզմների գործունութիւնը։
Այդ դէպքում էթնիք փոքրամասնութիւնների կուսակցութիւնները քաղաքական հունից կը տեղափոխուեն հասարակական միաւորումների դաշտ, որոնք զարգացած քաղաքացիական հասարակութիւնում օգնում են քննարկել իրենց խնդիրները եւ իրաւական ժողովրդավարական պետութեան համար էթնիք փոքրամասնութիւնների իրաւունքների ու ազատութիւնների պաշտպանութեան ոլորտում առկայ գործերի իւրօրինակ ցուցանիշ են։
Սակայն Վրաստանի քաղաքական դաշտի իրողութիւնները եւ էթնիք փոքրամասնութիւնների անբաւարար իրաւական ապահովուածութիւնն ու պաշտպանուածութիւնը մատնանշում են այդ բազմազգ պետութեան համար առաւել նպատակայարմար իրավիճակն իրականութիւն դարձնելու երկարաժամկէտութիւնը։
Վերջին երկու մարդահամարների միջեւ անցած 13 տարում էթնիք փոքրամասնութիւնների տեսակարար կշիռը նուազեց գրեթէ երկու անգամ՝ 30%ից հասնելով 16%ի։ Խորհրդարանում պատգամաւորների միայն 6 տոկոսն է ներկայացնում էթնիք փոքրամասնութիւններին, հոծ բնակուող փոքրամասնութիւնների բնակութեան շրջանների տեղական օրէնսդրական ժողովներում լաւագոյն դէպքում՝ մէկ-երկուական պատգամաւոր։
Վրաստանի 1999թ. գումարման խորհրդարանում կային 14 պատգամաւորներ փոքրամասնութիւններից (նոյն այդ 6 տոկոսը), ընդ որում՝ բոլորն էլ «Վրաստանի քաղաքացիների միութիւն» կառավարող կուսակցութիւնից էին, եւ նրանց իրական մասնակցութեան մակարդակը խորհրդարանական կեանքին նուազագոյն էր։ Նոյնօրինակ իրավիճակ է ստեղծւում նաեւ 2003թ. վարդերի յեղափոխութիւնից յետոյ։
Ինչպէս նշում են որոշ վրացի փորձագէտներ, մինչեւ հիմա վարչական եւ իրաւապաշտպան կառոյցներում կատարուած բարեփոխումների արդիւնքներով՝ փոքրամասնութիւնների ներկայացուցիչների թիւը, հակառակ սպասելիքներին, է՛լ աւելի է նուազել, ինչը հաստատում է այն միտումները, որոնք վկայում են, որ էթնիք փոքրամասնութիւնների մեծամասնութեան համար ազդեցիկ ընկերային տեղերը փակ են։ Եւ եթէ շարունակուի ներկայիս status quo-ն, Չաւախքում հասարակական-քաղաքական կեանքի բարելաւման հետ կապուած բոլոր յոյսերը դատապարտուած են անյաջողութեան։
