Պոլիս Եւ Իր Նոր Դերը

Չկայ հայաբնակ քաղաք, որ վերջին վեց դարերուն այնքան առանցքային դեր ունեցած ըլլայ հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ, որքան Պոլիսը։ Դժուար է երեւակայել, թէ ի՛նչ ընթացք կրնար ունենալ հայութեան հաւաքական գիտակցութեան զարգացումը, եթէ 1453էն ետք Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաք դարձած Պոլսոյ մէջ հայոց պատրիարքութեան ստեղծումով Հայաստանեայց Առաքելական եկեղեցւոյ այդ իւրայատուկ կառոյցը ստանձնած չըլլար քաղաքական ներկայացուցչութեան այն դերը, որ նոյնիսկ կաթողիկոսական աթոռը չունեցաւ ոչ Էջմիածնի, ոչ Սիսի եւ ոչ ալ Ախթամարի մէջ։ Շնորհիւ իսլամական օրէնքով քրիստոնեայ եւ հրեայ փոքրամասնութիւններու տրուած ներքին ինքնավարութեան («Ա.».- Կը մնանք տարակարծիք այս բառին նկատմամբ), Օսմանեան կայսրութեան մէջ ձեւաւորուեցաւ համայնքի ղեկավարութիւնը ստանձնած հաստատութիւն մը, որու ոլորտին մէջ է, որ պատմական պահի պայմաններու համաձայն զարգացաւ ներազգային քաղաքական գործընթաց մը։ Մինչեւ 18րդ դար, այս գործընթացը մարմնաւորուեցաւ ամիրաներու դերակատարութեամբ, մինչեւ որ արդէն կազմաւորուող հայ քաղքենիութիւնը, էսնաֆները, իրենց տեղը գրաւեցին եւ արդէն ճամբայ հարթեցին Զարթօնքի շարժման։

Պոլսոյ առանցքային դերը հայութեան արդիական ինքնութեան կառուցման մէջ, ի հարկէ, երեւան ելաւ յատկապէս Զարթօնքի շարժումով։ Պոլսոյ մէջ էր, որ Ազգային սահմանադրութեան հոլովոյթով ձեւաւորուեցաւ արեւմտահայոց ազգային ինքնագիտակցութիւնը, զարգացաւ արեւմտահայ լեզուն ու մշակոյթը։ Պոլսոյ մէջ էր, որ Պերլինի վեհաժողովէն իր վերադարձին Խրիմեան Հայրիկ տուաւ իր հռչակաւոր Երկաթէ շերեփի քարոզը՝ որպէս հրաւէր ինքնապաշտպանութեան եւ, անխուսափելիօրէն, ազգային ազատագրական շարժման։ Եւ եթէ Զէյթունէն ու Սասունէն լսուեցան ապստամբութեան առաջին կանչերը, եթէ ֆետայական շարժումը ծաւալեցաւ յատկապէս Երկրի (Արեւմտահայաստանի) մէջ, ապա եւ Պոլիսը եղաւ թատերաբեմ յեղափոխական ամենայանդուգն նախաձեռնութիւններու՝ հնչակեաններուն կազմակերպած Գում Գափուի ցոյցը, Դաշնակցութեան նախաձեռնութեամբ Պանք օթոմանի գրաւումը, Սուլթան Ապտիւլ Համիտ Երկրորդի դէմ մահափորձը…

Պոլսոյ մէջ է, որ, վերջապէս, 1908-1914 տարիներուն զարգացաւ Օսմանեան սահմանադրութեան բերած յոյսը՝ հայեւթուրք բարեկամութեան հեռանկարը, որ, աւաղ, իր սաղմին մէջ խեղդուեցաւ երբ իշխանութեան հասան Երիտթուրքերը եւ օսմանականութեան գաղափարն ու քաղաքական ծրագիրը փոխարինուեցաւ փանթուրքիզմով։ Սակայն Օսմանեան սահմանադրութեան այդ տարիներուն է, որ, դարձեալ Պոլսոյ մէջ, գեղագիտական իր գագաթնակէտը նուաճեց արեւմտահայ մշակոյթը, որուն ժառանգորդն են Սփիւռնքն ու այսօրուայ պոլսահայութիւնը։

Պոլիս դադրեցաւ հայութեան զարգացման կեդրոն ըլլալէ 1915ին։ Ապրիլ 23-24ի գիշերը իրականացած արեւմտահայութեան ղեկավարութեան ձերբակալումն ու սպանութիւնը ազդանշանը տուաւ հայ ժողովուրդի բնաջնջման ծրագրին։ Պոլսահայութիւնը ընդհանրապէս ազատեցաւ Ցեղասպանութենէն պարզապէս որովհետեւ ի մտի ունենալով 1895-96 թուականներու ջարդերուն քաղաքական լայն անդրադարձը Եւրոպայի մէջ, Երիտթուրքերը շրջանցեցին իրենց ոճիրին տեսանելիութիւն տուող այդ քայլը։ Վերջին հաշուով, Արեւմտահայաստանի հայաթափումն էր, որ ռազմավարական նշանակութիւն ունէր փանթրքական ծրագրին համար։ Արեւմտահայաստանի հայութեան բնաջնջումով պոլսահայութիւնը կը վերածուէր պատանդի, որուն լռութիւն կը պարտադրուէր սարսափի յարատեւ սպառնալիքով։ Թրքական կառավարութեան ժխտումի քաղաքականութիւնը սկսաւ Ցեղասպանութեան ծրագրին ներհակ, եւ պոլսահայութիւնը սարսափի սպառնալիքով լռեցնելու պետական ահաբեկչութիւնը, որուն, դժբախտաբար, Հայ Դատի մտածողութիւնը այնքան քիչ տեղ տուած է թրքական քաղաքականութեան վերլուծումին մէջ, անհրաժեշտ մէկ գործօնն է այդ քաղաքականութեան։

Քեմալականութեան յաղթանակով կը սկսի այն, ինչ Օրհան Փամուք Պոլսոյ նուիրուած իր համանուն յուշագրութեան մէջ կը բնորոշէ որպէս Պոլսոյ թրքացման հոլովոյթը։ Թուրք քաղաքացիի ստեղծման ծրագրին ոլորտին մէջ, թրքահայութեան ընդհանրապէս, եւ պոլսահայութեան մասնաւորաբար, պարտադրուեցաւ ազգային փոքրամասնութեան իրավիճակ մը, որ միջազգային ճանաչում ստացաւ 1923ի Լօզանի դաշնագրով։ Թրքական պետութիւնը իր վրայ կը վերցնէր փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու պաշտպանութեան պարտաւորութիւնը, սակայն իրականութեան մէջ Լօզանի դաշնագիրը կը բացառէր օտար միջամտութիւնը եւ թրքական կառավարութեան ձեռքերը ազատ կը ձգէր հասարակութեան թրքացման գործընթացը առաջ տանելու։ Պոլսահայութիւնը անջատուեցաւ ե՛ւ Սփիւռքէն, ե՛ւ Խորհրդային Հայաստանէն, եւ ապրեցաւ իւրայատուկ ներքին հոլովոյթ մը։ Քար լռութիւն պահելով անցեալին մասին, պոլսահայութիւնը այնուամենայնիւ շարունակեց իր մշակութային կեանքն ու պահպանեց, այլեւ կերտեց իր յատուկ ինքնութիւնը։ Ի վերջոյ, Փարիզի, Պոսթընի, Գահիրէի, Հալէպի եւ Պէյրութի կողքին, Պոլսոյ մէջ պահպանուեցաւ եւ զարգացաւ արեւմտահայ մշակոյթն ու գրականութիւնը։ Այդ մասին կը վկայեն Զահրատ, Հատտէճեան, Խրախունի եւ քանի ուրիշներ, նշելու համար միայն գրական-հրապարակագրական մարզը։

Պաղ պատերազմի աւարտը, համաշխարհայնացման հոլովոյթը եւ ի մասնաւորի Թուրքիոյ նախանձախնդրութիւնը մաս կազմելու Եւրոպական միութեան յանգեցան քեմալականութեան ծրագրի տագնապին։ Իննիսունական թուականները բացայայտեցին, որ քեմալականութիւնը չէր յաջողած այնպէս, ինչպէս կը թուէր կերտել ապակրօն թուրք քաղաքացին։ Թուրք հասարակութիւնը ինքնին, ինչպէս ցոյց տուին իսլամականներու ընտրական հետեւողական յաղթանակները, չէր անջատուած իսլամէն որպէս իր ինքնութեան որոշիչ ազդակ։ Քրտական ապստամբութիւնը եւ ալաուիներու քաղաքական զօրաշարժը իրենց կարգին ցոյց տուին, թէ որքան կենդանի է նաեւ փոքրամասնութիւններու գիտակցութիւնը իրենց ինքնութեան մասին։ Եւրոպական միութեան անդամակցութեան նախապայման հասարակութեան եւ քաղաքական համակարգի ժողովրդավարացումը, վերջապէս, ի յայտ բերին մտաւորականներու փոքրամասնութիւն մը, որ սկսաւ հարցականի տակ դնել քեմալական ծրագրի բոլոր այն երեսները, որոնք այսօր խոչընդոտ կը հանդիսանան երկրի իսկական ժողովրդավարացման։ Թուրքիոյ ներքին այս խմորումներուն մաս կը կազմէ նաեւ փանթրքական ենթահողով թուրք ազգայնամոլութեան վերազարթնումը իր ե՛ւ այսպէս կոչուած «քաղաքակիրթ» տաբերակով (իրաւագէտներ, որոնք թրքական քրէական օրէնքի թիւ 301 յօդուածի հիմամբ դատական գործ կը բանան տարբեր մտաւորականներու դէմ), ե՛ւ ահաբեկչական խումբերով, ինչպէս օրինակի համար Գորշ գայլերը, որոնք արդէն քայլ մը անդին անցնելով դիմած են սպառնալիքներու եւ վայրագութեան։ Իսլամականներու ձեռքերուն գտնուող կառավարութիւնը, բնականաբար, չէզոք չէ այս բոլորին մէջ։ Եթէ մէկ կողմէ ժողովրդավարութիւնը իսլամականներուն ամենաազդու գործիքն է ընդդէմ քեմալականութեան ժառանգի հիմնական պաշտպան զինուորականներու ազդեցութիւնը սահմանափակելու համար, իսլամականները ոչ կրնան, ոչ ալ կ՚ուզեն այնքան մը «ժողովրդավարանալ», որ թոյլատու ըլլան Թուրքիոյ նորագոյն պատմութեան ամենահարցական էջերն ու անոնց հետեւանքները քննարկելու նախանձախնդրութեանց։ Ուրկէ եւ անոնց մերժումը թիւ 301 յօդուածի վերացման։

Թրքական հասարակութեան վերջին քսանամեակի այս խորին խմորումներուն մէջ կը տեղադրուին իննսունական թուականներու վերջաւորութեան ի յայտ եկած հայութեան առնչակից երեւոյթները, որոնք անգամ մը եւս Պոլիսը կը վերածեն ազգի ուշադրութեան առանցքի։ Թէ որքանով վերոյիշեալ այլ ազդակներու շարքին Հայաստանի անկախացումն ու Պոլսոյ հետ ստեղծուած կապը որոշիչ դեր ունեցան այս երեւոյթներու ձեւաւորման ու արտայայտութեան մէջ՝ տակաւին ուսումնասիրելի խնդիր է։ Յստակ է, սակայն, որ Հայ Դատի մտածողութիւնը այլեւս չի կրնար անտեսել Ցեղասպանութեան ժամանակ բռնի թէ վերապրումի տենչով իսլամացած ու թրքացած հայերու ժառանգներու երեւոյթը։ Խօսքը կը վերաբերի բնականաբար անոնց, որոնք Ֆեթհիյէ Չէթինի խորհրդանշական օրինակով յանձնառու են իրենց ինքնութեան հայկական տարրին՝ առանց երբեք ժխտելու իրենց թրքութիւնը։ Ըստ նախնական նկատառումներու, եւ ի հետեւանք Չէթինի հանրածանօթ գործի գտած արձագանգին, այս ինքնութեան յանձնառուներու թիւը քաղաքականօրէն պատկառելի կշիռ կրնայ ներկայացնել։ Անոնց քաղաքական պայքարը, պարզ է, չի կրնար տեղադրուիլ հայ-թրքական հակամարտութեան ու առճակատումի ոլորտին մէջ։ Իրենց առջեւ խնդիր դրուած է Թուրքիոյ իսկական ժողովրդավարացման հսկայական մարտահրաւէրը, որուն յանձնառու է նաեւ յանդուգն մտաւորականներու փոքր հատուած մը։ Միայն ժողովրդավար ու բազմազանութեան թոյլատու Թուրքիոյ մէջ կրնայ իր լիակատար զարգացումը ապրիլ այս հայ-թուրք կամ թուրք-հայ իւրայատուկ ինքնութիւնը։ Բայց այդ ժողովրդավարացումը անկարելի է առանց որ Թուրքիա քաջութիւնը ունենայ իր անցեալին նայելու եւ ընդունելու Ցեղասպանութիւնը, այնպէս ինչպէս Հրանդ Տինք, ի շարս այլոց, կը պնդէր, եւ անոր համար ալ սպանուեցաւ։ Հետեւաբար, կամայ թէ ակամայ, Հայ Դատի քաղաքական մտածողութիւնը այսօր նաեւ նկատի պէտք է ունենայ ներթրքական զարգացումները եւ անոնց ծիրին մէջ Թուրքիոյ ժողովրդավարացման գործընթացին մէջ իր աշխատանքային դաշտը ստեղծէ։

Ահա հոս է, որ Պոլիս եւ պոլսահայութիւնը կը գտնուին նոր դերակատարութեան մը ստանձնման դժուար որոշումին դէմ յանդիման։ Տինքի սպանութիւնը չէր մտադրեր միայն իր յանդուգն ձայնը լռութեան մատնել, այլ՝ անոր իսկական նպատակն էր իրենց սաղմին մէջ խեղդել պոլսահայութեան նորագոյն զարթօնքի նախանշանները, սարսափի մէջ պահել ոչ միայն անոնք, որոնք կը համարձակին թէկուզ եւ որպէս թուրք քաղաքացի, ինչպէս Տինք միշտ ալ կը յայտարարէր, իրենց իրաւունքներուն տէր կանգնիլ, այլ միւսներուն՝ պոլսահայութեան, եւ ընդհանրապէս թրքահայութեան լայն զանգուածին։ Տինքի սպանութիւնը իր էութեան մէջ «յուշում» է, որ հայ մը, կամ որեւէ ոչ-թուրք, չի կրնար լիիրաւ քաղաքացի ըլլալ, որ առնուազն թրքական հասարակութեան մէկ հատուածին համար կը մնայ «կեաւուր», եւ թրքական պետութիւնը պահելով թիւ 301 յօդուածը, լուռ մեղսակից է այս հատուածին։ Այս իսկ պատճառով Տինքի յուղարկաւորութեան ընթացքին «Բոլորս հայ ենք» կարգախօսը գրեթէ քաղաքական պայքարի ծրագիր մըն է, որուն յանձնառութիւնը վերցնելու եւ «Ակօս»ի խմբագրին գործը շարունակելու ծանր պարտականութիւնը կ՚իյնայ նախ եւ առաջ պոլսահայութեան ուսերուն։

Տինք առաջին քայլ մը տուաւ Պոլսոյ վերադարձնելու իր առանցքային տեղը, որ երբեմն ունէր համահայկական իրականութեան մէջ։ Թէ որքանով այդ պիտի իրականանայ՝ մեծ մասամբ կախուած է նոյնինքն պոլսահայութենէն։ Սակայն որպէսզի պոլսահայութիւնը տեղի չտայ ահաբեկչութեան առաջ, որպէսզի թուրք ազգայնամոլներուն սարսափի պատգամը ազդեցութիւն չունենայ, պոլսահայութիւնը պէ՛տք է իր կողքին տեսնէ ե՛ւ Սփիւռքի, ե՛ւ Հայաստանի զօրակցութիւնը, որոնք իրենց առաւելութիւններով ու սահմանափակումներով զիրար կ՚ամբողջացնեն։ Ի մասնաւորի Սփիւռքի պարագային, անհրաժեշտ է աշխարհացրիւ հայկական համայնքներուն կապը Պոլսոյ հետ աւելի աշխոյժ եւ գործնական դարձնել, որպէսզի պոլսահայութիւնն ու իր մտաւորականութիւնը ինքզինք առանձնացած չզգայ։

Այս հեռանկարով բնականաբար յատուկ դեր վերապահուած է Սփիւռքի զանազան համայնքներուն մէջ հաստատուած պոլսահայերուն։ Պոլսահայ այսպէս կոչուած «սփիւռքը» կազմաւորուեցաւ յատկապէս 1955ի հանրածանօթ դէպքերէն յետոյ։ Թուրքիոյ մեծ քաղաքներուն մէջ յոյն եւ հայ խանութներու դէմ ծայր առած զանգուածային վայրագութիւնները միայն հերթական «յուշում» մըն էին սարսափի սպառնալիքին, վայրագ ամբոխային արտայայտութիւնը թրքացման քաղաքականութեան մը, որ արդէն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին ձեւ ստացած էր ազգային փոքրամասնութիւններու վրայ դրուած ծանր տուրքերով («Ա.».- Կÿակնարկուի «Վարլըք վերկիսի», ունեւորութեան տուրք կոչուածին)։ Հազիւ տասնամեակ մը հեռաւորութիւն ունեցող այս դէպքերուն հետեւանքով շատ մը պոլսահայեր նախընտրեցին հեռանալ եւ կայք հաստատել Եւրոպա, ԱՄՆ, Քանատա եւ Արժանթին։ Այդ տարիներուն արդէն կազմաւորուած Սփիւռքին մէջ պոլսահայերը չկարողացան համարկուիլ, մաս կազմել հաստատութիւններուն։ Առանց երբեք բացարձակապէս մեկուսացած ըլլալու համայնքէն, պոլսահայերը զգոյշ եղան ի մասնաւորի 70ական թուականներու Սփիւռքի քաղաքականացման հոլովոյթէն, հասկնալիօրէն, որովհետեւ մտահոգ էին իրենց ազգակիցներու եւ ընտանիքներու ճակատագրով։ Ոչ ալ, պէտք է ընդունինք, Սփիւռքը կարողացաւ լիովին հասկնալ անոնց իրավիճակը եւ Պոլսոյ կարեւորութիւնը։ Աւելի՛ն, այդ տարիներուն տիրապետող ազգային խանդավառութիւնը մինչեւ իսկ կ՚արհամարհէր բոլոր անոնք, որոնք իրենց ինքնութիւնը կը հասկնային ոչ անպայման օրին տիրապետող ազգային մարտունակութեան սահմանումով։

Տինքի սպանութիւնը համայն հայութիւնը, բայց մասնաւորաբար սփիւռքահայութեան եւ Պոլսոյ մէջ թէ անկէ դուրս ապրող պոլսահայութիւնը դէմ յանդիման դրած է քաղաքական մեծ մարտահրաւէրի մը։ Հայ Դատի մտածողութիւնը այլեւս չի կրնար անտեսել աշխատանքի այն կարողական դաշտը, որ կը բացուի Թուրքիոյ մէջ։ Ոչ ալ կրնայ ժխտել այն առանցքային կարեւորութիւնը, որ Պոլիս կարող է վերագրաւել հայութեան ազգային հոլովոյթին մէջ, ե՛ւ քաղաքական, ե՛ւ մշակութային իմաստով, որպէս կեդրոն արեւմտահայութեան պատմական հոլովոյթի շարունակութիւն 1915ին պարտադրուած ակամայ ընդմիջումէն յետոյ։

Թէ գործնական ի՛նչ ընթացք կրնայ ստանալ Պոլսոյ այս նոր դերը՝ խորհրդածութեան ու ծրագրումի խնդիր է միայն։ Առայժմ անյետաձգելի է Պոլսոյ եւ պոլսահայութեան հետ Սփիւռքի ու հայրենի հասարակութեան մերձեցումը՝ ընդհուպ մինչեւ իր տեսակով իւրայատուկ համարկում՝ կեանք տալու համար Տինքի յուղարկաւորութեան լսուած «Բոլորս հայ ենք» կոչին։