Ազատագրուած տարածքների վերաբնակեցումը եւ, ընդհանրապէս, Հայաստանի բնակչութեան աճի հարցերն այժմէական են ու հրատապ, քաղաքական ու տնտեսական խնդիրներ են։ Որեւէ տարածք վերանուաճելու նախապայմաններից մէկը այդ տարածքի վրայ բնակչություն ունենալն է, իսկ տնտեսութիւնը զարգացման նոր թափ կարող է ստանալ, եթէ բնակչութեան թիւը յաւելում արձանագրի։ Բնակչութեան խնդրի կարեւորութիւնը շեշտելու համար հայեացք նետենք հայոց պատմութեան վրայ։
Տիրապետող է այն կարծիքը, թէ հայոց պետականութեան խարխլման եւ կորստի գլխաւոր պատճառներից մէկը հայ նախարարական տների անմիաբանութիւնն էր։ Եթէ խօսքը վերաբերում է վաղ միջնադարին, ապա կարելի է նկատել, որ այս երեւույթը կայ նաեւ համաշխարհային պատմութեան մէջ ընհուպ ուշ միջնադար եւ միայն հայկական երեւույթ չէ։ Հայ նախարարական տները կենտրոնախոյս էին, եւ այս միտումը պարբերաբար զսպուել է հայոց արքաների կողմից, ինչպէս Արշակ Բ. մեծ արքայի եւ ուրիշների ջանքերով։ Եթէ հայոց պատմութիւնը բնականոն զարգացում ապրէր, ի վերջոյ իշխանական տների կենտրոնախոյս ձգտումները տեղի պիտի տային կենտրոնաձիգ պետութեան գաղափարի առջեւ եւ պիտի ունենայինք միասնական եւ ուժեղ երկիր։ Սակայն անընդմէջ արշաւանքներն ու ասպատակութինների շարանը այդ հնարաւորութինը չընձեռեցին։
Կարծում ենք, երբ այսօր նպատակադրուել ենք անշեղօրէն ամրացնել հայոց պետականութիւնը, վերանուաճելով Հայաստանի բնական սահմանները, առաւելագոյն ուշադրութին պէտք է դարձնենք բնակչութեան խնդրին՝ դարձեալ հիմնուելով հայոց պատմութեան վրայ։ Որոշակի թիւ չենք կարող վկայակոչել, թէ որքան էր հայ ժողովրդի թուաքանակը հին դարերում, սակայն որոշակիօրեն կարող ենք խօսել Հայաստանի սահմանների մասին։ Գիտենք նաեւ, որ պատմահայր Մովսէս Խորենացին յստակօրէն խօսում է հայոց թուաքանակի մասին, անուանելով այն «յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ»։ Եթէ յոյժ փոքրաթիւ էր հայ ժողովուրդը, ապա տրամաբանական է թւում, որ փոքրաթիւ բնակչութիւնը համեմատաբար փոքրաթիւ զօրք պէտք է ունենար եւ փոքր ուժ պահելու համար այն հսկայական տարածքը, որ Հայաստանն ունէր այն ժամանակ։
Մէկ այլ հանգամանք եւս, որ կարեւոր դեր է խաղացել, Հայաստանի լեռնաշխարհ լինելն է։ Ցայսօր մենք Տարօն աշխարհ, Սիւնեաց աշխարհ, Վասպուրական աշխարհ արտայայտութիններն ենք գործածում Հայաստանի տարբեր նահանգների համար։ Յիրաւի, դրանք աշխարհներ են, միմեանցից դժուարամատոյց լեռնաշղթաներով անջատուած։ Եթէ դրան գումարենք հաղորդակցութեան միջոցների այն ժամանակուայ վիճակը, ապա կարելի է ենթադրել, թէ դիւրին չէր հայերի համար պահել երկրի սահմանները։
Մեր պատմութեան եւ երկրի առանձնայատկութիւնների վերհանումը կարող է օգնել մեր մէջ անմիաբանութեան եւ դաւաճանների առատութիւն տեսնելու եւ ինքնախարազանումի հոգեբանութիւնից տեղափոխուելու դէպի ինքնավստահութեան դաշտ։
Յենուելով վերը ասուածի վրայ, կրկին կարելի է շեշտել Հայաստանի բնակչութեան աճի եւ ճանապարհաշինութեան հրատապ խնդիրների ապահովումը, չմոռանալով, որ շատ է կարեւոր նաեւ, որ այդ բնակչութիւնը ազգային միատարրութիւն ունենայ։ Այլ խօսքով, միշտ ի նկատի ունենալ Հայաստանի ազգագրական պատկերը։
Հայաստանի այսօրուայ փոքր տարածքի վրայ խիտ բնակչութիւն ունենալը տրամաբանօրէն պիտի թելադրի սահմանների ընդլայնում, իսկ ճանապարհների շինութիւնը պիտի նպաստի, որ Հայաստանը այլեւս իրարից կտրուած «աշխարհներ» չունենայ։
Հայաստանը խիտ բնակչութեամբ, ամուր պետականութեամբ եւ զարգացած տնտեսութեամբ ուժ պիտի ներկայացնի։ Հէնց այդ ուժն է, որ պիտի թելադրի Հայաստանին ընդարձակել իր սահմանները։ Այդ սահմանները պէտք է ընդարձակուեն եւ պիտի ընդարձակուեն։