ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՔԱՆԱՆԵԱՆ
Ներկայ եւրոպական գիտակցութեան մէջ դասական լեզու անուան ներքոյ հիմնականում հասկանում ենք մի «մեռած» հին լեզու, որն ընկած էր հին աշխարհի եւ միջնադարի քաղաքակրթական տարբեր ընդհանրութիւնների գրաւոր աւանդոյթի հիմքում: Ասենք լատիներէնը՝ Արեւմտեան Եւրոպայում, հին յունարէնը՝ Բիւզանդական կայսրութիւնում, գրաբարը՝ Հայոց դասական մշակոյթի հիմքում, դասական ասորերէնը՝ ասորական բոլոր քրիստոնեայ համայնքների ու եկեղեցիների շրջանակներում, հին սլաւոներէնը՝ արեւելեան սլաւոնական ժողովուրդների աւանդութեան սկզբնաւորման եւ զարգացման տարբեր փուլերում եւ այլն: Պէտք է նշել, որ դասական լեզուն գրեթէ միշտ ստանձնում է նաեւ «սրբազան լեզուի» գործառոյթը՝ տիրապետող դառնալով իւրաքանչիւր քաղաքակրթութեան վեհագոյն հոգեւոր հարթութեան վրայ: Նախորդ բոլոր օրինակներին յաւելենք եբրայերէնի՝ որպէս սրբազան լեզու ցայսօր սրբօրէն պահպանուող գործառոյթը յուդայականութեան մէջ, աւեստերէնի (մասամբ նաեւ պահլաւերէնի) գործածումը՝ որպէս զրադաշտականութեան նուիրական լեզու կամ արաբերէնին վերապահուած բացառիկ դերն իսլամում: Իրականում, դասական լեզուի կրօնական սրբազնացումը կարեւորագոյն ցուցիչն է քաղաքակրթութեան ինքնութեան եւ ինքնուրոյնութեան լիարժէք կայացման: Այսինքն, դասական եւ խորքային իմաստով միասնական քաղաքակրթութեան սահմանները ճշ-դւում են տուեալ ընդհանրութեան մէջ մէկ սրբազան եւ դասական լեզուի գործածմամբ: Այս առումով, որքան էլ անսովոր հնչի, Արեւմտեան Եւրոպան սկզբունքօրէն մէկ՝ հռոմէա-կաթոլիկ (այժմ գրեթէ ամբողջապէս կորուսեալ) քաղաքակրթութեան ժառանգորդ է: Նոյնը կարելի է ասել նաեւ հին սլաւոներէնի, երբեմնի տիրապետութեան սահմաններով ուրուագծուող արեւելա-սլաւոնական ժողովուրդների քաղաքակրթական միասնութեան մասին, որը, սակայն, ամբողջապէս ինքնուրոյն քաղաքակրթութիւն չէ, այլ՝ բիւզանդականի կիսանկախ ենթաշառաւիղը:
Եթէ առաջնորդուենք յիշեալ տարորոշիչ սկզբունքով, ապա մենք՝ հայերս, ասորիները եւ ղպտիներն ինքնուրոյն եւ ինքնակայ քաղաքակրթութիւններ ենք, քանի որ մեր ազգային ընդհանրութիւնների դասական լեզուները բարձրացուել եւ ստանձնել են նաեւ սրբազան լեզուի կարգավիճակ:
Սրբազան լեզուն ազգային ընդհանրութեան լեզուական այն տարբերակն է, որը կանոնաւորում եւ արարում է մարդու յոյզերի, մտածութիւնների, գերբնականի հետ առնչուելու եւ մշտնջենաւորի մէջ խորաթափանցելու անհատական եւ ընդհանրական փորձառութիւնը: Այն մարդու ոգեղէն, աստուածային էութեան գերագոյն դրսեւորումն է: Ինքնին հասկանալի է, որ նման դրսեւորումը փոփոխական եւ յեղյեղուկ լինել չի կարող: Այն՝ տարբեր ժամանակաշրջաններով եւ մարդկային խառնուածքով պայմանաւորուած, ողջ զանազանութեամբ հանդերձ, պէտք է կրի միասնականութեան զօրեղ կնիքը՝ բոլոր ժամանակների եւ բոլոր անձանց մտքին եւ հոգուն հասկանալի, ընդունելի եւ ներազդող լինելու համար: Այս է սրբազան լեզուի կարեւորագոյն առանձնայատկութիւնը՝ անկախ ժամանակի, վայրի եւ խառնուածքի, լինել միեւնոյն ճշմարտութեան, գիտութեան եւ ոգեղէն հարստութեան կատարեալ ներարկիչն ու փոխանցողը:
Հասկանալի է, որ սրբազան լեզուի մասին մեր արած ակնարկներն ինքնաբերաբար վերաբերւում են նաեւ քաղաքակրթակերտ ներուժի աղբիւր հանդիսացող լեզուի դասական գործառոյթին: Խնդիրն այստեղ նոյնն է՝ ապահովել լեզուամշակութային միասնականութեամբ օժտուած ազգային ընդհանրութեան քաղաքակրթական գանձարանի յարատեւ եւ անարգել փոխանցումը բոլոր ժամանակների բոլոր սերունդներին: Այսօր դա խելացնորութիւն է թւում, բայց մարդկութիւնը դեռ անդրադառնալու է այս մոռացուած ճշմարտութեանը:
Այսօր մեզ վարժեցրել են այն անհեթեթ մտքին, որ լեզուն, իբր, սոսկ տեղեկութիւնների փոխանցման տեխնիկական միջոց է: Քստմնելի սո՛ւտ եւ մարդ էակի վեհութեանը հասցուած անարգիչ հայհոյանք: Լեզուն՝ խօսքը, մեր ստեղծարար էութեան բիւրեղացումն է, իւրաքանչիւր ազգի՝ մշակութային եւ գոյաբանական գերագոյն արժէքը (հայրենի հողի հետ միասին): Հնագոյն ժամանակներից մարդիկ գիտակցել են խօսքի արժէքն ու զօրութիւնը: Խօսքը՝ մարդու Աստուծոյ պատկերով եւ նմանութեամբ ստեղծուած լինելու, նրա բանականութեան եւ ոգեղէնութեան վկայութիւնն է ու զէնքը, որով կերտուել եւ կերտուելու է մարդու փառքը եւ հոգեւոր կատարելութիւնը: Խօսքը իւրաքանչիւր բարի նորարարութեան ակունքում է: Նիւթական աշխարհում խօսքը կենսագործում է վերին իրողութիւնների իմաստը…
Բնականաբար, այս կերպ ընկալած լեզուն կամ խօսքը միանգամայն վեր է անընդմէջ փոփոխուող եւ անկայուն առօրէական խօսուածքից:
Իւրաքանչիւր ազգային լեզու ունի պատմութեան ուրոյն ընթացք: Կան ազգեր, որոնց (թող շատ տարածուած եւ քաղաքականապէս զօրեղ) լեզուներն այդպէս էլ չեն կարողացել բարձրանալ դասական եւ, յատկապէս, քաղաքակրթակերտ սրբազան եւ մշտնջենահաստատ լեզուի մակարդակին: Դասական եւ սրբազան լեզու լինելու շնորհին արժանացել են յիրաւի սակաւ թուով լեզուներ, որոնց շարքում գրաբարն ունի իր ուրոյն եւ մեծապէս պատուաւոր տեղը:
Աստուածային նախախնամութեամբ եւ պատմական ընթացքի օրինաչափութեամբ հասնում է ի վերուստ սահմանուած այն ժամանակը, երբ լեզուի տուեալ ժամանակի արձանագրած դրութիւնը (որը միշտ էլ ամենակատարեալն է) գրի է առնւում՝ յետ այսու ստանձնելով յաւերժօրէն անփոփոխ դասական եւ սրբազան լեզուի գործառոյթը: Մեր պարագային դա Ե. (հինգերորդ ) դարն էր: Ե. դարից յետոյ հայերէնի զարգացումն ընթացաւ երկու ուղղութեամբ: Մի կողմից խօսակցական բարբառներն անընդհատ ձեւափոխւում էին, միւս կողմից՝ դասական ու սրբազան գործառոյթը ստանձնելու շնորհիւ, շարունակական վայրիվերումներից ազատուած եւ անդրանցական ոլորտներ թեւակոխած գրաբարը զարգացաւ իր քերականական համակարգը կայունացնելու եւ ոճային ճոխութիւնները հարստացնելու ուղղութեամբ: Ժամանակի սղութեան պատճառով չենք խօսելու յետդասական գրաբարի, յունաբան դպրոցի եւ ոճական բնոյթի բազմաթիւ այլ հարցերի մասին, որոնց կարելի է անդրադառնալ աւելի ուշ: Կարեւորն այս է՝ ամէն մի նոր սերունդ ձգտում էր հնարաւորինս անաղարտ պահպանել մաշտոցեան ոսկեղենիկ լեզուի քերականական կուռ միասնականութիւնը եւ, միաժամանակ, հաղորդում էր լեզուին նորանոր ոճերի եւ արտայայտչաձեւերի ճոխութիւն: Տարբեր ոճերի առկայութիւնը հսկայական հնարաւորութիւն էր ընձեռում գործածելու հարիւրաւոր նրբերանգներ, որոնք ներկայ աշխարհաբարի պարագային պարզապէս աներեւակայելի են: Այսուհանդերձ, անկախ ժամանակաշրջանից, գրաբար ուսանած անձը ստանում էր կատարեալ բանալին՝ Հայոց աշխարհի քաղաքակրթական ողջ գանձարանին, վերջինիս մշտակենդան ոգուն եւ ստեղծարար ներոյժին անմիջականօրէն հաղորդակից եւ ժառանգորդ դառնալու սքանչելի շնորհը:
Այսօր կապը Հայոց յաւիտենականութեան հետ ընդհատուած է գրաբարի աբովեանական եւ խորհրդային ոչնչացմամբ: Մեր գրականութեան մեծագոյն եւ համաշխարհային արժէք հանդիսացող գոհարները դպրոցներում եթէ անգամ սերտւում են, ապա՝ միայն աշխարհաբար ոգեզրկող թարգմանութեամբ: Չկարծէք, որ այս խօսքերն արտաբերելիս, այպանում եմ արեւելահայ կամ արեւմտահայ աշխարհաբարները կամ էլ միջին հայերէնը: Իսպառ ո՛չ: Պարզապէս, արարատեան բարբառը հայոց միւս բարբառների նման պէտք է մնար հիւթեղ կենցաղային խօսքի կենդանի դրսեւորում: Այն պնդումները, որ գրաբարն իբր անյաղթահարելի խոչընդոտ էր երեխաների համար եւ չէր կարող ընկնել դպրոցական ուսուցման հիմքում պարզունակ, անհեթեթ եւ ստոր սուտ է:
Դատէք ինքներդ: Այսօր Արցախում տանը միայն իր բարբառը լսած հայ մանուկը դպրոցում բախւում է ոչ պակաս չափի դժուարութիւնների՝ գրական արեւելահայերէնը հասկանալու: Օրինակ՝ «Աստղիկը քինաան ա շկոլը, վեր կիրիլ լեաւ սըւըրէ»: Թարգմանւում է՝ «Աստղիկը գնալու է դպրոց, որպէսզի գրել լաւ սովորի»: Նոյն նախադասութիւնը գրաբար կը հնչի այսպէս՝ «Աստղիկ ի դպրոց երթիցէ, զի բարւոք գրել ուսանիցի»: Մէկ այլ օրինակ՝ հադրութեցի մանուկը կ՛ասի՝ «Օզիս ըմ տոն քինիմ, վեր օտիմ»: Թարգմանւում է՝ «Ուզում եմ տուն գնալ, որ ուտեմ»: Գրաբար կը հնչի՝ «Կամիմ ի տուն գնալ (երթալ), զի կերաց (ուտիցեմ)»: Ինքնին ակներեւ է, որ գրաբարեան ձեւերը աւելի մօտ են ներկայ գրականին, քան բարբառայինները: Սակայն արցախցի մանուկների համար բարբառի եւ գրական արեւելահայերէնի միջեւ ահռելի տարբերութիւնն արգելք չէ՝ գրական մայրենին ուսանելու: Էլ չենք խօսում խորհրդային տարիների մասին, երբ ռուսերէնին կատարելապէս անգիտակ մանուկը քաղքենի ծնողների կողմից նետւում էր ռուսական դպրոցի այլասերող գիրկը: Մէկ-երկու տարի անց այդ երեխան արդէն ռուսերէն էր խօսում եւ գրում՝ ի արհամարհումն մայրենիի: Շարունակել չեմ կամենում:
Գրաբարի վերականգնմամբ մենք կարող էինք պահպանել առանձին քաղաքակրթութիւն եւ Աշխարհ լինելու սակաւատուր շնորհը, բայց հետեւեցինք «առաջադէմ եւրոպական մոդելին»: Անհեթեթ էր անգամ համեմատութիւնը… Ֆրան-սիացու, գերմանացու, իտալացու կամ լեհի համար լատիներէնը սրբազան եւ քաղաքակրթակերտ, բայց ոչ երբեք ազգային լեզուն էր: Իրենց պատմութեան մէջ առաջին անգամ որպէս ազգային պետութիւն կայանալով՝ նրանք ստիպուած էին ընթանալ իրենց ազգային լեզուներին քաղաքացիութիւն տալու ճանապարհով: Գրաբարը մեզ համար օտար լեզու չէր, բայց հալածուեց եւ ջնջուեց գերագոյն ոխակալութեամբ այն կոյր մարդկանց ձեռամբ, ովքեր ունակ չեղան արտաքին ազդեցութիւնների շղարշի հետեւում գնահատել, սիրել եւ յարգել սեփական մշակոյթն ու սրբութիւնները: Այսօրուայ ապազգային եւ սպառողապաշտ աշխարհահայեացքը զգալի չափով Հայոց դասական մշակոյթի եւ վերջինիս հիմքում ընկած գրաբար ոսկեղենիկ լեզուի մատնութեան եւ մոռացութեան արդիւնքն է:
Ո՞րն է, ուրեմն, գրաբարի գործառոյթը:
– Գրաբարը Հայոց աշխարհի եւ քաղաքակրթութեան դասական սրբազան լեզուն է, որն օժտուած է յարամնայ արտաժամանակեայ խորհրդանշանական ներգործութեամբ:
– Գրաբարը Հայոց քաղաքակրթութեան ամբողջականութեան ստեղծարար առանցքն է եւ Հայոց աշխարհի քաղաքակրթակերտ ներուժի բիւրեղացումը:
