Կ՛ամփոփէ Եւ Կը Ներկայացնէ ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ
Դատախազի օգնականին գրասենեակէն մեկնելէ ետք, Արգամ Մանասեան անցած էր աղքատիկ Սարի թաղէն, ու պատերուն վրայ գրուած լոզունգները կարդալով, յիշած էր իր երիտասարդութեան օրերու լոզունգները:
Քալանթարեանի «Քննութիւն» հատորի այս բաժնին սկիզբը ան պիտի յիշէ իր առաջին ելոյթը, որուն ընթացքին կարդացած էր Ստալինին ուղղուած նամակ մը:
***
«Եւ Արգամը յուզմունքից չորացած կոկորդով, կերկերուն ձայնով (…) կարդաց ինչ-որ մէկի գրած նամակը:
«Մոսկուա: Կրեմլ: Ժողովուրդների հանճարեղ առաջնորդ, միջազգային պրոլետարիայի (բանուորներու) մեծ նաւավար, ողջ աշխարհի առաջադէմ մարդկութեան փրկարար եւ ապաւէն, գիտութեան կորիֆէյ (ականաւոր գործիչ), հանճարեղ զօրավար, կեներալիսումուս (ընդհանուր հրամանատար) հայր Ստալինին: Թանկագին հայր Ստալին…»:
***
Երիտասարդ Արգամը հաւատացած էր, որ կարդացուած բոլոր նամակները Ստալինին կը ղրկուէին ելոյթներէն ետք…
***
«Փա՛ռք առաջնորդին», «Կեցցէ՛ մեր հայր Ստալինը՝ բոլոր գիւղատնտեսների բարեկամը» եւ այլ լոզունգների տարափի տակ իջաւ ամպիոնից, մօտեցաւ Վազգէն Միրզոյեանին (ԼԿԵՄ բիւրոյի քարտուղար) ու հարցրեց.
– Էս նամակն ո՞ւմ տամ, Վազգէն ջան:
– Դի՛ր գրպանդ ու գնա՛, – ծիծաղեց Վազգէնը:
– Ո՞նց թէ, բա չե՞նք ուղարկելու, որ ընկեր Ստալինը կարդայ:
– Հետաքրքիր տղայ ես, – ասաց Վազգէնը: – Ընկեր Ստալինը էլ բան ու գործ չունի՞…
– Բա էլ ինչո՞ւ ենք կարդում, – ապշեց Արգամը»:
***
Հակառակ անոր, որ կամաց-կամաց անդրադարձած էր թէ ընկեր Ստալինին «ղրկուած» նամակները կը ծառայէին միայն մթնոլորտ ստեղծելու, Արգամ Մանասեան շարունակած էր բեմերէն ելոյթներ ունենալ եւ նամակներ կարդալ:
***
«Արգամ Մանասեանը խանդավառութեամբ կարդում էր ընկեր Ստալինին ուղղուած ներբող-նամակները, յետոյ իջնում էր ամպիոնից, ծալում, գրպանն էր դնում դրանք, հանրակացարան գնալու ճանապարհին զգուշութեամբ չորս կողմը նայելով, մանրիկ պատառների վերածում ու նետում աղբարկղ:
Յետոյ մեծացել էր, թէ ինչ, բայց յոգնեց այդ սուտ գործից եւ ամաչեց: Մանաւանդ որ փողոցում ծանօթ տղաները մէկ էլ միւս մայթից ձայն էին տալիս, թէ՝
– Բարեւ, Մոսկուա, Կրեմլ… Ո՞նց ես…
Յաջորդ ելոյթի օրը Արգամ Մանասեանը հիւանդ ձեւացաւ եւ քաղաքի առեւտրի աշխատողների անունից ընկեր Ստալինին ուղղուած նամակը կարդաց մի նոր, զրնգուն (հնչեղ) ձայն:
Եւ ոչինչ չփոխուեց, ոչինչ:
Բայց այնուամենայնիւ, այդ «ամպիոնային» գործունէութիւնից մի մեծ բան շահեց Արգամ Մանասեանը: Ստալինը նրա համար դադարեց աստուած լինելուց: Եթէ մի ղեկավար թոյլ է տալիս, որ ամբողջ երկիրը ծնկի իջած մեծարի նրան, ուրեմն նա մեծ մարդ չէ, ո՞ւր մնաց՝ աստուած: Եթէ մի մարդ գիտի ու չի վիրաւորւում, որ Միութեան բոլոր անկիւններում՝ մանկապարտէզի սաներից սկսած մինչեւ ակադեմիկոսները իւրաքանչիւր ժողովի վերջում նամակ են կարդում՝ ուղղուած նրան, իսկ յետոյ այդ նամակը գրպանը դրած տուն են գնում, ուրեմն նա մեծ մարդ լինել չի կարող:
***
Մանասեան կը յիշէ թէ Ստալինի օրերուն, տարաբնոյթ ելոյթներու վերջաւորութեան, անպայմա՛ն պէտք է հնչէր «Կեցցէ մեր մեծ առաջնորդ, գիտութեան կորիֆէյ, անզուգական զօրավար, կեներալիսիմուս, հայր Ստալինը» լոզունգը եւ ամէն մարդ ստիպուած էր ծափահարելու. ան կը պատմէ, թէ ինչպէս օր մը, խեղճ գրող մը բեմէն կը դժգոհի, թէ խանութներուն մէջ թուղթ ու մելան չկայ. սակայն, գանգատէն անմիջապէս ետք կը բացագանչէ. «Կեցցէ՛ աշխարհի աշխատաւորութեան նաւավար, գիտութեան կորիֆէյ, գրողներու մեծ բարեկամ ընկեր Ստալինը». բեմէն իջնելու ատեն կ՛անդրադառնայ, որ ոչ-ոք կը ծափահարէ. սարսափած՝ բեմ կը վերադառնայ եւ աւելի բարձր կը պոռայ. «ընկերներ, իսկապէ՛ս կեցցէ, ամբո՛ղջ սրտով կեցցէ՜»:
***
«Հիմա դա ծիծաղելի է թւում, իսկ այն ժամանակ ամենեւին էլ ծիծաղելի չէր: Իսկ եթէ մէկն ու մէկը ծիծաղում էր անզգուշաբար, դա նրա վերջին ծիծաղն էր լինում:
Արգամ Մանասեանը յիշեց, թէ ինչպէս էր սրտամորմոք լաց լինում Յասմիկն այն օրը, երբ յայտարարեցին, թէ Ստալինը մեռել է: Նա ինստիտուտից (հիմնարկէն, համալսարանէն) դուրս եկաւ հեկեկալով, բռնեց Արգամի ձեռքն ու շշնջաց.
– Սրանից յետոյ ինչպէ՞ս պէտք է ապրենք, Արգամ:
Արգամը քիչ էր մնում փռթկացնէր: Աշխարհ-աշխարհ, ո՞վ է լաց լինում եւ ո՞ւմ համար: Սա ի՞նչ կախարդանք է: Յասմիկը լաց է լինում այն մարդու համար, որի հրամանով կամ թոյլտուութեամբ գնդակահարել էին նրա հարազատ հօրը: Ինչպէս յետոյ պարզուեց, առանց դատ ու դատաստանի, մի անստորագիր նամակի վրայ: Այդ մարդը, այդ «կորիֆէյը» ինչպէ՞ս էր կարողացել հիպնոսացնել (քնածել) մի ամբողջ երկիր: Նրա հրամանով, նրա թոյլտուութեամբ, նրա հրէշաւոր կասկածամտութեան եւ բռնակալական էութեան պատճառով, առանց մեղադրանք առաջադրելու, առանց պաշտպանուելու հնարաւորութիւն տալու, գնդակահարում էին հազարաւոր, տասնեակ հազարաւոր անմեղ մարդկանց: Իսկ նրանք, այդ տարաբախտ զոհերը գնդակահարութեան պահին հայեացքները դէպի աներեւոյթ Մոսկուա-Կրեմլ յառած՝ բացագանչում էին հաւատով.
– Կեցցէ՛ Ստալինը: Կեցցէ՛ կոմունիզմը:
(…)
Նա Յասմիկին մի կողմ տարաւ.
– Ինչո՞ւ ես լաց լինում, – ասաց բարկութեամբ:
– Բա… բա առանց ընկեր Ստալինի ինչպէ՞ս պիտի ապրենք Արգամ ջան, – նորից հեծկլտաց Յասմիկը:
– Ու քեզ թւում է, թէ ապրում ես, հա՞, – չդիմացաւ, ասաց Արգամը՝ խղճահարութեամբ նայելով աղջկայ քաղցից փոս ընկած այտերին, մաշուած, արմունկների մօտ գունաթափ ջեմպրի (առանց կոճակի եւ առանց օձիքի հիւսուած շապիկ) ու ճմռթկուած կիսակօշիկներին:
– Վերջ տուր… – ջղայնացաւ նա, յանկարծ զգալով, որ իր մէջ խօսում է նաեւ յիմար, անմիտ խանդը: – Ե՞ս եմ մեռել, որ լաց ես լինում. նրա հերն էլ անիծած…
Յասմիկը ցնցուեց ու ետ քաշուեց սոսկումով:
Արգամը հասկանում էր, թէ ինչ է կատարւում իր հետ: Այդ վայրկեանին նա իրօք անասելի ատելութիւն էր զգում Ստալինի նկատմամբ, բայց հաստատ կարող էր ասել, որ դրա պատճառը ոչ այնքան Յասմիկի լացն էր եւ իր խանդը, որքան մի ուրիշ, բոլորովին ուրիշ զգացում: Նա ուշացած վրէժ էր լուծում առաջնորդից՝ նրան ուղղուած ներբող-նամակները զրնգուն ձայնով կարդալու համար:
Բայց այդ մասին չէր կարող ասել Յասմիկին:
– Հօրդ սպանողը նա չէ՞ր, – շարունակեց յարձակուել Արգամը, – ու դու դեռ լա՞ց ես լինում…
– Որ հայրս մեղաւոր չլինէր, չէին գնդակահարի: Ուրեմն մի բան արել է, – կարմրած, բորբոքուած աչքերը չարութեամբ Արգամին յառեց աղջիկը:
Եւ Արգամը վախեցաւ:
Ահա թէ ինչ էր արել հայր Ստալինը: Կարեւորն այն է, որ կուրօրէն, անվերապահօրէն հաւատաս նրան: Միմիայն նրան: Եւ բոլորովին պարտադիր չէ, որ հաւատաս հօրդ, եղբօրդ, ընկերոջդ ու հարեւանիդ: Ընդհակառակը, նրանց նկատմամբ զգոյշ ու աչալուրջ պէտք է լինել»:
***
Դէպի անցեալ այս վազքի ընթացքին, ընթերցողը վստահաբա՛ր անդրադարձաւ ամբողջատիրական վարչակարգի մը, մէ՛կ անձի շուրջ կեդրոնացած հաւատամքի մը վտանգներուն:
Դժբախտաբար, մեր օրերուն ալ աշխարհի չորս կողմը կը տեսնենք մէկ անձի կամ քանի մը անձերու կուրօրէն հետեւող բազմութիւններ, որոնք դադրած են հարցադրելէ: Իսկ Հայաստանի մէջ տակաւին կը տիրէ ստալինեան օրերէն մնացած մթնոլորտ մը. զիրար ամբաստանելու, դիմացինին չվստահելու, կա՛մ ոգին ի բռին դատապարտելու, կա՛մ ոգին ի բռին գովաբանելու սովորութիւն մը, որուն գիտակցելէ ետք միայն կարելի պիտի ըլլայ սրբագրել թերիները եւ բռնել առողջ հասարակարգի ճամբան…
Յաջորդ բաժնով, Արգամ Մանասեան պիտի վերադառնայ ներկային եւ ինքզինք զգայ… շա՛տ մինակ:
