«Մեր Ժողովուրդը Ճամբայ Ելած Է Արցախի Կարեւորութեան Գիտակցութեամբ Եւ Չի Կրնար Նահանջ Արձանագրել»․ Հրայր Մարուխեան

ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ

Ստորեւ՝ Հրայր Մարուխեանի յիշատակի երեկոյին արտասանուած Ռուբինա Փիրումեանի խօսքը․

Այսօրուան յայտագրի մէջ ինձ յատկացուած է խօսել 15 րոպէ։ Բայց չպիտի կարողանամ տեղաւորուել այդ ժամանակահատուածում։ Դա կլինի դաւաճանութիւն մի ընկերոջ նկատմամբ, որի հանդէպ ունեցած յարգանքս, ակնածանքս ու գնահատանքս անհամեմատելի է, որի գծած ուղիի, կատարած գործի թողած կնիքը Դաշնակցութեան նորագոյն պատմութեան վրայ՝ անժխտելի է։ Գոնէ կարողանամ նուազագոյն պատկերը տալ։ Եւ թող այսօր այստեղ հնչած խօսքերի ընդմիջից ներկայացուած Հրայր Մարուխեան կերպարը դրոշմուի ձեր մտապատկերում եւ օրինակ ծառայի ձեզ, ձեր կուսակցական, քաղաքական, կամ հասարակական գործունէութեան մէջ, թէ՛ որպէս ղեկավար եւ թէ որպէս պարզ շարքային։

Որտեղի՞ց սկսեմ։ Երեւի երբ 9-10 տարեկան էի, հօրս առեւանգումից յետոյ Թաւրիզից Թեհրան էինք փոխադրուել։ Ինձ արձանագրեցին Հայ Երիտասարդական Մշակութային միութեան Օժանդակ բաժնում, ու ճանաչեցի Հրայր Մարուխեանին, ո՛չ միայն իբրեւ մտերիմ ընկերուհուս՝ Ալիսի մեծ եղբայր, այլ իր արդէն տարածած հեղինակութեամբ, իր խօսքով ու գործունէութեամբ սիրուած ղեկավար, որպէս միութեան հիմնադիր անդամ։

1944ին մի խումբ իր պէս գաղափարական պատանիների հետ արդէն գործող 5 միութիւնների միացումով հիմն էին դրել Հայ Պատանեկան Մշակութային միութեան, հետագային՝ Հայ Երիտասարդական Մշակութային միութիւն (ՀԵՄՄ)։ Նպատակն էր ուժերը միացնել ու գործել՝ վառ պահելու համար հայ մշակոյթի ջահը, կոփելու ու յղկելու իրանահայ նոր սերդի ազգային գիտակցութիւնը, ազնիւ մարդու նկարագիրը։ Հրայրը, որպէս հինգ միութիւններից մէկի՝ «Կայծ»ի նախագահ, մաս էր կազմել միացման յանձնախմբին եւ հետագայ վարչական աշխատանքներին։

Հրայրին, կամ այլեւս ընկեր Հրայրին ճանաչեցի նաեւ ՀՅԴ Պատանեկան միութիւնից, որի աշխատանքներին այնքան յոյզով ու ոգեւորութեամբ էի մասնակցում ու մեր աւելի տարեց ընկերների դաստիարակչականներին էի հետեւում։ Հրայրի ոգեշունչ խօսքերը, առինքնող ոճը ուղղակի կախարդում էր մեզ։ 16 տարեկան էի երբ երդուեցի ու միացայ Դաշնակցութեան շարքերին։ Բացառութիւն էի։ Չէ՞ որ դուստրն էի Դաշնակցութեան համար Սիբիրներում տառապող Բաղդիկ Մինասեան դաշնակցական ընկերոջ։

Ու երբ հայրս ազատուեց տասնմէկ տարուայ սիբիեան տաժանակիր աշխատանքի աքսորից ու տուն վերադարձաւ, Հրայրը առաջին այցելուներից էր․ սիրեց հօրս, խորը ակնածանք տածեց նրա կրած տառապանքի նկատմամբ ու մնաց յաճախակի այցելուն, խորհրդակցելու, ազգային հարցեր քննարկելու համար։

Առաջ անցնենք։

1957ի ամառային մի երեկոյ․ բարձրանում եմ ՀԵՄՄի Նոբահարի կենտրոնատեղիի խարխլած փայտէ աստիճաններով եւ երկրորդ յարկի մի սենեակի դուռը անհամարձակ կիսաբաց եմ անում։ Մի խումբ երիտասարդներ են նստած։ Շուտափոյթ փակում եմ դուռը․ բայց ներսից լսում եմ ընկ․ Հրայրի ձայնը, «Ռուբինան է․ կանչէք ներս գայ»։

Հրայրը, միութեան փոխնախագահ, նպատակ ունէր գրական խմբակ կազմակերպել, միութեան աշխատանքներին կապուած պահել այն երիտասարդներին, ովքեր սկաուտական աշխատանքների իրենց տարիքը արդէն բոլորած, պիտի հեռանային։ Ինձ էլ կանչել էր մասնակցելու։ Ներս գնացի։ Այդ ժողովում, մի քիչ խորհրդակցեցինք, ապա վարիչ մարմին ընտրեցինք։ Եւ հենց Հրայրի կարգադրութեամբ, ինձ կարգեցին նախագահ եւ մի երիտասարդի, անունը Նուշիկ Փիրումեան, որին չէի ճանաչում, որոշեցին փոխնախագահ։ Ու աշխատանքի լծուեց մեր գրական խմբակը, ծաղկեց, զարգացաւ, ու այդ ընթացքում էլ ծաղկեց, զարգացաւ մէկ այլ զգացում՝ Նուշիկ, Ռուբինա։ Հրայրը դարձաւ այն դիպուածական կապը, որ մեր սրտերը պիտի միացնէր ու մեր միացեալ կեանքի ճամբան գծէր։

Սա միայն մի անձնական օրինակ էր Հրայրի նպատակադրած ուղիի՝ երիտասարդութեան դաստիարակութիւն։

Միութեան հինգամեակի առիթով գրած 21ամեայ Հրայր Մարուխեանի յօդուածը, «Պահպանենք Հայեցի Ոգին եւ Ազգային Նկարագիրը», ապացոյցն է այն ճանապարհի, որ նա պիտի անցնէր նպատակադրուած, անդրդուելի՝ հայ իրականութեան լիակատար ճանաչողութեան ու շարունակ փոփոխուող համաշխարհային քաղաքականութեան եւ հայրենիքից կտրուած հայի համար ստեղծուած հանգամանքների խոր ըմբռնումով։

Հետաքրքիր է, որ հենց այստեղից, հնարաւոր ճամբան գծելու համար Մարուխեանը յենւում էր հայ հասարակութեան երեք դասի վրայ։ Առաջին հերթին երիտասարդութեան, որի ուժի, աւիւնի ու եռանդի մեծ հաւատացողն էր, եւ որի դաստիարակութիւնը իր հասարակական եւ կուսակցական գործունէութեան առանցքը դարձաւ իր ամբողջ գիտակից կեանքում։ Երկրորդը՝ հասուն մտաւորականութիւն, որին քաջալերեց ու արժեւորեց, եւ վերջում հարուստ դաս՝ առանց որի նիւթական օժանդակութեան մեծածաւալ աշխատանքը անհնարին էր։

Հայ Երիտասարդաց Մշակութային միութիւնը պիտի բարգաւաճէր, զարգանար, անուանափոխուէր եւ վերջապէս դառնար այսօրուայ իրանահայութեան յենակը, ազգային, մշակութային խարիսխը՝ Հայ Մշակութային «Արարատ» կազմակերպութիւնը՝ Թեհրանի իր կենտրոնով, մանաւանդ՝ մարզաւանով եւ այլ մասնաճիւղերով։

Երբ 1965ի աշնանը մեր փոքրիկին գրկած Ամերիկայից Թեհրան վերադարձանք, Հրայր Մարուխեանը Լիբանան էր տեղափոխուել իր ընտանիքով։ Ու մեծութիւն էր այլեւս, Բիւրոյի երիտասարդ անդամ, որ պիտի բարձրանար, իր նուիրաբերութեան իր ողջմտութեան, կազմակերպական կարողութեան, գաղափարական սկզբունքայնութեան, անխոնջ գործունէութեան եւ քաղաքական սուր զգացողութեան շնորհիւ պիտի առաջնորդէր մեր պաշտած կուսակցութիւնը, մեր ժողովրդի առջեւ բացուելիք բարդ ու խոչընդոտներով լինի ճանապարհներով։

Եւ հենց արդէն 1965ին սկզբնաւորուած Հայոց Ցեղասպանութեան յիսնամեակի անկիւնադարձը՝ զոհի հոգեբանութիւնից քաղաքականացում եւ պահանջատիրութիւն թռիչքը, դարձեալ երիտասարդութեան միջոցով, պատահական չէր։ Դաշնակցութեան ուղին էր իր երիտասարդացած ղեկավարութեան ձեռքով գծուած, որ սատարեց նաեւ կուսակցական երիտասարդ մտաւորականութեան զարգացման գործին։

Եւ թափ առաւ քաղաքական խաղաղ պայքարը համաշխարհային քաղաքական հարթակներում յօգուտ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման։ Որքան ուժգնացաւ պայքարը, այնքան աւելի շեշտուեց թուրքի ուրացումը եւ միջազգային յարաբերութիւնների մէջ գործադրած ճնշումները։ Թուրքական դեսպանատները եւրոպական ու ամերիկեան երկրներում խեղաթիւրուած պատմութեան տարածման ու հակահայ քարոզչութեան որջեր էին դարձել։

1972, ՀՅԴ Ընդհանուր ժողով։ Ական ընդ ականի՝ ուժգին հակադարձութեան պահանջ։ Եւ ժողովին որպէս հիւր հրաւիրուած հօրս կարճ ելոյթը․ «Այսօր չենք ժխտում, ի հարկէ, խաղաղ պայքարը, դա էլ փաստերի վրայ հիմնուած վերլուծութիւններով, ո՛չ թէ հայհոյանքով կամ ամբոխավարութեամբ, բայց դրան զուգընթաց՝ պէտք է երկաթեայ շերեփի վերականգնումը, պէտք է ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման նշանաբանը, եթէ ոչ՝ մինչեւ վերջ մեզ կը համարեն տհաս, մեզ ոչինչ չեն տայ…»։

Սկիզբն էր դրուել հայոց զինեալ պայքարի, որ գալիս էր ցնցելու աշխարհի անտարբերութիւնն ու ուշադրութիւն հրաւիրելու ցեղասպանի վրայ, որ անպատիժ էր մնացել, որ շարունակում էր իր սեւ գործը, ստում ու յոխորտում։ Երիտասարդ ազատամարտիկների ծայրագոյն զոհաբերութեամբ կատարուած այդ գործողութիւնները պիտի մնան որպէս մեր նորագոյն ազատագրական պայքարի նախաքայլեր։

Ընկ․ Հրայրին հսկայ դեր էր պահուած՝ «Դէպի Երկիր», 1988ի երկրաշարժից մինչեւ Ղարաբաղեան շարժում, Հայաստանի անկախացում, Արցախեան ինքնապաշտպանութիւն։ Այդ տարիներին, կարծես Սփիւռք եւ հայրենիք իրար էին միացրել։ Աղէտեալները անմիջական օժանդակութեան կարիք ունէին եւ Սփիւռքը այնտեղ էր, Դաշնակցութիւնը այնտեղ էր իր բոլոր կառոյցներով, բոլոր հնարաւորութիւններով։ Ղարաբաղը պիտի պաշտպանուէր։ Զէնք էր հարկաւոր, զինամթերք ու մարդուժ, որ պիտի հասցուէր անկարելի, աներեւակայելի ճանապարհներով։ Արցախցին, ի սէր իր մարդկային իրաւունքների, ի սէր տասնամեակներ իրենից խլուած ազատութեան, անհաւասար կռուի մէջ էր մտել ազերի հսկայ ուժի դէմ․ իսկ խորհրդային ղեկավարութիւնը, իր շահերի թելադրանքով, մերթ հային, բայց մեծ մասամբ նաֆթառատ Բաքուի ղեկավարութեան օգտին էր գործում։

Թող ինչպէս ցանկանում են գրեն ու մեկնաբանեն պատմագիրները, առանց Դաշնակցութեան օժանդակութեան, մարդուժ թէ զինամթերք, յաղթանակը անկարելի պիտի լինէր։ Արդեօք կը բացայայտուի՞ մի օր, թէ Բիւրոյի այս նախաձեռնութիւնը ինչպէ՞ս, ի՞նչ ճանապարհով էր իրականանում։ Ի՞նչ բանակցութիւններ էր տարւում Մոսկուայի ու այդ օրերին դեռ Սովետական Հայաստանի կամ ՀՀՇի ղեկավարութեան հետ համաձայնութեան գալու։

1991ի ամռան, դեռ Հայաստանի անկախութիւնից առաջ, մէկ հարցազրոյցում Հրայր Մարուխեանը խօսում էր Հայաստանի քաղաքական այրերի «քոմփետանսի պակասէն, հմտութեան պակասէն» եւ այդ պատճառով որդեգրուած, հայութեան համար ոչ բարենպաստ, քաղաքականութիւնից։ Կարեւորում է Ղարաբաղի հարցը, շեշտելով, որ «մեր ժողովուրդը ճամբայ ելած է Արցախի կարեւորութեան գիտակցութեամբ եւ չի կրնար զանազան հաշիւներով անընդունելի նահանջ արձանագրել»։ Շատ պարզ է, որ կենտրոնական կառավարութիւնը պիտի գործի իր շահերը նկատի ունենալով։

Բանն այն է, որ «կարողանաս իրականութիւնն ու փաստը տեսնելով, անոր համաձայն մշակել ռազմավարութիւնդ՝ այնքան ատեն որ ուժեղ երկիր չես որպէսզի ուժով կարողանաս պարտադրել կամքդ։ Երբ այդ չկայ, անոր տեղը պիտի բռնէ, այսպէս ասած՝ դիւանագիտական եւ մտքի ուժը»։ Դիւանագիտութիւն եւ ո՛չ թէ մէկի բարեկամութեան վստահել, միւսի հետ առճակատման գնալ (Տես, «Դրօշակ», թիւ 12-21, Սեպտեմբեր, 1991, էջ 4-14):

Ընկեր Հրայրը նոյնը պիտի կրկնէր այսօրուայ հայաստանեան իրականութեան դէմ յանդիման։

Նոյն մտահոգութիւնը, բայց թաթախուած բեմից միւս կողմ ժողովրդի արտաբերած ոգեւորութեան ճառագումների ներշնչած յոյսով ու լաւատեսութեամբ, արտացոլում էր նաեւ 1990, Նոյեմբեր 11, Դաշնակցութեան 100ամեակի տօնակատարութեան ընթացքում իր արտասանած ոգեշունչ ճառի մէջ (Փասադինա, Civic Auditorium)։ Կուսակցութեան պատգամը փոխանցելու համար Աթէնքից յատուկ հրաւիրուած էր ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչ՝ ընկ․ Հրայրը Մարուխեանը։ Իսկ ինձ պատիւ էր տրուել օրուան հանդիսավարը լինելու։ Աննկարագրելի էր ոգեւորութիւնը, հաւաքուած հսկայական բազմութեան քաջալերական ծափերով ու գոչուններով ստեղծուած տաք մթնոլորտը։

Այդ օրերին դեռ լիովին ձեւաւորուած չէր Հայաստանի անկախութեան տեսլականը։ Խորհրդային Միութեան փլուզումը հեռանկարում դեռ չէր երեւում։ 1988ից Դաշնակցութիւնը, շնորհիւ Բիւրոյի գծած ճանապարհային քարտէզի, «Դէպի Երկիր» նշանաբանով պայքարում էր ի խնդիր Ղարաբաղի ազատագրման եւ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի գերագոյն շահերի։ Պայքարում էր սովետական դաստիարակութեան ժառանգ թողած հակադաշնակցական մոլուցքի դէմ։ Այդ օրերին, Հրայր Մարուխեանը գործուն ներկայութիւն էր Հայաստանի քաղաքական կեանքում։

Ո՞վ կարող էր նախատեսել, որ Հայաստանը պիտի դառնայ անկախ պետութիւն, որ իշխանութեան գլուխ եկած ղեկավարը, 1992ի Յունիս 29ին, հեռուստատեսութեան իր տխրահռչակ ելոյթով, թեւերը սոթտած պիտի իր մաղձը դատարկի Դաշնակցութեան դէմ, Հրայր Մարուխեանին անբաղձալի անձ հռչակի եւ Հայաստանից դուրս գալու հրաման արձակի։ Բայց այդտեղ էլ չյաջողեց։ Իր նենգ հաշիւների մէջ նախատեսած ապստամբութիւնն ու խլրտումները, շնորհիւ ընկ․ Հրայրի հայրենասէր եւ շրջահայեաց կեցուածքի, տեղի չունեցան՝ իշխանութեանը առիթ տալու Դաշնակցութեան արմատախիլ անել Հայաստանում։

Դաշնակցութիւնը իր պայքարը շարունակեց, նոյն թափով՝ ի խնդիր իր ազգային, իր գերագոյն նպատակների, որոնք որոշ արտաքին ուժերի եւ Հայաստանի ապազգային վարչախմբի շահերին էին հակադրւում։ Եւ ահա, պատիժը չուշացաւ։ 1994ի Յուլիս 17ին կասկածելի արկածը վերջ տուեց այդ անզիջող պայքարի խորհրդանիշը դարձած Հրայր Մարուխեանի գիտակցական կեանքին։

Վերջացնում եմ խօսքս, բայց ուզում եմ դիմել դաշնակցական երիտասարդութեան ամենուրեք։ Ու վստահ եմ, որ դա կլինէր երիտասարդութեան ուժին հաւատացող ընկեր Հրայրի ցանկութիւնը։ Գործէ՛ք ողջամիտ, մեր ազգային շահերի ճամբով։ Ներքին անհամաձայնութիւններ, նոյնիսկ ճեղքուածութիւն եղել են ու միշտ էլ կը լինեն նոյնիսկ դրսի ուժերի կողմից գաղտնօրէն հրահրուած։ Մի՛ տարուէք այդ ջլատիչ պարսաւանքներով։ Ձեր երիտասարդ ուժով, ինչպէս ընկեր Հրայրն էր ասում, աւիւնով ու եռանդով, առաջ տարէք մեր արդար դատի, Հայ Դատի պայքարը։