Ասատի Վարչակարգի Փլուզման Աշխարհաքաղաքական Հետեւանքները

ՎԵՐԱ ԵԱԳՈՒՊԵԱՆ*

Սուրիոյ քաղաքացիական պատերազմը սկսաւ 2011ին եւ իր մէջ ներքաշեց բազմաթիւ տարածաշրջանային ու համաշխարհային պետութիւններ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը հետապնդէ տարբեր շահեր: Պաշշար Ասատի իշխանութիւնը պահելու կարողութիւնը հիմնուած էր դաշնակիցներու` Ռուսիոյ, Իրանի եւ «Հըզպալլա»ի աջակցութեան վրայ: Ասատի վարչակարգին փլուզումը մեծ հարցականներ կը ստեղծէ Սուրիոյ ապագայ կառավարման, իր դաշնակցութիւններու ճակատագիրին եւ տարածաշրջանային կայունութեան աւելի ընդարձակ հետեւանքներուն վերաբերող: Այս յօդուածը կը ձգտի վերլուծել այս բեմագրութեան աշխարհաքաղաքական հետեւանքները` կեդրոնանալով հիմնական դերակատարներու եւ անոնց հնարաւոր ռազմավարութիւններու վրայ:

Ա.- ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ՈՒԺԵՐՈՒ ԱԶԴԵՑՈՒԹԻՒՆԸ

1. ԻՐԱՆ

Իրանի եւ Սուրիոյ յարաբերութիւնները կեդրոնական տեղ գրաւած էին Իրանի տարածաշրջանային ռազմավարութեան մէջ, յատկապէս` պահպանելու համար ազդեցութեան միջանցք մը, որ կ՛երկարի Թեհրանէն մինչեւ Պէյրութ: Ասատի վարչակարգին փլուզումը վտանգի տակ դրաւ «Շիիական կիսալուսին»ը` ստիպելով Իրանին վերանայիլ իր ռազմավարական խորքը: Թեհրան իր աջակցութիւնը ընդարձակեց` հիմնուելով ոչ պետական դերակատարներու, օրինակ` «Հըզպալլա»ին վրայ, որպէսզի պահպանէ իր ազդեցութիւնը: Աւելի՛ն. Սուրիա` որպէս առանցքային դաշնակից, բնականաբար կը թուլացնէ Իրանի բանակցային ուժը տարածաշրջանային հակամարտութիւններու եւ դիւանագիտական բանակցութիւններու մէջ:

2. ԹՈՒՐՔԻՈՅ ՁԳՏՈՒՄՆԵՐԸ

Թուրքիոյ ներգրաւուածութիւնը Սուրիոյ պատերազմին մէջ ձեւաւորուած է՝ Ասատի դէմ ընդդիմութեամբ, քիւրտերու ինքնավարութեան վերաբերեալ մտահոգութիւններով եւ տարածաշրջանային ազդեցութիւնը տարածելու ձգտումով: Սուրիոյ մէջ իշխանութեան դատարկութիւնը կը քաջալերէ Թուրքիան` վերահսկողութիւն հաստատելու հիւսիսային շրջաններուն վրայ, ինչ որ անհամաձայնութիւններու կը յանգեցնէ քրտական խմբաւորումներու եւ քաղաքական այլ դերակատարներու հետ: Անգարա նաեւ կը փորձէ կասեցնել գաղթականներու հոսքը եւ ապահովել իր սահմանները, ինչ որ կ՛ամրապնդէ յետասատեան իրավիճակի բարդութիւնը: Աւելի՛ն. Թուրքիա ճիգ պիտի չխնայէ իր դիրքը օգտագործելու Սուրիոյ վերակառուցման վրայ ազդեցութիւն բանեցնելու` ապահովելով իր տնտեսական եւ անվտանգութեան շահերը:

3. ԻՍՐԱՅԷԼԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

Իսրայէլը զգուշաւոր, բայց աշխուժ դիրքորոշում դրսեւորած է սուրիական ամբողջ հակամարտութեան ընթացքին` օդային հարուածներ կատարելով Սուրիոյ մէջ Իրանի եւ «Հըզպալլա»ի դէմ: Ասատի վարչակարգին փլուզումը կրնայ Իսրայէլի համար յաւելեալ կարելիութիւններ ու մարտահրաւէրներ բերել: Մէկ կողմէ ան տկարացուց Իրանի ազդեցութիւնը Սուրիոյ մէջ եւ խանգարեց «Հըզպալլա»ի մատակարարման ճանապարհները, բայց միւս կողմէ` ստեղծուած անկայունութիւնը հաւանաբար ապահովական սպառնալիքներ ստեղծէ` ծայրայեղական խմբաւորումները տարածելով Իսրայէլի սահմաններուն մօտ: Իսրայէլը ամենայն հաւանականութեամբ կ՛ամրապնդէ իր հետախուզական եւ ռազմական գործողութիւնները` ապահովելու իր շահերը, եւ կը հետապնդէ աւելի մեծ համագործակցութիւն` տարածաշրջանային ու միջազգային դաշնակիցներու հետ:

4. ՉԻՆԱՍՏԱՆԻ ԱՃՈՂ ԴԵՐԸ

Չինաստան նուազ չէ ներգրաւուած տարածաշրջանի հարցերուն մէջ, որովհետեւ անոր հետաքրքրութիւնները Սուրիոյ մէջ կը համընկնին աւելի լայն նպատակներու հետ` ապահովել Belt and Road Initiative (BRI) նախաձեռնութեան ներդրումները եւ ահաբեկչութեան դէմ պայքարը: Ասատէն ետք յառաջացած իրավիճակը կրնայ Չինաստանի համար բանալ ուղիներ` աւելի աշխուժ դեր խաղալու Միջին Արեւելքի աշխարհաքաղաքականութեան մէջ, մասնաւորապէս` վերակառուցման եւ տնտեսական գործընկերութեան միջոցով:

5. ԱՐԱԲԱԿԱՆ ՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ԴԵՐԸ

Ծոցի համագործակցութեան խորհուրդի (GCC) երկիրները, յատկապէս` Սէուտական Արաբիան եւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները, Ասատը դիտած են իբրեւ իրանեան ազդեցութեան գործիք: Իրանի հեռացումը կը համընկնի իրենց ռազմավարական նպատակներուն, բայց անկայունութիւնը նաեւ մարտահրաւէրներ կը ստեղծէ, յատկապէս եթէ ծայրայեղական խմբակները զօրանան: Այս պետութիւնները կրնան աւելցնել ջանքերը, Սուրիոյ ապագայ կառավարումը իրենց շահերուն յարմարեցնելով․ այս մէկը հնարաւոր է ֆինանսական օգնութեան կամ վերակառուցման գործընթացին մէջ ուղղակի ներգրաւուածութեան միջոցով: GCC-ի արձագանգը, ամենայն հաւանականութեամբ, կը ներառէ նոր դաշինքներու ստեղծում` սուրիական նոր դերակատարներուն հետ, որպէսզի հակակշռուին Իրանի եւ Թուրքիոյ ազդեցութիւնները:

Բ. ՈՉ ՊԵՏԱԿԱՆ (NON-STATE ACTORS) ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՆԵՐՈՒ ԴԵՐԸ

Ասատի վարչակարգին փլուզումը, ամենայն հաւանականութեամբ, ուժ կու տայ ոչ պետական դերակատարներուն, ներառեալ` քիւրտերուն, իսլամական խմբաւորումներուն եւ տեղական զինեալ ուժերուն: Քիւրտերուն ինքնավարութեան ձգտումները կրնան լարուածութիւն յառաջացնել Թուրքիոյ եւ արաբ բնակչութեան հետ, ինչ որ շատ հաւանական է, որ երկարատեւ հակամարտութեան յանգեցնէ Սուրիոյ հիւսիսային շրջաններուն մէջ: Իսլամական խմբաւորումները, յատկապէս անոնք, որոնք ունին անդրազգային նպատակներ, կրնան օգտագործել իշխանութեան դատարկութիւնը, վերականգնելու համար իրենց դիրքերը` նոր սպառնալիքներ յառաջացնելով տարածաշրջանային անվտանգութեան համար: Տեղական զինեալ խումբերը, որոնք յաճախ կը գործեն արտաքին պետութիւններու հովանաւորութեամբ, կրնան աւելի՛ ապակեդրոնացնել Սուրիան` բարդացնելով կեդրոնական կառավարութեան ստեղծման ջանքերը: Այս դերակատարներու աճը կ՛ընդգծէ միջազգային համակարգման կարեւորութիւնը, որպէսզի Սուրիան չվերածուի ձախողած պետութեան:

Գ.- ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՀԵՏԵՒԱՆՔՆԵՐ

1. ՌՈՒՍԻԱՆ ՈՒ ԱՐԵՒՄՈՒՏՔԸ

Սուրիոյ մէջ Ռուսիոյ ռազմական միջամտութիւնը առանցքային դեր խաղաց Ասատի իշխանութեան պահպանման մէջ` Մոսկուային կարելիութիւն տալով ուժ ցուցադրել Միջին Արեւելքի մէջ եւ ապահովել Թարթուսի իր ծովային ռազմակայանները: Ասատի վարչակարգին փլուզումը կասկածի տակ կը դնէ Ռուսիոյ տարածաշրջանային ռազմավարութիւնը` ստիպելով զայն բանակցութիւններ վարելու այլ դերակատարներու հետ` իր ազդեցութիւնը պահպանելու համար: Մոսկուա կրնայ փորձել աջակցիլ այլընտրանքային ղեկավարներու կամ խումբերու` իր շահերը պաշտպանելու համար, սակայն անոր դիրքը անպայմանօրէն կը տկարանայ: Միւս կողմէ, արեւմտեան պետութիւնները, յատկապէս` Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները եւ Եւրոպական Միութեան կարգ մը երկիրներ, կրնան դիտարկել վարչակարգի անկումը որպէս հնարաւորութիւն` տկարացնելու ռուսական եւ իրանական ազդեցութիւնը տարածաշրջանին մէջ: Սակայն Արեւմուտքի ռազմավարութիւնները, ամենայն հաւանականութեամբ, կ՛ուղղուին ծայրայեղական խմբաւորումներու ուժը սահմանափակելու եւ ժողովրդավարական կարգեր հաստատելու, որոնք, սակայն, լուրջ մարտահրաւէրներու պիտի հանդիպին:

2. ՈՒԺԱՅԻՆ ՇՈՒԿԱՆԵՐ

Սուրիոյ դիրքը` որպէս քարիւղի եւ կազի խողովակներու հնարաւոր միջանցք, շատոնց նկատուած է անոր աշխարհաքաղաքական նշանակութեան մէկ առանցքը: Ասատի յետվարչակարգի անկայունութիւնը կրնայ յապաղեցնել կամ խափանել այն ծրագիրները, որոնք նպատակ ունին Եւրոպայի ուժանիւթի աղբիւրները շեղել Ռուսիայէն, ինչ որ կը բարդացնէ համաշխարհային ուժանիւթի ռազմավարութիւնները: Աւելի՛ն. Սուրիոյ անկայունութիւնը կրնայ աւելի լայն ազդեցութիւն ունենալ ուժանիւթի շուկաներուն վրայ` ընդլայնելով տարածաշրջանային լարուածութիւնները եւ ազդելով ուժանիւթ արտադրող դրացի երկիրներուն, ինչպէս, օրինակ, Իրաքն ու Իրանը:

3. ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ

Ասատի վարչակարգին փլուզումէն ետք Սուրիոյ մէջ ծայրայեղական խմբաւորումներու վերածնունդը կրնայ ստեղծել զգալի համաշխարհային վտանգներ, ներառեալ` ահաբեկչութեան արտահանման վտանգը: Միջազգային ընտանիքի կարողութիւնը համաշխարհային ահաբեկչութեան դէմ արդիւնաւէտ միջոցներ համակարգելու` նման անկայուն միջավայրի մէջ, ունի կարեւոր նշանակութիւն:

4. ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆԻՇԽԱՆՈՒԹԵԱՆ ԱՊԱԳԱՆ

Սուրիոյ փլուզումը ցուցանիշն է ժամանակակից դարաշրջանի ազգային ինքնիշխանութեան մարտահրաւէրներու, յատկապէս` ցեղային եւ կրօնական բաժանումներով յատկանշուած տարածաշրջաններու մէջ: Միջազգային ընտանիքին արձագանգը Սուրիոյ հարցին համար կրնայ օրինակ դառնալ նման ճգնաժամերու համաշխարհային մակարդակով լուծումներ բերելու:

Դ. ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ԵՒ ԱՊԱՀՈՎԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ

Ասատի վարչակարգին փլուզումը կը սրէ Սուրիոյ մարդասիրական ճգնաժամը` միլիոնաւոր տեղահանուածներու եւ կործանած ենթակառոյցներու պայմաններուն մէջ: Դրացի երկիրները, յատկապէս` Լիբանանը, Յորդանանը եւ Թուրքիան, պիտի դիմագրաւեն յաւելեալ ճնշումներ` գաղթականներու հոսքին եւ սահմանային անապահովութեան պատճառով: Մարդասիրական այս ճգնաժամը պիտի ծանրաբեռնէ միջազգային օգնութեան համակարգերը եւ պիտի ստեղծէ հնարաւորութիւններ` ծայրայեղական խմբաւորումներուն համար, որպէսզի շահագործեն խոցելի բնակչութիւնը: Բացի ատկէ` հաւանական է, որ համայնքային բռնութիւնները աւելի ապակայունացնեն տարածաշրջանը` պահանջելով միջազգային հզօր ներգրաւուածութիւն` կանխելու այս ազդեցութիւններու տարածումը: Միջազգային ընտանիքը պէտք է ուշադրութիւն դարձնէ Սուրիոյ հաստատութիւններու վերակառուցման` երկարաժամկէտ կայունութիւն ապահովելու եւ հետագայ հակամարտութիւնները կանխելու համար:

Ե. ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԻՒՆ

Ասատի վարչակարգին փլուզումը պիտի ունենայ լայնածաւալ աշխարհաքաղաքական հետեւանքներ` վերաձեւաւորելով դաշինքներն ու ուժային կառոյցները Միջին Արեւելքի մէջ: Թէեւ որոշ դերակատարներ կրնան այս իրավիճակը դիտարկել որպէս հնարաւորութիւն իրենց շահերը առաջ տանելու համար, բայց եւ այնպէս, երկարատեւ անկայունութեան եւ տարածաշրջանային բաժանումներու վտանգները կը մնան էական: Սուրիական հակամարտութեան բարդութիւնը կը շեշտէ բազմակողմանի մօտեցումներու կարեւորութիւնը յետասատեան շրջանը կայունացնելու համար, որ ներառէ տարածաշրջանային ուժերը, միջազգային կազմակերպութիւնները եւ տեղական դերակատարները: Այս հարցերուն ըմբռնումը էական է քաղաքական որոշում կայացնողներուն եւ շահագրգիռ կողմերուն համար, որոնք կը ձգտին կողմնորոշուիլ յետասատեան Միջին Արեւելքի բարդ իրականութիւններուն մէջ:

* Միջին Արեւելքի Հայ դատի գրասենեակի պատասխանատու