Համշէնի եւ համշէնահայութեան, ներառեալ մահմետականացուած համշէնցիների պատմութիւնը շարունակում է մնալ մասնագէտների ուշադրութեան կենտրոնում։ Ժամանակակից թուրք պատմագրութիւնը, ինչպէս հայ ժողովրդի պատմութեան նկատմամբ առհասարակ, այս հարցում եւս մշակել է մերժողական եւ ապագիտական դիրքորոշում, որով ժխտում է համշէնահայութեան հայկական ծագումը, Համշէնի հայկական իշխանութեան պատմական գոյութիւնը, Համշէն տեղանուան հայերէն արմատները։ Միաժամանակ թուրք աղբիւրագէտները, ժամանակակից թուրքերէնի վերածելով Համշէնի եւ յարակից շրջանների օսմանեան աշխարհագիր մատեանները, ապա դրանք քաղուածաբար հրապարակելով ու խեղաթիւրման աւանդական իրենց զինանոցն օգտագործելով, խճճում են ոչ միայն Համշէնի, այլեւ ընդհանրապէս Արեւմտեան Հայաստանի պատմական ժողովրդագրութեան փաստերը։
Համշէն գաւառը համընկնում է Մեծ Հայքի Տայք աշխարհի Խաղտիք գաւառին։ Այսօր այն Թուրքիայի վարչական ստորաբաժանումներից մէկն է՝ Ռիզէի նահանգի Հեմշին գաւառը (իլչէ), որ գտնւում է Սեւ ծովի հարաւարեւելեան ափին։ Համշէնի տարածքը համարւում է հայ ժողովրդի կազմաւորման կենտրոններից մէկը։
Տարբեր ժամանակաշրջաններում այն եղել է Հայասայի, Փոքր Հայքի ու Մեծ Հայքի թագաւորութիւնների կազմում։ Հետագայում յայտնուել է Պոնտոսի եւ Հռոմի ենթակայութեան տակ, որը, սակայն, շատ առումներով մնում էր ձեւական, քանի որ գաւառը շարունակում էին կառավարել բնիկ հայ իշխանները։
Խաղտիքի հայ բնակչութիւնը դեռեւս հնագոյն ժամանակներից աչքի է ընկել իր խիզախութեամբ ու մարտունակութեամբ։ Պատահական չէ, որ բիւզանդական կայսրերը յաճախ էին օգտագործում տեղական հայ զօրաջոկատները ռազմական տարբեր արշաւանքներում։ Հայկական բարձրաւանդակը, այդ թւում եւ Խաղտիք գաւառը, իր ռազմավարական կարեւոր դիրքի պատճառով դարձել էր կռուախնձոր Բիւզանդիայի եւ Սասանեան Իրանի, հետագայում՝ Սէֆեան Իրանի եւ Օսմանեան կայսրութեան միջեւ։
Խաղտիքի տարածքը, ինչպէս վկայում են հայ եւ օտար աղբիւրները, յայտնի էր իր բնական անառիկութեամբ, անանցանելի անտառներով ու լեռներով, 5րդ դարի պատմիչ Եղիշեի բնորոշմամբ՝ «յանլոյս երկիրն Խաղտեաց»։ Յատկանշական է, որ Վարդանանց պատերազմի օրերին ապստամբական կարեւոր յենակէտերից մէկը համարուել է Խաղտիքի գաւառը։
Խաղտիք գաւառի եւ յարակից Ճորոխի աւազանի հայկական բնօրրան լինելը փաստում են ինչպէս հայ եւ օտար բազմաթիւ պատմական սկզբնաղբիւրներն ու հետազօտութիւնները, այնպէս էլ հայկական եւ թուրքական աղբիւրներում գրանցուած տեղանունները։ Գրանցուած տեղանունները լեզուական կայուն փաստեր են, իւրայատուկ քոտեր, որոնց հայկական արմատները մասամբ գալիս են վաղնջական շրջանից։
Այնուհանդերձ, թուրք հեղինակները (Ա. Սաքաօղլու, Մ. Քըրզըօղլու) Համշէն տեղանուան մէջ «գտնում են» օղուզա-չաղաթայական բաղադրիչներ, նրանց վառ երեւակայութեան արդիւնքում համշէնահայերն ու Համշէնի իշխանութեան հիմնադիր Համամ Ամատունին սերում են թուրքական «Քայան ուճուն» ցեղից։ Շէն բառը եւս փորձում են թուրքական իմաստաւորմամբ բացատրել։
Այն, որ Համշէն տեղանունը բնիկ հայկական է, կասկածից վեր է։ Տեղանուան մէջ առկայ են Համամ անձնանունը եւ շէն բաղադրիչը։ Շէն բաղադրիչը հին հայկական բառ է, որը նշանակում է բնակավայր, գիւղ, աւան։ Ժամանակակից թուրքերէնում գործածական է շէն բառը, նշանակում է ուրախ եւ տեղանուան մէջ այդ իմաստով չի կարող բացատրուել (ի դէպ, այն թուրքերը փոխառել են հայերէնից)։
Հետագայում լեզուական արագաբանութեան օրէնքով սղուել է Համամաշէն տեղանուան երկրորդ վանկը եւ բարբառի ազդեցութեամբ հնչիւնափոխուելով՝ դարձել Համշին/Հեմշին։ Նշենք, որ շէն բաղադրիչով տեղանունները տարածուած էին ամբողջ Հայաստանում՝ Արտաշէն, Նորշէն, Վահանաշէն, Մարտունաշէն, Մուշեղաշէն, Շէնիկ եւ այլն։ Ինչ վերաբերում է Համամ Ամատունուն, վերջինս սերում է Ամատունիների հռչակաւոր նախարարական տնից։
Իր անառիկութեան եւ անանցանելիութեան շնորհիւ Համշէնի տարածքը դարձել էր ապաստարան արաբական հալածանքներից խուսափող հայ նախարարների ու բնակչութեան համար, յատկապէս 774-775 թուականների ապստամբութիւնից յետոյ։ Ինչպէս վկայում է հայ պատմիչ Ղեւոնդը, մօտաւորապէս 790 թ., նախարարներ Շապուհ եւ Համամ Ամատունիների գլխաւորութեամբ, Արարատեան նահանգի Արագածոտն ու Կոտայք գաւառների 12 հազար հայեր, այլեւս չդիմանալով արաբների վարած տնտեսական եւ իրաւական ծանր քաղաքականութեանը, ճեղքում են արաբական ուժերը եւ հասնում ու բնակութիւն են հաստատում Բիւզանդական կայսրութեան սահմաններում գտնուող Տամբուր քաղաքում։
Հետագայում քաղաքը հիմնովին աւերում են վրացական ուխտադրուժ ուժերը, ու նրա տեղում Համամ իշխանը կառուցում է մի նոր քաղաք՝ այն անուանակոչելով Համամաշէն։
Թուրք պատմաբան Մ. Քըրզըօղլուն, դիմելով կեղծարարական բոլոր վարժանքներին, ձգտում է ապացուցել, որ «ներկայիս Անատոլիայի ժողովուրդը ամբողջութեամբ կապուած է թիւրքական ցեղերի հետ», «համշէնցիները լազերի նման թիւրք ժողովուրդ են»։
Թուրք աղբիւրագէտները, արհեստականօրէն նուազեցնելով քրիստոնեաների թիւը (յատկապէս հայերի, որոնք մեծամասնութիւն էին), պնդում են նաեւ, թէ, իբր, 14-15րդ դարերում Համշէնի եւ յարակից շրջանների բնակիչները արդէն մահմետական էին։
Հայ եւ օտար, այդ թւում՝ թուրքական աղբիւրները ցոյց են տալիս, որ համշէնահայերը մինչեւ 18րդ դարի սկզբները կարողացել են պահպանել իրենց հաւատքն ու ազգային դիմագիծը։
Այսպէս, թուրք աղբիւրագէտների հրապարակած Տրապիզոնի լիւային (գաւառին) պատկանող Օսմանեան աշխարհագիր մատեաններից տեղեկանում ենք, որ 16րդ դարում Համշէնը գրանցուել է որպէս կազա՝ Տրապիզոնի գաւառի կազմում, որն օսմանեան տիրապետութեան տակ անցնելով՝ բաժանուել է երեք նահիէի՝ Համշին, Քարահեմշին, Էքսանոց։ Համշէնը որպէս տուրք վճարել է «ռուգանի շիրա» (խաղողից պատրաստուած յատուկ ըմպելիք), մեղր, մեղրամոմ։
Մատեանում արձանագրուած են նաեւ Բալա եւ Զիր անուններով բերդերը։ Զիր բերդը Ղ. Ինճիճեանի յիշատակած Զիլքալէն է, որի աւերակները դեռեւս պահպանւում են։ Այն այժմ անուանում են Զիլ-քալէ։ Բերդի մօտակայքում են գտնւում Վերչենիկ (հաւանաբար այս տեղանունը ծագում է Վարշամակից), Էլեուիտ (Եղնովիտ), Խաչիվանք, Բաշ Հեմշին գիւղերը։
Ըստ թուրք աղբիւրագէտ Մ. Կէօքպիլկինի, 16րդ դարում Համշէնի կազայում իբր եղել է 34 գիւղ՝ 671 տուն, որից 214ը՝ մահմետական եւ 457ը՝ քրիստոնեայ։ Այս թուերը կասկած են յարուցում, քանի որ, ըստ հայկական աղբիւրների, 17րդ դարում այս գաւառի բնակչութեան մեծամասնութիւնը քրիստոնեայ հայեր էին, ընդհանուր առմամբ՝ 10,000 տուն։ Աւելին՝ 19րդ դարի ցարական աղբիւրներում եւս նշւում է Համշէնում քրիստոնեայ հայերի մեծ թիւ կազմելը։
Միաժամանակ, նոյն Մ. Կէօքպիլկինի համաձայն, Համշէնի յարակից շրջաններում, օրինակ՝ Ռիզէի կազայում եղել է 21 գիւղ՝ 3927 տուն, որոնցից ընդամէնը 310ն էին մահմետական, իսկ 3617ը՝ քրիստոնեայ։ Մեր խորին համոզմամբ, թուրք պատմաբանը բնակչութեան եւ գիւղերի թիւը միտումնաւոր պակասեցրել է՝ փորձելով քրիստոնեաներին ներկայացնել որպէս փոքրամասնութիւն («հայեր» էթնոնիմը նա առհասարակ չի գործածում)։
1555 թ. Ամասիայում թուրք-պարսկական հաշտութեան պայմանագրի կնքումից յետոյ օսմանեան իշխանութիւններն սկսեցին Համշէնում եւ յարակից տարածքներում իրականացնել բռնի մահմետականացման քաղաքականութիւն՝ բնակչութեան ըմբոստ ոգին կոտրելու, նոր գրաւուած այդ տարածքները վերջնականապէս հպատակեցնելու եւ իւրացնելու հեռագնայ նպատակով։
Բռնի մահմետականացման քաղաքականութիւնը կարելի է բաժանել երեք փուլի։
Առաջին՝ 15-17րդ դարեր.
1.- Այս քաղաքականութիւնը գործի է դրուել հիմնականում ռազմական եւ ժողովրդագրական նկատառումներով։ Օսմանեան կայսրութիւնը ձգտում էր ունենալ լոեալ ազգաբնակչութիւն յատկապէս իր սահմանային շրջաններում՝ ինչպէս արեւելքում, օրինակ՝ Ճորոխի աւազանում ու յարակից շրջաններում, այնպէս էլ արեւմուտքում, օրինակ՝ Պալքանեան թերակղզում։
2.- Կրօնափոխութիւնը հետապնդում էր նաեւ կայսրութեան ժողովրդագրական պատկերը վերաձեւելու նպատակ։
3.- Բռնի մահմետականացման երեւոյթը պէտք է դիտարկել նաեւ ընդհանուր համաթեքսթում. ընթանում էին թուրք-պարսկական պատերազմները, եւ կողմերը ձգտում էին տիրանալ ռազմավարական տեսակէտից յոյժ կարեւոր Հայկական բարձրաւանդակին։
Այդ ժամանակաշրջանում կայսրութեան համար լուրջ գլխացաւանք էին դարձել նաեւ մահմետական գիւղացիութեան՝ «ջելալիների» անուամբ յայտնի ապստամբութիւնները՝ շիի դաւանանքի ներքոյ, որոնք նաեւ հրահրւում էին Իրանի կողմից։ Ապստամբական գործողութիւններն ընթանում էին հիմնականում Արեւմտեան Հայաստանի տարածքում, այդ թւում եւ Համշէնի յարակից շրջաններում։ Համշէնի պէս սահմանային տարածքում, որով անցնում էին կարեւոր առեւտրական ճանապարհները, Օսմանեան կայսրութիւնը, իրականացնելով մահմետականացման քաղաքականութիւն, ձեռք կը բերէր սիւննի մահմետական բնակչութիւն ի հակակշիռ Իրանի։
4.- Իսկ այդ շրջանում Իրանը վարում էր Արեւելեան Հայաստանը ամայացնելու քաղաքականութիւն. բռնագաղթեցնելով հայ բնակչութեանը՝ խոչընդոտում էր օսմանեան զօրքերի առաջխաղացմանը, իսկ միւս կողմից օսմանեան իշխանութիւնները, յենուելով մոլեռանդ մահմետական ամբոխի եւ ենիչերական ջոկատների վրայ, բռնի դաւանափոխ էին անում հայերով խիտ բնակեցուած սահմանային շրջանները։
Երկրորդ շրջան՝ 18 դար-19րդ դարի կէսեր. Թուրքիան ձեռք էր բերել մի նոր մրցակից՝ Ռուսաստանը, որը յաւակնութիւններ ունէր նաեւ Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան՝ քրիստոնեաներով բնակեցուած տարածքների նկատմամբ։ Ուստի օսմանեան իշխանութիւնները դիտում էին այդ տարածքներում բնակուող քրիստոնեաներին որպէս Ռուսաստանի դաշնակից հաւանական ուժ, եւ նրանց մահմետականացումը բխում էր նաեւ աշխարհաքաղաքական իրավիճակի օսմանեան ընկալումներից։
Երրորդ շրջան՝ 19րդ դարի վերջ եւ մինչեւ 20րդ դարի կէսերը. բռնի մահմետականացումն ամբողջովին խարսխւում էր թուրքիզմի գաղափարախօսութեան վրայ, քանի որ այդ շրջանում այն ենթադրում էր բնակչութեան թուրքացում։
Կայսրութիւնը ստեղծել էր յատուկ օրէնքներ եւ ընկերային-տնտեսական այնպիսի պայմաններ, որոնք նպաստում էին նաեւ «կամաւոր» մահմետականացմանը ոչ միայն Համշէնում, այլեւ Արեւմտեան Հայաստանի այլ վայրերում։ Կրօնափոխ էին լինում՝ հիմնականում խուսափելու համար ծանր հարկերից, յատկապէս ճիզիէից, կրօնական եւ այլ զանազան հալածանքներից։
Համշէնում բռնի մահմետականացումների փորձեր եւ մահմետականացումներ կատարուել են 1578, 1629, 1650-1660, 1690, 1723 թուականներին։
Ենիչերական զօրաջոկատները, մոլլաների ուղեկցութեամբ, գիւղերում բռնութեամբ հաւաքում էին բնակչութեանը եւ ամենայն դաժանութեամբ ստիպում տեղում մահմետականութիւն ընդունել. դիմադրողները ֆիզիքապէս ոչնչացւում էին։ 17րդ դարի հայ հեղինակ Գրիգոր Կամախեցու բնորոշմամբ՝ մահմետականի համար ալլահին մատուցած ամենակարեւոր ծառայութիւնը համարւում էր իր կեանքի ընթացքում մի քանի քրիստոնեայ մահմետականացնելը։ Այսպիսի պայմաններում բնակչութեան մի մասն ստիպուած ընդունել է մահմետականութիւն, երբեմն՝ առերես։
Իսկ մի մասն էլ դիմել է փախուստի՝ թաքնուելով Տրապիզոնի եւ Սամսունի (æանիկի) անանցանելի անտառներում ու քարանձաւներում։ Որոշ հատուածն էլ հաստատուել է Բաբերդում ու Սպերում՝ սփռուելով Ճորոխի աւազանում եւ Սեւ ծովի առափնեայ շրջաններում։ Ծագումով համշէնահայ ազգագրագէտ Սարգիս Հայկունու համաձայն, ամէնից դաժանը 1780 թ. Քարատէրէում հաստատուած համշէնահայութեան բռնի մահմետականացումն էր, որի արդիւնքում դատարկուել է 100 գիւղ, մահմետականացուել 10 հազար համշէնահայ։
Բնակչութեան մի մասը կոտորուել է, միւսը՝ ապաստան գտել Օրտուում, Ադափազարում, Խոպայում («Փոքր Համշէն»/«Հոպա Համշէն»), Թորթումում, Սպերում, Բաբերդում, Կերասունում, Սամսոնում, Չարշամպայում, Խուրշինլուում, Խոտորջուրում, Ճորոխի աւազանում։ 1877-97 թթ. ընթացքում յիշեալ տարածքներում հաստատուած համշէնահայերը եւ տեղի հայ բնակչութիւնը կրկին ենթարկուել են մահմետականացման, դիմադրողները կոտորուել են։ Հէնց այս ընթացքում էր, որ յիշեալ շրջաններից դէպի Աբխազիա, Պաթում, Կերչ, Սիմֆերոպոլ, Փոթի տեղափոխուեցին մեծ թուով համշէնահայեր։
1915 թ. իթթիհատականները սկսեցին զանգուածային տեղահանումներն ու կոտորածները, նաեւ բռնի մահմետականացումները Տրապիզոնում, Օրտուում, Սամսոնում, Նիկոմիդիայում եւ յարակից շրջաններում։ Շնորհիւ հայդուկային առանձին ջոկատների, համշէնահայերի մի մասը կարողացաւ անցնել Ռուսաստան, Հիւսիսային Կովկաս, Խորհրդային Հայաստան՝ պահպանելով իր ազգային ինքնութիւնն ու քրիստոնեայ հաւատը։
ՄԱՀՄԵՏԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՀԵՏԵՒԱՆՔՆԵՐԸ
Մահմետականացուած համշէնահայերը նոյնպէս չխուսափեցին բռնութիւններից։ 19րդ դարի ամբողջ ընթացքում եւ 20րդ դարի սկզբում սրանց էլ հալածում էին հայերէն (Համշէնի բարբառով) խօսելու համար։ Արդիւնքում՝ հայերէնի հաշուին մեծ չափով տարածում գտաւ թուրքախօսութիւնը։
Այժմ Թուրքիայի Հանրապետութեան տարածքում բնակուող՝ հայկական ծագում ունեցող մահմետական զանգուածի սերունդները կենտրոնացուած են մասնաւորապէս Վանում, Մուշում, Վարդոյում, Ատեամանում, Ճորոխի աւազանում, Սեւ ծովի արեւմտեան եւ արեւելեան առափնեայ շրջաններում։ Վերջերս սրանց շրջանում արձանագրուել են հայկական արմատների նկատմամբ հետաքրքրութիւն դրսեւորելու առանձին, բայց ոչ զանգուածային դէպքեր։
Թէեւ Թուրքիայում մնացած համշէնահայութիւնը սկզբնական շրջանում առերես էր ընդունել մահմետականութիւն, ցաւօք, ժամանակը, ինչպէս նաեւ միջավայրը կատարել են իրենց դերը։ Փաստերը ցոյց են տալիս, որ նրանց հայկական ինքնութիւնը արտայայտւում է ծինաբանական ծագման մասին յիշողութեամբ ու մշակութային որոշ շերտերի պահպանմամբ։ Բայց ազգային ինքնագիտակցութիւնը, հայ ազգին պատկանելու եւ Հայաստան հայրենիքի զգացումները մեծամասնութեան մօտ լիովին ջնջուել են։
Տրապիզոնի լեռնային շրջաններում (Քարատէրէում), Օրտուում բնակուող համշէնցիներից հայկականութեան հետք անգամ չի մնացել։ Բուն Համշէնում պաշ-համշէնցիներն արդէն թրքախօս են, շարունակում են գործածել առանձին հայերէն բառեր (Համշէնի բարբառով)։ Միաժամանակ, գաւառի բնակիչները դեռեւս պահպանում են հայկական որոշ ծէսեր եւ աւանդոյթներ, կենցաղային սովորութիւններ, երգեր ու պարեր։ Պահպանուել են նաեւ մի շարք տեղանուններ եւ անձնանուններ։ Հայկական ծագման մասին յիշողութիւնը որոշ չափով թարմ է Մեծ Եղեռնի ընթացքում մահմետականացուած հայութեան սերունդների մէջ (նրանց նաեւ անուանում են «ծպտեալ հայեր»)։
Էթնիք-տեղային որոշակի աշխուժութիւն նկատւում է Արտուինի նահանգի Խոպա եւ Բորչկայ գաւառներում բնակուող մահմետականացուած համշէնցիների միջավայրում։ Նրանք շարունակում են խօսել Համշէնի բարբառով։ Համշէնի բարբառն այն բացառիկ բարբառներից է, որը պահպանել է վաղնջահայկական շրջանի, գրաբարեան եւ միջին հայերէնի շերտեր։ Եւ պատահական չէ, որ Համշէնի բարբառը լեզուաբաններն անուանում են հին հայկական լեզու։
Դարերի ընթացքում, սակայն, բարբառ ներմուծուել են թուրքերէն բառեր եւ արտայայտութիւններ եւ թուրքերէնից բխող հնչիւնական ազդեցութիւններ։ Բարբառն ունի նաեւ խօսուածքային տարբերակներ։ Այսօր այս բարբառը կենդանի է, այն որպէս մայրենի լեզու է ծառայում նաեւ Սեւ ծովի հիւսիսային ափերին ու Հայաստանում հաստատուած համշէնահայերի համար։ Այս փաստը վկայում է այն մասին, որ Համշէնի բարբառն այսօր էլ շարունակում է կենսունակ լեզու լինել։
Լեզուաբան Ռուտիկըր Պենինկհաուսի դիտարկումների համաձայն, Թուրքիայի հայերը հասկանում են Խոպայի համշէնցիների բարբառը, բայց վերջիններս ընդհանրապէս չեն հասկանում պոլսահայերին։
Բերենք հետաքրքրական մի քանի տեղեկութիւններ։ Մինչեւ 1980ական թուականները, Թուրքիայի միւս շրջանների համեմատ, Համշէնում շատ քիչ մզկիթներ են եղել։
Համշէնցիների մէջ կարելի է հանդիպել այնպիսիներին, որոնք իրենց չեն համարում մոլեռանդ մահմետականներ, նոյնիսկ շատ են սիրում օգտագործել ոգելից խմիչք, որն իսլամով արգելուած է։ Այս առումով ուշագրաւ է, որ հարեւանութեամբ ապրող լազերը համշէնցիներին անուանում են խաղամոլ, հարբեցող եւ անհաւատ (իսկ համշէնցիներն ունեն հետեւեալ արտայայտութիւնը՝ «Եթէ ձեռքդ մեկնես լազին, ապա թեւդ կը քաշի»)։ Համշէնցիներն ունեն նաեւ իրենց իւրայատուկ ճաշատեսակները. նրանց ամենասիրած բանջարեղէնը կարմրագլուխ կաղամբն է։
«Կետվալի» կամ «զարգենի»չ կոչուող (ճզմիչ) գործիքով կաղամբը հասցնում են փիւրէի վիճակի, որից յետոյ ուտում են եգիպտացորենի հացով։ Նրանց սեղաններից անպակաս է «Չարհալայի ապուրը», որը պատրաստում են կարմրագլուխ կաղամբից, լոբուց, փորոտիքի իւղից եւ ոսկրոտ մսից։ Շատ տարածուած է «թերթեր» կոչուած ճաշատեսակը, որը պատրաստւում է կաղամբի կտորների վրայ սխտոր եւ իւղ աւելացնելով։
Հակասական են տեղեկութիւնները Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բնակուող հայկական ծագում ունեցող մահմետական զանգուածի, ներառեալ համշէնցիների թուաքանակի վերաբերեալ։ Տարբեր աղբիւրների համաձայն, նրանց թիւը տատանւում է 1.5 մինչեւ 4-5 միլիոնի միջեւ։ Նրանց թուաքանակի որոշումը խիստ բարդ խնդիր է, քանի որ, Թուրքիայի Հանրապետութեան սահմանադրութեան համաձայն (1924 թուականի առաջին սահմանադրութեան 88րդ յօդուածը, որը դարձել է 1982 թուականին ընդունուած սահմանադրութեան 66րդ յօդուածը)՝ ամէն ոք, ով Թուրքիայի քաղաքացի է, համարւում է թուրք։
Աւելին՝ 2005թ. Հոկտեմբերին Թուրքիայի կառավարութիւնը քննարկեց եւ հաստատեց Անվտանգութեան խորհրդի ներկայացրած «Ազգային անվտանգութեան քաղաքականութեան մասին փաստաթուղթը», որը դարձեալ ընդգծում է, որ Թուրքիայի Հանրապետութիւնում հիմնարար սկզբունքներ են հանդիսանում մէկ պետութիւն, մէկ ազգ, մէկ դրօշ եւ մէկ լեզու դրոյթները։ Փաստաթղթում պահպանւում է Թուրքիայի իւրաքանչիւր քաղաքացուն «ազգութեամբ թուրք» համարելու սկզբունքը։
Բնական է, որ հետեւողականօրէն իրականացուող այսպիսի ձուլողական քաղաքականութեան արդիւնքում, վախի եւ զանազան հալածանքների մթնոլորտում, Թուրքիայում ապրող ազգային փոքրամասնութիւնների ինքնութիւնները աստիճանաբար փոշիանում են, այդ թւում՝ մահմետականացուած հայութեան սերունդներինը (բացառութիւն են քրտերը, որոնք իրենց ստուարաթիւ լինելու հաշուին պահպանում են ինքնութեան սուր զգացողութիւն)։ Այսօր անգամ Պոլսի հայութիւնը հայապահպանութեան լուրջ խնդիրներ ունի, ուր մնաց թէ՝ մահմետական «հայը» զերծ մնար նման վտանգից։
Թուրքիայում մնացած համշէնցիների ինքնութիւնը խճճելու, պատմական ճշմարտութիւնն աղճատելու նպատակով մեծ աշխատանքներ են տանում նաեւ թուրքական «պատմագիտական» դպրոցը, թուրքական յատուկ ծառայութիւնները, նրանց կողմից վերահսկուող տարբեր համացանցային կայքերը, որոնց նպատակն է ամէն կերպ կանխել Թուրքիայում ապրող ազգային փոքրամասնութիւնների ազգային գիտակցութեան վերելքը։
Այդուհանդերձ, 2005թ. Թուրքիայի համշէնցիների նախաձեռնութեամբ թողարկուել է «Համշէնցու խաղ» (Hemshin ezgileri) բացառիկ արժէք ներկայացնող՝ 14 երգից բաղկացած ձայներիզը, որի միջոցով եւս հնարաւորութիւն ենք ստանում որոշակի պատկերացում կազմել նրանց պահպանած հայկական մշակութային շերտերի, յատկապէս Համշէնի բարբառի այսօրուայ վիճակի մասին։ Երգերի մեծ մասը Համշէնի բարբառով է։ Կան նաեւ թուրքերէն եւ խառը՝ բարբառով ու թուրքերէնով երգեր։ Երգերը հիմնականում գրի են առնուել Խոպայի եւ Համշէնի, Արտանուչի, Արտաշէն, Մաքրիալ, Ձարղինա/Ծարղինա, Արդալա, Խիկօ, Զուրպիճի/Սուրբիճի, Չաւուշնի, Չղհալա, Զալունա, Խալբասի, Քոփրիջի բնակավայրերից եւ երգերի կատարողներն էլ հիմնականում նոյն գիւղերի համշէնցիներն են։
Երգերի մի մասը, ինչպէս գրւում է սկաւառակին կից հրապարակուած ալպոմում, երիտասարդ սերունդն արդէն մոռացութեան է մատնել։ Մուսթաֆա Պիպէր անունով մի համշէնցի, որը նաեւ այս ձայներիզի գործիքաւորողն է, պնդում է, որ երկու տարի վանականի նման կեանք վարելով՝ գիւղից գիւղ է անցել՝ գրանցելու համար այս երգերը։
Դրանք իրենց տաղաչափութեամբ ու բովանդակութեամբ յիշեցնում են հայկական քնարական երգեր, քառատող խաղիկներ եւ իրենց ուրոյն տեղը կարող են գտնել համշէնահայերից գրանցուած բազմաթիւ մանիների կողքին։ Այդ երգերում ներկայացուած են կենցաղային առանձին տեսարաններ՝ հարսանեկան, սիրոյ, աշխատանքի, պանդխտութեան թեմաներ։ Հետաքրքրական է, որ երգում պահպանուած են նաեւ այնպիսի լեզուական փաստեր, որոնք յիշեցնում են նրանց նախկին քրիստոնէական դաւանանքը։
Այս փաստերը, սակայն, պէտք է գնահատել որպէս հայկական մշակութային որոշ շերտերի պահպանում, բայց ոչ հայկական գիտակցութեան դրսեւորում, քանի որ հայ լինելու եւ հայկականութեան կարեւոր բաղադրիչները, քաղաքական ու հոգեբանական կապուածութիւնները, ցաւօք, հայկական ծագում ունեցող մահմետականների մօտ հիմնականում մոռացութեան են մատնուել։
Համշէնցիների ինքնանուանումը «հոմշեցի» է (hemshili), մինչդեռ համշէնահայերն այս ինքնանուանումը չեն գործածում, դրա փոխարէն կիրառելով «համշէնահայ» տարազը։
Մահմետականացուած հայերի սերունդների մեծ մասն ուղղակի մերժում է հայկական ինքնութիւնը կամ խուսափում հարցից, մի մասն էլ բաւարարւում է՝ ընդամէնը ընդունելով իր նախնիների հայկական ծագումը։ Պաշ-համշէնցիների հիմնական զանգուածը իրեն պարզապէս թուրք-հեմշինլի է համարում։
Նոյնիսկ Քրասնոտարի մարզում հաստատուած մահմետականացուած հէմշինլիներն իրենց նոյնացնում են թուրքերի հետ, բայց տարածաշրջանում տիրող հակաթուրքական-հակամցխէթցիական մթնոլորտի, ինչպէս նաեւ տեղի համշէնահայ համայնքի կատարած լուսաւորչական աշխատանքի արդիւնքում (մասնաւորապէս, իսլամից հրաժարուելու ու դարձի գալու ուղղութեամբ)՝ նկատւում են գիտակցութեան որոշակի տեղաշարժեր. որոշ ծնողներ իրենց երեխաներին ուղարկում են հայկական դպրոցներ։ Սակայն նրանց ինքնութեան վերականգնմանը դեռեւս խանգարում է մահմետականութեանը յամառօրէն կառչած մնալը, ինչպէս նաեւ Քրասնոտարի մարզում տարածում գտած հայատեացութիւնը:
Եւ ամենակարեւորը՝ չմոռանանք, որ հայ լինելու գլխաւոր նախապայմաններից են հայրենիքի՝ Հայաստանի զգացում-գիտակցումը, պատմական արդարութեան վերականգնման պահանջը, որոնք բացակայում են ծագումով հայ մահմետականացուած զանգուածի մեծ մասի մէջ՝ վերը նշուած պատճառներով։ Ուստի յառաջիկայում մահմետականացուած համշէնցիներից, առաւել եւս մահմետականացուած այլ տարրերից վերահայացում ակնկալելը, մեր կարծիքով, միամտութիւն է։
Մեզանում այս խնդրի շուրջ գոյութիւն ունի որոշակի թիւրըմբռնում, կարելի է ասել՝ անտեղի զգացմունքային ոգեւորութիւն։ Չհաստատուած տեղեկութիւնները ինչինչ առանձին ընտանիքների եւ անհատների հայկական ինքնութեան ընդունման կամ վերականգնման մասին բաւարար չեն ընդհանրացնող եզրակացութիւնների համար։
Այսուհանդերձ, Թուրքիայում բնակուող՝ հայկական ծագում ունեցող մահմետականների գոյութիւնը մի երեւոյթ է, որի ուսումնասիրութիւնը խիստ կարեւոր է եւ այժմէական։ Չի բացառւում, որ մի օր այս խնդիրը կարող է շահարկման առարկայ դառնալ (եթէ արդէն չի դարձել) ինչպէս թուրք պետութեան, այնպէս էլ այլ օտար ուժերի կողմից՝ ի վնաս հայութեան եւ Հայաստանի։
Այժմ նշենք ընդամէնը մէկ օրինակ. թուրքական ժամանակակից գրականութեան մէջ (Քեմալ Եալչըն) մահմետականացած-թուրքացած տարրերի բերանով արդէն սկսուել է «հայ-թուրքական բարեկամութեան» քարոզը։ Այս ամէնը յուշում է, որ մեզ անհրաժեշտ է բազմակողմանիօրէն՝ պատմական, քաղաքական, մշակութային, հոգեւոր-կրօնական տեսանկիւններից, վերլուծել եւ պատկերացնել խնդիրը՝ Հայաստանի անվտանգութեան եւ այլ շահերից ելնելով։
