ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ
Վերեւում բերուած խորագիրը, իր հայերէնի մօտաւոր թարգմանութեամբ, հազիւ մէկ ամիս առաջ հրատարակուած աշխատութեանս է պատկանում: Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտի հովանաւորութեամբ եւ միջոցով լոյս տեսած այս աշխատութիւնս այժմ հրապարակի վրայ է եւ ընթերցողի դատողութեան յանձնուած: Բայց Ապրիլ ամիսն է ու ես ներքին մղում եմ զգում արտայայտուելու, ապրիլեան այս օրերին գլուխ գլխի, մտերմիկ, խօսելու ժողովրդիս էն մտահոգ տարրի հետ. իսկ նիւթս, մանաւանդ այս օրերին, չէր կարող այլ լինել քան միտքս ու կորովս կլանող Հայոց Ցեղասպանութեան գրականութիւնը եւ ներկայ ուսումնասիրութիւնս: Ուզում եմ գրել, բացատրել թէ ինչո՞ւ է այս աշխատութիւնս, ի՞նչ է բերում նա Հայոց Ցեղասպանագիտութեան ոլորտին, ի՞նչ է աւելացնում արդար հատուցման մեր պայքարի կայազօրին:
Ապրիլ ամիսն է ու ամէն հայի-յուսամ թէ ամէն հայի-հայեացքը 97 տարի առաջ մեր ժողովրդի դէմ կատարուած անմարդկային ոճրի ու հսկայ անարդարութեան վրայ է սեւեռուած: Ոճիր՝ որ լկտիօրէն ուրացւում է. անարդարութիւն՝ որ իր հատոյցը չի ստացել: Լարուած են ջղերը. շուտով հարիւրամեակն էլ կը շրջուի. պիտի կարողանա՞նք մինչ այդ գոնէ հանգրուանային լուծման հասնել: Ձեռնածալ չենք նստած. պայքարը գնում է բոլոր հնարաւոր ճակատներում: Այս գիրքն էլ որպէս մի համեստ զինուոր թող աւելանայ կայազօրին:
Ինչո՞վ եւ ինչպէ՞ս:
Ցեղասպանութեան գրականութեան ուսումնասիրութեան ընտրածս քսանհինգ ձիգ տարիների վրայ երկարող ճանապարհը դժուար էր. ու այդ ճանապարհին պիտի նուիրէի հսկայական ճիգ ու ջանք, անհատնում կամք՝ չկորցնելու համար առողջ դատողութիւնս, գիտնականի սառնութիւնս ու անաչառութիւնս եւ վերջապէս՝ կուլ չգնալու, անդարձ չընկղմելու համար այն մութ ու դժխեմ եւ անտակ ծովում, որ աղէտի գրականութիւն է կոչւում:
Վերջերս, երբ Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտի տնօրէն դոկտ. Հայկ Դեմոյեանը Clara Barton ոսկէմեդալի տուչութեան առիթով ներկայացնում էր ինձ, գրքիս յառաջաբանից մէջբերելով՝ ասաց, թէ ինչպէս տիկ. Փիրումեանն է ասում, եթէ բոլորի համար տարուայ մէջ կայ մէկ Ապրիլ 24, իրենց տանը ամէն օր Ապրիլ 24 է: Իրականութեան մէջ, դա ամուսնոյս՝ Նշանի որակումն էր մի քիչ էլ իբրեւ գանգատ կամ անցանկալի իրականութեանն արտայայտութիւն՝ իմ ընդհանուր տրամադրութեան, բնաւորութեան ու խառնուածքի կրած փոփոխութեան մասին: Ուսումնասիրած ու խոր ընթերցումի ենթարկած նիւթս իր ազդեցութիւնն էր թողել իմ ընտանեկան կեանքի վրայ անգամ: Եւ իրօք՝ այդ ամբողջ ընթացքում Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի ծանր տառապանքն ու հոգեվարքն եմ ապրել: Մղձաւանջային երազներումս ինքս ինձ գտել եմ աքսորի ու սպանդի սոսկալի ճանապարհներում խճճուած: Յառաջաբանի փոխարէն գրքումս բերած «Անձնական դիտարկում» գլխում փորձել եմ բացատրել այս հոգեբանական երեւոյթը եւ թէ ինչ ազդակներ իմ կեանքում ինձ այս նիւթին մղեցին եւ գրաքննադատութեան այս իւրայատուկ մօտեցումը թելադրեցին:
Ուրեմն կռահեցիք, որ գործս գեղարուեստական գրականութեան հետ է եւ ոչ պատմութեան արխիւների: Այլ խօսքով, ուսումնասիրութեանս դաշտը եղել է եւ միշտ է՝ գեղարուեստական գրականութիւնը, որովհետեւ հաւատում եմ, որ այդտեղ եւ ոչ պատմագրութեան մէջ է արտայայտւում հաւաքական աղէտ վերապրած ժողովրդի իւրայատուկ հոգեբանութիւնը: Այս գրականութեան ընդմիջից է պատկերւում Ցեղասպանութեան բացարձակ իրողութիւնը the universal truth, որ պատմական փաստագրութիւնների խորքում է պահուած: Ցեղասպանութեան գեղարուեստական գրականութիւնն է, որ աներեւակայելին ու անհասկանալին ընկալելի է դարձնում՝ մարդկային տեսադաշտին մօտեցնում: Հնարաւոր չէ Հայոց Ցեղասպանութեան ահագնութեան խորքերը թափանցել առանց կարդալու վերապրողների յուշագրութիւնները, ականատեսների գրառումները, վէպը, ինքնակենսագրական վիպագրութիւնն ու բանաստեղծութիւնը: Ես գեղարուեստական գրականութեան այս ուժի վրայ եմ յենուել, նրա միջոցով բացայայտելու Հայոց Ցեղասպանութեան հսկայական ազդեցութիւնը սերունդների վրայ: Յուսացել եմ, որ պիտի կարողանամ այդ գրականութեան հաւաքագրումով ու վերլուծումով ցոյց տալ աշխարհին պատկերը, միշտ մօտաւոր եւ երբեք լիակատար, այն անչափելի ոճրի, որ ցեղասպանութիւն կոչուեց եւ որից հրաժարւում է ցեղասպանը, որից վախուորած խուսափում են Թուրքիոյ նենգ քաղաքականութեան կառքին լծուած նրա «դաշնակիցները»: Այսպէս, ուսումնասիրութիւններիս մէջ երբեք չեմ նպատակադրել Հայոց Ցեղասպանութեան իրականութիւնը փաստել: Ցեղասպանութիւնը առկայ է: Կարիք չեմ զգացել այն փաստագրելու: Ցեղասպանութիւնը վերապրողներիս կեանքի մէջ է: Ցեղասպանութիւնը կարմիր թել է նրանց յիշողութիւնների, նրանց գրականութեան միջից անցնող: Ցեղասպանութիւնը աշխատութեանս մեկնակէտն է՝ փաստարկութիւնից այն կողմ անցնող: Գեղարուեստական գրականութեան վրայ հիմնուելով հանդերձ, ընտրածս գրական գործերի կամ աղբիւրների գեղարուեստական արժէքը այդքան կարեւոր ազդակ չի հանդիսացել ինձ համար: Գեղագիտական նկատառումները գործիս մէջ մեծ դերակատարութիւն չեն ունեցել: Lawrence Langer-ը որքան ճիշդ է նկատել՝ Ցեղասպանութեան գրականութիւնը ինչ «գեղեցկութեան» էլ որ հասնելու լինի աղտոտուած է իր թեմայի թշուառութեամբ:
Իսկ հիմա ճամբաս, որ դեռ իր աւարտին չի հասել:
1993ին հրատարակուած Ցեղասպանութեան վերաբերող իմ առաջին գրքում, The Literary Responses to Catastrophe, A Comparison of the Armenian and the Jewish Experience, որը իմ աւարտաճառի գրքային տարբերակն էր, հայ եւ հրեայ ժողովուրդների հալածանքներով ու աղիտալի անցքերով լի պատմութեան ընդմիջից վեր եմ հանել ու համեմատութեան եմ դրել պատմական աղէտների գրական ազդումները եւ թէ ինչպէ՛ս այդ աղէտները մեկնաբանելու համար ժամանակի ընթացքում յառաջացած եւ աւանդական դարձած յղացքները գոյատեւել կամ խախտուել են դէմ յանդիման գալով նախընթացը չունեցող, աներեւակայելի ու անբացատրելի մեծ աղէտին՝ Հայոց Ցեղասպանութեան եւ Հրէական Ողջակիզման: Ցեղասպանութեան գրականութեան ուսումնասիրութիւնս այդտեղ կանգ չառաւ: Պիտի ընդարձակէի, կարկինս աւելի լայն բացէի՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնն ապրած հայ գրողի ու բանաստեղծի, եւ նրա ստեղծագործութիւններում արտացոլող հայ մարդու, Աղէտը վերապրած մարդու աշխարհընկալման, հոգեբանութեան, կեանքի փիլիսոփայութեան կարելւոյն չափ լիակատար ու համապարփակ պատկերը տալու համար: Այսօրուայ սփիւռքահայ նոր սերնդի գրականութիւնը ըմբռնելու համար, պիտի պարզէի սերնդէ սերունդ փոխանցուած այդ մտայնութեան եւ հոգեվիճակի ազդեցութիւնը, որ պիտի իր արձագանգը գտնէր այդ գրականութեան մէջ:
Միջանկեալ պարզեմ, որ Հայոց Ցեղասպանութեան գրականութիւնը ինձ համար 1915ից յետոյ արտադրուած գործերի մէջ չի սահմանափակւում ու Ցեղասպանութիւնը վերապրած առաջին սերնդի գործերով էլ չի վերջանում, այնպէս՝ ինչպէս որ Ցեղասպանութեան տեւողութիւնը Ա. համաշխարհային պատերազմի տարիներով չի բնորոշւում: Հայոց Ցեղասպանութիւնը պարփակում է 1894-96ի կոտորածները, 1909ի Կիլիկիոյ ջարդերը, 1915-23ի կոտորածներն ու տեղահանութիւնը եւ շարունակւում է ցայսօր:
Թէ ի՞նչ է պարունակում այդ գրականութիւնը: Միայն մօտաւոր գաղափար տալու համար, պարզեցնելու եւ ընդհանրացում կատարելու գնով ասեմ, որ 1915ը վերապրող առաջին սերնդի գրականութեան մէջ արեւմտահայ գրականութեան աւանդական յղացքներն ու գրական նորմերն են խօսում: Զապէլ Եսայեանի, Արամ Անտոնեանի, Սիամանթոյի եւ Դանիէլ Վարուժանի, մանաւանդ՝ վերջին երկուսի, ստեղծած բրտութեան լեզուն ու եզրաչափերն են պահպանւում: Այս գրականութեան մէջ մեծ մասամբ պատմւում է աղէտը, կամ հեղինակը ողբում է կորցրած սիրելիների, հայրենի տան ու հայրենիքի յիշատակը: Այդ պատումի ընդմիջից հեղինակը փորձում է բացատրել Աղէտը, գտնել պատասխանը այն հսկայ ԻՆՉՈՒի: Ինչո՞ւ պատահեց: Նախա՞նձն էր: Իսլամ կրօնի թելադրա՞նքն էր՝ սպաննել ոչ-իսլամին՝ Ալլահին դիւր գալու եւ երկնային փառքին տիրանալու համար, կամ թուրքի առհաւական բնութիւնն էր պատճառը, սպաննելու ոչնչացնելու բնազդը: Թէ՞ հայերի եսասիրութիւնը, անմիաբանութիւնը, միացեալ ինքնապաշտպանութեան բացակայութիւնը, կամ՝ գուցէ քրիստոնեայ Աստուածը լքել էր իր հօտը. Ալլահն էր տիրում ու իր կամքը թելադրում: Մեծ Եղեռնի արեան ու կրակի միջով անցած սերունդին տանջող հարցադրումները, որքան խորը եւ իմաստալից, սակայն, համոզիչ պատասխանի չյանգեցին: Սփոփիչ բացատրութիւն չկար՝ փոխանցելու համար այն սերնդին որ զոհի հոգեբանութեան պայմաններում հասակ էր նետում Սփիւռքում:
Համաշխարհային զանազան ընկերային-քաղաքական ու մշակութային հոլովոյթների ազդեցութիւնները պիտի դրսեւորուէին երիտասարդ սերնդի գրականութեան մէջ: Այդ սերունդը, անապատի սերունդը, մեծ մասամբ որբեր էին, ինչպէս Ուիլեըմ Սարոյեանն է ասել՝ «Պատերազմի տարիների հայ երեխաներ, որոնք խաբեցին թշնամուն ու չմեռան»: Ու նրանց միջոցով, սփիւռքեան նոր գրականութիւնն էր ստեղծւում, որի մէջ յատկանշական էր նոր արժէքների փնտռտուքը՝ փոխարինելու հին նորմերին ու աւանդութիւններին, որոնք մահուան էին դատապարտուած, երբ այլեւս չկար Արեւմտահայաստանը: Իսկ այդ գրականութեան խորքում անժխտելիօրէն առկայ էր Ցեղասպանութեան ցաւն ու նրա բացած վէրքը՝ ներգործումը հոգիներում:
Խաղաղ կեանք վարելու, ներկան ապրելու եւ սոսկալի անցեալը մոռանալու տենչը, անծանօթ եւ օտար աշխարհներում իր ինքնութիւնր գտնելու տուայտանքը, երիտասարդ գրողներին չափազանցութիւնների տարաւ: Օրինակը՝ Շահան Շահնուրի վիպական բայց կեանքին այնքան մօտիկ հերոսների յարձակումն ու սուր քննադատութիւնն է հայ մշակոյթի տիտանների ու պատմական արժէքների դէմ, հայ նախնիների ու նրանց փոխանցած քրիստոնէական ուսմունքի դէմ՝ նոյնիսկ դրանք Աղէտի պատասխանատուներ համարելով, ժխտումն ու քանդումն է նախա-Եղեռնեան հիմերի, սկզբունքների ու հաւատամքների՝ նորը կառուցելու մոլուցքով: Կարօ Փօլատեանի հերոսը յուսահատ ու անկար ցասումով հրաժարւում է այն ամէն ինչից որ հայկական է: Վազգէն Շուշանեանը ամբողջ իր կեանքում չի կարողանում ձերբազատուել որբի հոգեկան տառապագին իրավիճակից: Նրա կեանքում միշտ առկայ է եղել անցեալի յիշողութիւնները՝ հայրենի օճախի տաքուկ մթնոլորտն ու այն շրջապատող շքեղ բնութիւնը՝ միշտ ի համեմատութիւն ներկայի փարիզեան կեանքին ու մարդկային յարաբերութիւններին, որոնց երբեք չկարողացաւ հանդուրժել: Նոյնիսկ Սիւրմէլեանի պէս ամերիկեան կեանքին ու մշակոյթին ընտելացած անձնաւորութիւնը իրեն օտար է զգում: Կաղանդի գիշեր է եւ նա իր հօրն է յիշում, իր անցեալը, իր հայրենիքը: «Ձեզ եմ հարցնում տիկնայք եւ պարոնայք ի՞նչ կարող ես անել, երբ քո խաղընկերները, քո դասարանցի անուշիկ աղջնակները բոլորը, բոլորը չկան այսօր, մեռած են, ոսկորները չթաղուած, կամ ապրում են բանտուած, առեւանգուած ու իրենց ժողովրդի կողմից անգամ մոռացուած»:
Անցեալի սոսկալի յիշատակները հնարաւոր չէր մտքից հանել: Դրանք, նոյնիսկ բոլորովին էլ ներկայի առօրեային չկապուող, արթնանում էին առանց բացայայտ դրդապատճառի ու զոհին անասելի տառապանքի մատնում: Հոգեբանները այդ երեւոյթը համարում են մի սարսափելի աղէտ ապրած մարդու հոգեկան խոցելիութեան արդիւնք (psychic vulnerability): Նրանց կարծիքով, այս յիշատակները կամ տեսարանները, որոնց Marian MacCurdy-ն «iconic images» է անուանում, թաղուած են մնում վերապրողի ենթագիտակցութեան խորքերում եւ սովորաբար դիւրութեամբ հասանելի չեն լինում. սակայն դրանք յանկարծ երեւան են գալիս կամքից անկախ երբ մենք մի ձայն կամ մի բառ ենք լսում, մի հոտ ենք զգում, մի առարկայ ենք շօշափում: Ու յանկարծ առթած զգացումը մեր մէջ արթնացնում է այն բոլոր սարսափազդու տեսարաններն ու փորձառութիւնը, որ կարծում էինք, թէ կարողացել ենք սանձահարել ու մոռացութեան մատնել: Մուշեղ Իշխան, Վազգէն Շուշանեան, Արամ Հայկազ, եւ շատ ուրիշներ այս երեւոյթի ենթականերն ու տառապեալներն են: Գոյութիւն ունեն նաեւ գիշերային մղձաւանջները որպէս յաճախակի երեւոյթներ այս վերապրողների կեանքում: Անցեալի սոսկալի տեսարանները գիշերուայ քնի մէջ այցելում են ենթակային ու կոշմարներ (մղձաւանջներ-Խմբ.) առաջացնում: Երեւոյթը կոչւում է hypermnesia, որ անբնականօրէն ուժեղ յիշողութիւնն է անցեալի: Ենթական կարծում է, թէ կարողացել է դրանք թաղել յիշողութեան խորքում. բայց դրանք մակերես են բարձրանում քնած ժամանակ, երբ ինքնապաշտպանութեան մեքանիզմը չեզոքացուած է:
Անապատի սերնդի գրականութեան մէջ կարեւոր թեմա է հայրենաբաղձութիւնը: Յատկանշական է, որ ոմանք Խորհրդային Հայաստանի մէջ էին մխիթարութիւն գտնում, ի հարկէ, եթէ Խորհրդային Հայաստանը գրկաբաց ընդունում էր նրանց, պարզ է՝ ըստ նրանց քաղաքական արեւելումի: Այլոց համար ներկայի Հայաստանը երբեւէ չէր կարող յաւէտ կորած Արեւմտահայաստանին փոխարինել: Հայրենիքի հանդէպ զգացած կարօտախտի ցաւը նրանք փորձեցին Հին Աշխարհի գեղարուեստական նկարագրութեամբ ու վերստեղծումով ամոքել: Դա բուժիչ ուժ ունէր նաեւ գաղթական ընկած վերապրող զանգուածների համար: Արամ Հայկազը, Զաւէն Սիւրմէլեանը, Յակոբ Ասատուրեանն ու Համաստեղը այդ թեմայի վարպետներն էին:
Նոր աշխարհի կոպիտ ու անգութ գոյապայքարին կարելի չէ համակերպուել, մանաւանդ՝ երբ ապրում ես անցեալի երազներով, ապրում ես մեռելներիդ հետ: Ու եթէ փորձեցիր բացուել քեզ շրջապատող իրականութեանը, արդիւնքը յուսահատութիւն է, յոռետեսութիւն եւ հոգեբանական անկում: Երեւոյթը դրսեւորւում է տարբեր ձեւերով: Այս նուրբ ու տառապած հոգիները իրենց ժամանակաւոր անդորրը կամ մխիթարութիւնը անցողակի սէրերի մէջ են փնտռում, մի օտարուհու գրկում, կամ՝ գինետնից գինետուն, ու վերջում էլ խենթանոց են ընկնում կամ անձնասպան լինում: Ցասումն ու յուսահատութիւնը երբեմն դառնում են մի տեսակ անբնական վրիժառութիւն ինքդ քեզ ու քո սիրելիներին չարչարելու, վնասելու մինչեւ իսկ անձդ ոչնչացնելու:
Ցեղասպանութեան արդիւնքում աշխարհացրիւ մնացորդացը ընկերային, ստեղծագործական առումով մեռած զանգուածների էր վերածուել (socially dead)՝ անկարող բնական կեանքի, ուր բարոյական արժէքներն են տիրապետում: Այդ արժէքները վերադարձնելու եւ վերապրումը կարելի դարձնելու ճիգով, ֆրանսահայ գրողները մանաւանդ, փորձեցին սրբապղծութեան թաբուն վերահաստատել եւ խանգարուած զգացումներն ու յարաբերութիւնները բնական հունի մէջ դնել: Որբունիի եւ Սարաֆեանի գրականութեան մէջ են օրինակները:
Վերջին երեք տասնմեակներում յատուկ հետաքրքրութիւն է դրսեւորւում հանդէպ վերապրողների յուշագրութիւնները: Վերապրողը, զաւակների կամ թոռների քաջալերանքով, յառաջացած տարիքում սկսում է գրել իր գլխին եկածի սոսկալի պատմութիւնը: Այս հետաքրքրութեան դրդապատճա՞ռը: Սփիւռքում տարուող հայապահպանման եւ Հայ Դատի պայքարի արդիւնքում աստիճանաբար վերազարթնում ապրեցին հայ գաղթօճախները: Սփիւռքում հասակ նետող սերունդը, միջավայրին համեմատաբար աւելի ընտելացած, սկսեց մերժել լացի ու սուգի իրեն հասած ժառանգութիւնը եւ իր ազգային իրաւունքների ու թուրքի կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջատէրը դարձաւ: Ստեղծուեց հետաքրքրութիւն դէպի անցեալն ու կորցրած հայրենիքը, ու դրանք նկարագրող գրականութիւնը նոր սերնդի համար ինքնագիտակցութեան աղբիւր դարձաւ:
Այսօր, բաւական մեծ թիւ կազմող յուշագրութիւնների ու առաջին սերնդի թողած ինքնակենսագրութիւնների ուսումնասիրութիւնն ու հաւաքագրումը, մանաւանդ՝ օտար մի լեզուով աշխատասիրուած, մեր եւ օտարների առջեւ պարզում է սարսափելի տեսարանները մի ամբողջ ժողովրդի դէմ կատարուած անասելի վայրագութեան՝ կողոպուտի, աւերի, բրտութեան, բռնաբարութիւնների ու սպանութեան: Յուշագրողը դրանք նկարագրում է ամենայն մանրամասնութեամբ, կարծես երէկ պատահած լինէին: Սա էլ Hypermnesia է, պատկերներ՝ վերապրողի ուղեղում յաւիտեան արձանագրուած:
Յուշագրողներից ոմանք փորձում են իմաստաւորել իրենց գլխին եկածը, սահմռկեցուցիչ փորձառութիւնը: Մարդի æոն Հորովիթսը դա համարում է բնազդային մղում՝ վերապրումը եւ բնականոն կեանքը կարելի դարձնելու համար: Ուրիշները փորձում են գտնել, թէ ի՞նչն էր դժոխքից ազատուելու բանալին: Իրենք ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս վերապրեցին, երբ ընտանիքի միւս անդամները զոհուեցին: Որոշ պարագաներում ազատարարը մի բարի թուրք, քուրդ, կամ արաբ է եղել. բայց ի՞նչ դրդումով: Արդեօ՞ք միայն մարդասիրութիւն ու բարութիւն էր կատարուածը, թէ՞ շահախնդրութիւն:
Դիւրին չէ այս պատումների մէջ մխրճուել: Կոտորածի, սպանդի, վայրագ բռնաբարումների, հայ մանկամարդ աղջիկներով թուրք սպաների ցոփ գինարբուքների, սովամահ երեխաների տեսարանների սարսափելի ազդեցութիւնը կարող է օրեր տեւող հոգեկան խանգարում պատճառել: Բայց այս գրականութիւնը, աղէտի գրականութիւնը, Հայոց Ցեղասպանութեան ամենաիմաստալից հոգեւոր յուշակոթողն է, հիմքն է երկրորդ, երրորդ եւ գուցէ չորրորդ սերնդի Ցեղասպանութեան ընկալման եւ գրական ազդումների: Առանց այդ գրականութիւնը -վէպ, պատմավէպ, մեթաֆիզիք բանաստեղծութիւն, մինչեւ ինքնակենսագրութիւն եւ յուշագրութիւն- ըմբռնելու, յաջորդ սերունդների ստեղծագործութիւնները անիրական ու հիւանդ երեւակայութեան ծնունդ պիտի թուան: Այդ գրականութեան ըմբռնումով, յաջորդ սերունդների ստեղծագործութիւնները, գրական ազդումները Հայոց Ցեղասպանութեան, մեզ համար կը հնչեն որպէս հոգու ճիչը մի ամբողջ ժողովրդի, որի հանդէպ կատարուած հսկայ անարդարութիւնը անհատոյց է մնացել, որ դեռ ձգտում է հարցի արդարադատ լուծման հասնելու, որ դեռ ձգտում է ձերբազատուելու անցեալի ճնշող բեռից ու ապաքինուելու: Իսկ դրա համար պէտք է երկու կողմի մասնակցութիւնը՝ թէ՛ զոհի եւ թէ՛ զոհագործի: Մինչ այդ, Մարգարէթ ԴըՔանիոյի խօսքերով՝ ժամանակը չի կարող դառն յուշերի ցաւը ամոքել:
