Յետմահու Անմահութիւն

ՍՈՆԱ ՏԻԳՐԱՆԵԱՆ

Բարեմասնութեանց չափն ու
Արժէքը որոշելիս՝ միշտ
Հաւատը պէտք է գտնենք ամէնից
Բարձր ու գերազանց,
Քանզի նրանով կարելի է լոկ
Մերձենալ բոլոր սրբութիւններին:
Գրիգոր Նարեկացի «Մատեան Ողբերգութեան»

2013ի Օգոստոսի 9ը գրող, հրապարակախօս, ազգային-հասարակական, ազգային-պետական գործիչ Վարդգէս Համազասպի Պետրոսեանի համար հերթական ծննդեան օր է, ծննդեան օր, որ գալիս է ամէն տարի, նոյն օրը, ինչպէս ամէնքիս համար, ու մենք սպասում ենք, գիտենք, նշում ենք, ուրախանում, այնինչ՝ մէկ տարով եւս աւելանում է մեր տարիների բեռը եւ մէկ տարով եւս կրճատւում մեր ապրելու ժամանակը:
Պարզւում է սակայն, որ դա Վարդգէսին այլեւս չի վերաբերւում: Նրա ապրած տարիների հաշուարկը մեր յիշողութեան ժամկէտն է: Որքան կը յիշենք, այնքան նա կը շարունակի ապրել: Բարութեամբ, անտարբերութեամբ, չարութեամբ, սիրով՝ միեւնոյնն է: Կարեւորը՝ յիշելն է: Իսկ մենք նրան յիշում ենք անկեղծ ցաւակցութեամբ եւ գնահատանքով: Ահա մեր սքանչելի հայ գրողների մտորումները, յիշողութիւնները, Վարդգէս Պետրոսեանի ծննդեան 80ամեայ յոբելեանի առիթով, որը նշեցինք Սփիւռքում ու Հայրենիքում՝ ինչպէս կարողացանք: Իհարկէ ոչ այնպէս մեծ ու շքեղ՝ որ  կը վայելէր Վ. Պետրոսեանին:
Թէպէտ՝ նա իբրեւ Գրողների միութեան նախագահ հասցրեց մեր մեծերի գրական յոբելեանները տօնել ոչ միայն Հայաստանում՝ այլ նաեւ Հայրենիքի սահմաններից դուրս, ժամանակի խոշորագոյն գրողների, արուեստագէտների, երկրի առաջին դէմքերի մասնակցութեամբ, ամենաշքեղ դահլիճներում եւ մեծ շուքով, ինչպէս հարիր էր մեր գրականութեան հսկաներին՝ Խ. Աբովեանին, Յովհ. Թումանեանին, Աւ. Իսահակեանին, Է. Չարենցին , Պ. Սեւակին: Ցուցակը երկար է: Եւ, յիրաւի, հսկայական է Վ. Պետրոսեանի դերը մեր մշակոյթը աշխարհին ներկայացնելու գործում: Վարդգէս Պետրոսեանը մինչեւ օրս ըստ էութեան չի ուսումնասիրուել ու գնահատուել ոչ իբրեւ գրող, ոչ իբրեւ ազգային-պետական-հասարակական գործիչ: Արուեստագէտ, որի մէջ միաժամանակ ապրում է եւ իսկական մեծ գրողը, եւ իսկական մեծ հայրենասէրը, եւ իսկական մեծ հրապակախօսն ու հրապարակագիրը, դիւանագէտը, նաեւ… փխրուն բանաստեղծը: Բնաւ էլ չափազանցութիւն չէ: Մենք հանգիստ «հանճար» ենք անուանում շարքային գրողին, նայած երբ եւ ում է ձեռնտու այդ պահին մեծարել, սակայն վախենում ենք իսկական մեծութիւններին իրենց անունը տալ, որովհետեւ իսկապէս այդպէս է: Այո, իսկապէս այդպէս է, մի վախեցէ՛ք, հաւատացէ՛ք: Մեր իսկ շահերից է բխում, եթէ իհարկէ մեր ժողովրդի եւ մեր մշակոյթի ազնիւ, խիզախ զաւակներին այսօր կ՛ուզենանք իրաւամբ մեծարել: Երէկ այդպէս չէր: Այդպէս չէր, այլապէս չէր կարող տեղի ունենալ այն՝ ինչ տեղի ունեցաւ Վ. Պետրոսեանի պարագայում: Յիշենք, թէ ոչ հեռաւոր անցեալում ինչ ճառեր էին արտասանում մեր փառապանծ սովետահայ գրողները, երբ վերջին հանգրուան էին ուղեկցում Յակոբ Յակոբեանին, իսկ հէնց նոյն գիշեր Երեւանի բանտից հացի մեքենայով Եղիշէ Չարենցի անշնչացած մարմինն էին տեղափոխում… անյայտ ուղղութեամբ: Համեմատութիւնս սխալ չհասկանաք: Ամէն մեծութիւն իր, միայն իր  տեղն ունի:
Ինչեւէ:
«Վ. Պետրոսեանի ներաշխարհի ծնուցիչը էր՝ ու կը մնար Գրիգոր Նարեկացին՝ որին հրեղէն բառերու աւազանին մէջ մկտրուել էր ան իր ամբողջ գրականութեան եւ իմացական խորքով»:
Արամ Սեփեթչեան. «Մասիս», 2012
«0՜, իմ ժողովուրդ, դու հաւաքական Նարեկացի, գուցէ արդա՞ր էր, որ դու, հէնց  եւ միայն դու պատասխան տայիր աշխարհի մեծ ու փոքր մեղքերի համար եւ հէնց  քո «ողբաձայն աղաղակը» չլսէր աշխարհը, թէպէտ դու աղաղակել ես հէնց նրա բառերով: Օ՜, իմ ժողովուրդ, դու հանճարեղ ձախողակ: Դու, որ սքանչելի բանաստեղծներ ունեցար, բայց ոչ մի դիւանագէտ եւ պետական մարդ (եթէ ունեցար՝ ուրիշներին ծառայեցին), դու,  որ սրբացրիր բոլորին, որ ուզեցան, ճգնեցին քեզ ծառայել, քեզ օգնել՝ առասպելի Արտաւազդ արքայորդուց մինչեւ… Ես չգիտեմ՝ չգիտեմ՝ այսօր, վաղը, դու ո՞ւմ ես խաչելու… Ես կռիւ ունեմ ժողովրդիս հետ, իսկ դու ասում ես ինձ հազարամեայ քո հեռուից.
Մի կեղեքիր ինձ, յօշոտուած եմ, տես,
Արդէն ջարդուածիս էլ մի ջախջախիր,
Էլ մի բզկտիր, մորմոքուած եմ ես,
Մթնածիս նորից մի՛ կուրացրու…
Վ. Պետրոսեան. «Հայկական Էսքիզներ»
«…Անհաւատալի է, բայց իրաւ: Ինչպէս պիտի կռահէր, թէ անծանօթ օր մը՝ խաչուելու հերթը պիտի գար նաեւ իրեն, նախ՝ զինք «ողջակիզելով» իր իսկ «Կրակէ շապիկ»ին մէջ, ապա՝ 1994ի Ապրիլի 15ին, իր հողանիւթ շինուածքը դարձնելով զոհ հայասպան փամփուշտի, գործադրուած խորհրդաւոր պայմաններու տակ, որ պիտի վայելէր «պաշտպանութիւնը» անպատժելիութեան մենաշնորհի մը ծխածածկոյթէն»:
Ա. Սեփեթչեան. «Մասիս», 2012
«… 1958ին Վարդգէս Պետրոսեանի «Վերջին գշերը» վիպակը արդէն կ՛աւետէր վաղուան գալիք ջուրերուն վարարումը մեր արձակէն ներս: Արդարեւ, 1960ական թուականներու սկզբին կը կատարուէր սպասուածն ու հերթափոխը մեր արձակին, որուն նախակարապետն ու առաջնորդը պէտք է հանդիսանար Պետրոսեան, մեր գրականութիւն բերելով շքեղ իր արձակին նոր ճաճանչումը, իր թարմ ու խիզախ շունչով, չոր ու ցամաք սովետական արձակէն ներս մտերմութեան թարմագեղ շունչ մը մտցնելով եւ ազնուացնելով թախիծն աքսորեալ: Անոր դերը որպէս գրական ղեկավար եւ պատասխանատու խմբագիր եղաւ վճռորոշ: Ան լայն բացաւ «Գարուն» ամսագրին 70 հազար տպաքանակով էջերը բանաստեղծութեան եւ արձակին նոր հեղեղին առջեւ, թոյլ տալով, որ ներմղուած բոլոր դառնութիւնները, կաշկանդուած բոլոր թռիչքները զեղուն ու յորդին, որպէսզի արդար ու մաքուր խղճի վրայ բարձրանայ նոր կառոյցը հայրենի գրականութեան:
… Գրական իր հաւատամքը. տեղ մը գրած է ան. «Ուզում եմ, որ գրականութիւնը օգնի մարդուն՝ իր կեանքը իբրեւ արեւ ապրելու»: Տեսլական մը՝ գրականութեան վերափոխիչ, անզուգական դերը ընդգծող եւ մարդուն լինելիութիւնը շրջափակող: Մարդ-արեւին ինքզինքն սպառելով շրջապատին լոյս ճամբող մարդուն գերագոյն եւ վսեմագոյն գաղափարն է այս տեսլականը: Օգտապաշտի որակումը հոս կը մնայ տժգոյն: Որովհետեւ, ան չ՛արդարացներ Պետրոսեան գեղապաշտի ալ ձգտումը: Աւելի ճիշդ պիտի ըլլար, ուրեմն, գեղապաշտօրէն ձգտումնաւոր գրականութեան որակումը տալ: Այս է ահա Վ. Պետրոսեանի արձակի բանալին, առանց որուն դժուար պիտի ըլլար ճշգրտօրէն բնորոշել ստեղծագործական իր աշխարհն ու հայեցողութիւնը: Մարդն ու իր վաստակը կը բացայայտուին այս տեսադաշտին մէջ»:
Սարգիս Վահագն, «Մասիս», 2013
«… Վիթխարի եւ յուզիչ նախաձեռնութիւն մըն էր կատարուածը, քանի որ ամբողջ Սփիւռքի տարածքին վրայ առաջին անգամն էր որ գրական օրկան մը կը յանդգնէր այսքան մեծածախս եւ համահայկական կերպով տօնախմբել իր 25ամեակը:
«Շիրակ»ի խմբագրական մարմինը ի շարս սփիւռքահայ  բազմաթիւ գրական դէմքերու եւ աշխատակիցներու ուղղուած հրաւէրին՝ հանդիսութեանց նախագահելու հրաւիրեց Հայաստանի գրողներու միութեան նախագահ Վ. Պետրոսեանը, որուն ներկայութիւնը կը հաստատէր նաեւ այն մեծ իրականութիւնը թէ մէ՛կ է  հայ ժողովուրդը, մէ՛կ գրականութեամբ:
Որքան ուրախ եւ հպարտ եղանք որ ան ընդառաջեց մեր հրաւէրին, եկաւ ռմբակոծութիւններու տակ աւերուած եւ սգահար Լիբանան, եկաւ եւ իր հետ բերաւ գարուն ու բերկրանք եւ խաղաղութիւն: Ինչ փոյթ, թէ կտոր մը միայն եւ կարճատեւ եղաւ այդ խաղաղութիւնը եւ մենք կարելիութիւնն իսկ չունեցանք ողջերթ մաղթելու իրեն արժանավայել կերպով: Իր քսանմէկօրեայ կեցութեան ընթացքին տաղանդաւոր գրողէն եւ թատերագիրէն անկախ մենք մեր մէջ գտանք ջերմ զրուցակիցը, խիզախ բեմբասացը, որ գիտէ սեւին ըսել սեւ, եւ ճերմակին ալ ճերմակ, բայց նաեւ գիտէ չըսել ոչ մէկ բան, որ կրնայ ըլլալ անպատշաճ ու վնասակար: Եւ մենք հպարտ եղանք իրմով, իր անձին մէջ գտնելով նաեւ ճկուն եւ կարող վարչագէտը: Եւ այնուհետեւ մեզի համար պարզ դարձաւ, թէ ինչպէս եւ ինչու դեռ երիտասարդ Վարդգէսը նուաճեց նախագահութեան աթոռը, որ Վարպետին մահէն յետոյ թափուր կը մնար»:
Հայկ Նագաշեան. 10 Նոյեմբեր, «Մասիս», 2012
… Այդ օրը Բէյրութ-Երեւան ինքնաթիռի թռիչքն անընդհատ յետաձգւում էր: Օդանաւակայանը ռմբակոծւում էր, ուղեւորները վաղուց իրենց տեղում էին եւ ետդարձի ճանապարհ նոյնպէս չկար: Ինչ որ հաշուած վայրկեաների ընթացքում, երբ ռմբակոծութիւնը ժամանակաւորապէս դադարել է, ինքնաթիռն օդ է բարձրացել, օդաչուի աչքերով՝ ներքեւում պարզորոշ, տեսանելի, հրակործան օդանաւակայանը թողած, ինչպէս ամենագեղարուեստական ֆիլմերում, երբ հերոսը կրակ ու բոցերից յառնում է անվնաս, թանկարժէք բեռով: Հրաշքի պէս բան էր եւ նաեւ մի տեսակ անհաւատալի, որովհետեւ Երեւանում խաղաղ գարուն էր:
Վարդգէսը տարիներ առաջ կլինակական մահ էր ունեցել: Նաեւ մայրը պատմում էր, որ որդին ծնուել էր շատ թոյլ ու հիւանդ: Բժիշկները ոչ մի յոյս չեն տուել, սակայն հայրը օրեր եւ շաբաթներ շարունակ կիսաշունչ փոքրիկին գրկած, զբօսնել է գետափին, իր աղօթքներով եւ ջերմութեամբ պարուրած: Մանկութիւնից մնացել էին շնչարգելութեան նոպաները, որոնց ժամանակ Աստծոյ յոյսին էինք, կա՛մ… կա՛մ…  Այս անգամ էլ մեր հերոսը ողջ առողջ տուն դարձաւ, սակայն երկար ժամանակ ներքին անհանգստութիւն էինք ապրում, ճակատագրի քմահաճոյքերը քննարկելիս: Բայց ինչպէս միշտ իրեն յատուկ հումորով նա եզրափակում էր. «Մի վախենայ, ես  իմ բոլոր փորձութիւնների սահմանագիծը վաղուց արդէն հատել եմ»: Իսկապէ՞ս այդպէս էր…
2013 թուականի Օգոստոսի 9ին Վարդգէս Պետրոսեանը կը դառնար 80 եւ մէկ տարեկան:
«1986ին հրատարակուել էր աննախադէպ համարձակութեամբ կերտուած «Կրակէ շապիկ» վէպը՝ իր հետ բերելով այն բոլոր խոտորութիւները, զօրս տգէտ ամբոխ մը կրնար ցուցաբերել, կարդացեր էի ու հմայուեր «Կրակէ շապիկ» գործով՝ մարդկայնութեան ու ստեղծագործական հրաշալի վերելք մը ապրեցնող գործ մըն էր մեր քաղաքական մտքի ոլորտներուն մէջ, դասականօրէն ընդունուած հասկացողութիւններուն շեղումներ առաջադրող:

… ՀՀ խորհրդարանին անդամ էր ան, որպէս Ռամկավար ազատական, երրորդ հանրապետութեան ապագային հանդէպ մեծ յոյսեր չէր տածեր, այս անգամ. երկիրը ահաւոր անկումի զառիթափին վրայ կը գտնուէր. անլրջութիւնը գերիշխան դարձել էր պետական շրչանակներու մէջ: Վարդգէսի տրամադրութիւնը ոգեւորիչ ըլլալէ շատ հեռու էր այս անգամ եւ… արդարօրէն»:
Վաչէ Սեմերճեան, «Նոր Օր»
Աւելի լաւ չէ՞ր, ինչպէս որ
Գիրքն է ասել նախօրօք,
Ո՛չ սաղմնաւորուել բնաւ արգանդում,
Ո՛չ ձեւաւորուել որովայնի մէջ
Ո՛չ ծնունդ առնել, ո՛չ լոյս աշխարհ գալ
Ո՛չ մարդկանց թւում երբեւէ գրուել,
Ո՛չ հասակ առնել, աճել, զարգանալ,
Ո՛չ գեղապատկեր դէմքով զարդարուել,
Ո՛չ օժտուել խօսքով, բանականութեամբ,
Քան թէ ենթարկուել այսքան սաստկագոյն
Ու սարսափելի տառապանքների,
Որոնց դիմանալ կարծրակոփ ժայռերն անգամ չեն կարող,
Ուր մնաց տկար մարմինները լոյծ:
Գրիգոր Նարեկացի. «Մատեան Ողբերգութեան»
Ինչ էլ որ պատահելու լինի մեզ այս դժուարին ու հրաշալի կեանքում, մենք պէտք է կարողանանք, պարտաւոր ենք ըստ արժանաւոյն գնահատել մեր մեծերին:
Իմ խորին շնորհակալութիւնն եմ յայտնում բոլորից, ովքեր Վարդգէս Պետրոսեանի ութսունամեայ յոբելեանի առիթով հանդէս եկան ծաւալուն գրականագիտական յօդուածներով՝ գնահատմամբ ու երախտիքի խօսքերով, կիսեցին իրենց թանկ հանդիպումների յուշերը: Իհարկէ միայն յոբելեանների առիթով չէ, որ յիշում ենք մեր մեծերին, սակայն յոբելեանը միջոց է եւս մէկ անգամ գնահատելու, հանրագումարի բերելու գրողի կեանքն ու գործը, անդրադառնալու այն անցած ճանապարհին, որի վկան ու ականատեսն ենք եղել նաեւ մենք՝ նրա ժամանակակիցները եւ նրա աչքերով, նրա անհանգիստ էութեամբ, նրա սրտով եւ տաղանդով արժեւորել մեր ապրած կեանքը, նաեւ՝ ափսոսանքով, որ անկատար մնացին գրողի շատ ծրագրեր: Ծրագրեր, որ ժամանակի հետ աւելի պիտի լրանային, հասունանային եւ ազնիւ պտուղներ տային: Ուրեմն՝ որքան շքեղ, մնայուն գործեր պիտի ստեղծէր Վարդգէս Պետրոսեանը դեռ… Այնուամենայնիւ, ինչ էլ որ հասցրեց թողնել մեզ՝ արժանի է, որ խորապէս ուսումնասիրենք, գնահատենք, մեր յիշողութեամբ եւ աշխատանքով լրացնենք նրա չապրած տարիները:
«Ուրախ եմ, որ յիշում ենք մեր մեծերին. յիշելը բարոյականութիւն է. ով յիշել չգիտի նա բարոյականութիւնից զուրկ է: Ուրախալի է, որ մենք դեռ ունենք այդ բարոյական սկզբունքը»:
Պերճ Զէյթունցեան, «Ազգ», 2013
Ուրեմն սիրելի Վարդգէս, անկախ յոբելեաններից, իսկական գրողին յիշում են, որովհետեւ ստացել են մեծերի դասերը: Իզուր չեն եղել նրանց ստեղծագործական վերելքներն ու տառապագին անկումները: Մեծերի թողած պատգամներով, ժառանգութեամբ դաստիարակւում են, գնահատում եւ յիշում են: Յիշում են, ուրեմն ապրեցնում են այնքան, որքան գոյութիւն կ՛ունենայ մեր գրականութիւնն ու մշակոյթը, որքան գոյութիւն կ՛ունենայ Քո ժողովուրդը:
Քո ապրած տարիների հաշուարկն այսուհետեւ մեր յիշողութեան ժամանակն է, քո յետմահու Անմահութիւնը…