ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ
Իւրաքանչիւրս մեր երկարատեւ հնչող, բայց իրականում կարճ թուացող կեանքի ընթացքում աշխատում ենք լաւ բարեկամներ ձեռք բերել, պահպանել ու վայելել այդ կապը, հնարաւորին չափ իրար օգտակար դառնալ եւ միշտ ներքուստ մեզ հարստացած ենք զգում հաստատուն բարեկամութեամբ շրջապատուած: Իրապէս դժուար է լաւ ու անկեղծ, անշահախնդիր բարեկամ գտնելը, առաւել դժուար՝ այն կորցնելը:
Այսօր ինձ պէս շատերի համար այդ ծանր կորստի պահն է, քանի որ այսօր կեանքից հեռացաւ մեր հաւատարիմ բարեկամներից Պօղոս Սնապեանը:
Այս պահին մտածում եմ ինչպէս ներկայացնել մի անձի, որի հետ երկար տարիների անշահախնդիր բարեկամութիւն եմ հաստատել, որը միաժամանակ միայն բարեկամ չէ, այլ հասարակական դէմք՝ գրող, քննադատ, խմբագիր, ազգային գործիչ, կուսակցական, հրաշալի ամուսին, ջերմեռանդ հայր ու մեծ հայր: Ուրեմն շատերը պիտի գրեն իր մասին, եւ բազմազան կողմերով պիտի ներկայանայ Սնապեան անհատը, գրողն ու քննադատը, հայրենասէրն ու քաղաքացին, որով եւ աւելի է շեշտուելու իր կորստի խորութիւնը:
Իսկ եթէ այս բոլորին աւելացնենք նաեւ ծնունդով մուսալեռցու եւ այժմեան այնճարցու իր հանգամանքը, կորուստը աւելի պատմական է դառնում. իւրաքանչիւր այսպիսի անձի կորստով նաեւ պատմութեան մի պատառ ենք կորցնում:
Իր կեցուածքով ու բնաւորութեամբ պարզ ու համեստ, բայց գրչով դիպուկ ու անաչառ, Սնապեան ազգանունը շատ արագ իր տեղն ու դիրքը գտաւ հայ գրական դժուարին աշխարհում: Արդեօք հանճարեղ Օշականին աշակերտե՞լն իր մէջ արմատացրեց գրական հարցերին շիտակ ու սուր մօտենալու կարողութիւնը, թէ՞ պիթիասցու ծնունդ լինելը:
Ծնուած ու մեծացած է պայքարի ելած մուսալեռցու ընտանիքում, ամենադժուար տարիներին՝ 1927ին, երբ հերոս մուսալեռցիները հայրենի հողի մոլեռանդ կարօտով, մոռացած ոչ շատ առաջ կրած մահն ու զրկանքները, ետ վերադարձան իրենց յօշոտուած, դատարկուած հայրենի հողը՝ Մուսա Լեռ: Անասելի չքաւորութեան ու դժնդակ պայմաններում հազիւ ոտքի կանգնած, երկրորդ անգամ հայրենի հողից ստիպողաբար հեռացան ու լիբանանեան բարձունքում՝ Այնճարում, նորանոր դժուարութիւններով նոր բոյն ու հարազատ երկիր ստեղծելով, շարունակեցին իրենց պապենական մուսալեռցու ջիղով ապրել:
Այս խմորումներով մեծացած, մանուկ հասակից կեանքի դժուարութեան մէջ թրծուած, բայց իր ծննդավայր Պիթիասի գեղեցկութիւնը, ամրութիւնը իր արեան մէջ ներծծած պատանի Պօղոսը, այդ ամէնը պիտի փոխադրէր գրականութիւն, պիտի իրեն դարձնէր յամառ ու անընկճելի, օժտէր մեծ աշխատասիրութեամբ ու նոյնքան մեծ բարութեամբ: «Նորէ՛ն քիչ մը մեռանք, նորէ՛ն ճամփայ ելանք, կայք հաստատեցինք ուրիշ տեղ, ապրեցանք հազար տագնապ, նոր վէրքերով մոռցանք հին վէրքերը…», այսպէս պիտի գրէր նա աւելի ուշ, իր պատմուածքներից մէկում:
Կեանքի այդ աննկարագրելի դժուարին պայմաններում պատանի Պօղոսը Այնճարի «Յառաջ» վարժարանը աւարտելուց յետոյ ուղարկւում է Երուսաղէմի «Ժառանգաւորաց»ի դասընթացներին, աշակերտելով մեծագոյն գրող եւ ուսուցիչ Յակոբ Օշականին: Այստեղ է, որ նա ընտրում է իր կեանքի ուղին՝ գրականութիւնը, յատկապէս, երբ դժուարահաճ Օշականը գնահատում է իր շարադրելու, վերլուծելու, գրելու կարողութիւնը: Օշականի հետ շփումը դառնում է ճակատագրական եւ միեւնոյն ժամանակ օրհնութիւն՝ իր անցնելիք յետագայ գրական երկարատեւ ճանապարհին: Նա դառնում է այն երջանիկներից, որոնք գրի էին առնում հիւանդ Օշականի գործերի թելադրութիւնը: Պատահական չէ, որ մեծ գրողի մահից յետոյ, նրա ընտանիքը Սնապեանին է իրաւունք տալիս արձանագրելու վանքի սենեակում գտնուող նրա ձեռագրերի ցանկը:
Այդ ձեռագրերի հետ շփո՞ւմն էր արդեօք, թէ՞ Օշականի հզօր ուժը, որ Սնապեանին դարձրեց Օշականը կենդանացնող ու նոր սերունդին յանձնող, նրա՝ իր գրքերը հրատարակուած տեսնելու իղձը իրականացնող անձը, գրագէտը:
1950ին հաստատւում է Պէյրութում, մոլեռանդօրէն նուիրւում է գրականութեան:
Հարկ կա՞յ յիշեցնելու, թէ ինչ դժուարութիւններից էր անցնելու հայ գրականութեան այս նուիրեալը: Սակայն մուսալեռցու յամառութիւնը նրան առաջնորդում է դառնալու մի շարք արժէքաւոր, սփիւռքահայ կեանքը ձեւաւորած մամուլի պատասխանատու աշխատակիցներից մէկը, գործակից խմբագրից մինչեւ գլխաւոր խմբագիր՝ «Նայիրի»ի, «Ազդակ»ի, Փարիզի «Հայաստան» շաբաթաթերթի, «Բագին» գրական բարձրորակ ամսագրի, աշխատակցել է «Սիոն»ին, «Ակօս»ին, «Ազդարար»ին, «Դրօշակ»ին: «Գէորգ Մելիտինեցի» գրական հիմնադրամի կողմից իր խմբագրութեամբ, իր առաջաբանով կեանքի են կոչուել Յ. Օշականի բազմաթիւ հատորները, Արամ Հայկազի գործերը, Կոստան Զարեանի, Ռուբէն Դարբինեանի, Եդ. Պոյաճեանի, Ն. Պէշիկթաշլեանի, Մ. Մեծարենցի եւ այլոց գործերը: Եւ այս ամէնի հետ իր 80ից աւելի ստեղծագործութիւնները, տասնեակ քննադատական, հարցազրոյց-ակնարկները, վերլուծութիւններն ու յօդուածները:
Անկարելի է այսպէս մէկ հայեացքով ամփոփել մի ստեղծագործողի կեանք, որը հայ գրով ու գրականութեամբ է միայն շնչել, որը դարձել է սփիւռքահայ ամենատարածուած եւ ազդեցիկ գրական ամսագրի խմբագիրը մօտ 39 տարի:
Իմ ծանօթութիւնը Սնապեանի հետ սկսուել է դեռ 1964թ., երբ կարդացի «Աւազախրած նաւը» քննադատական իր յօդուածը Կ. Զարեանի «Նաւը՝ Լերան Վրայ» վէպի հայաստանեան ձեւափոխուած հրատարակութեան առիթով: Յօդուածի համարձակ, ճշմարտութիւնը որոնող եւ Զարեանի պէս ստեղծագործողին դատապարտող ոճը, անմիջապէս գրաւեց ինձ: Մինչ այդ Հայաստանում չէինք կարդացել վէպի իրական հրատարակութիւնը: Իր այդ յօդուածը թէեւ անխնայ հարուած էր արդէն իր արածի համար տառապող մեծ գրողին, բայց եւ միաժամանակ սովետական կարգերում կատարուող ճնշումների համարձակ բացայայտում էր: Այդ յօդուածով Սնապեան անունը դարձաւ փնտռուած՝ ազգային գրականութիւնը պաշտողների համար:
Տարիներ անց, Սան Ֆրանցիսքոյում ինձ բախտ վիճակուեց հանդիպել ու ճանաչել իրեն: Առաջին հանդիպումից մենք անմիջապէս կապուեցինք, քանի որ մի ընդհանուր մեծութիւն էր մեզ կապող օղակը, դա Յակոբ Օշականն էր, որի հանդէպ տածած իմ սէրը եւ իր՝ որպէս նրա աշակերտի նուիրումը, մեզ դարձրեց մտերիմ բարեկամներ: Այնուհետեւ պէյրութեան իմ հիւրախաղերի այցելութիւնների ընթացքում ես աւելի խորքով ճանաչեցի իրեն, իր միջավայրում, «Ազդակ»ի խմբագրատան, «Բագին»ի իր համեստ գրասենեակում: Գրասենեակ, որը ստեղծագործական հաւաքատեղի, աւելի ճիշդ հաստատութիւն էր դարձել աշխարհի տարբեր ծայրերից այցելող մտաւորականութեան համար: Իր գրամեքենայի առջեւ կենտրոնացած նստած, հանդարտ, բայց դէմքի վրայ դրոշմուած մտքերի ալեկոծումով, երբեք չյոգնող, երբեք չտրտնջացող գրողը, քննադատն ու խմբագիրը իր ժամանակը անմնացորդ նուիրում էր իր բաց դռնից ներս մտնել ցանկացողներին, իրեն հարցում յղողներին: Իսկ իր հետ անկարելի էր արագ խօսել ու հեռանալ: Իր աշխատասիրութեամբ դարձել էր արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութեան հանրագիտարան, իր լայնատարած շրջապատով տեղեակ էր հայրենիքում կատարուող դեռ այդ տարիներին թաքցուող իրական դէպքերին եւ միաժամանակ՝ զուսպ իր եզրակացութիւններում, առանց ցուցադրականութեան կամ ինքնագովութեան:
Ես բախտը ունեցայ ներկայ լինելու իր վերջին ձեռնարկներից մէկին, Ճեմարանի Հայագիտական դասընթացին, ուր բացայայտեցի իր մարդկային մէկ այլ յատկութիւնը: Սէրն ու ուշադրութիւնը, գուրգուրանքը աճող սերնդի հանդէպ: Զարմանալի հոգատարութիւն ու զգայնութիւն էր ցուցաբերում նրանցից իւրաքանչիւրի հանդէպ, ուր ես սովորեցի նաեւ մէկ այլ կարեւոր դաս իրենից:
Ինձ համար կազմակերպել էր հանդիպում Հայագիտականի իր ուսանողների հետ, եւ ուսանողները պատրաստել էին շատ հետաքրքիր, հարուստ ծրագիր իմ բանաստեղծութիւնների, գրութիւնների ու ներկայացումների հաւաքածուներից: Ես սովոր չէի նստել ու լսել իմ մասին, ահաւոր անյարմար էի զգում ե՛ւ իր, ե՛ւ այդ երիտասարդ գրականութեան նուիրեալների առջեւ, փորձում էի կարճ կապելով վերջացնել հանդիպումը: Բայց մուսալեռցու յամառութեամբ ինձ ստիպեց նստել ու լսել մինչեւ վերջ: Յետոյ, երբ իրեն բողոքեցի, որ անյարմար վիճակի մատնեց ինձ, իր հանդարտ, կամաց ձայնով խորհուրդ տուեց սովորեմ, որ տալու ժամանակ գոյութիւն ունի եւ՝ վերցնելու: Եւ այդ երկուսի հաւասարակշռութիւնն է, որ ստեղծագործողին ուժ է տալիս, ուրեմն պիտի սովորել նաեւ տուածի վերադարձը ստանալուն: Թէեւ ինքն էլ իր խորհրդին երբեք չհետեւեց, գուցէ պատճառը մեր հայ իրականութեան ետ վերադարձնելու սովորութեան պակասն է, չգիտեմ…
Գնում ենք Այնճար, «Մուսա Լերան 40 օրերը» ներկայացնելու, ուր իր պապենական տունն է, գնում է մեծ խանդավառութեամբ ու անհամբերութեամբ եւ ներկայացումից առաջ մօտենում է ու քաշուելով ինձ խորհուրդ տալիս, որ ներկայացումից հանեմ Բագրատեանի եւ Ժուլիէթի, Իսկուհու տեսարանները: Ես զարմանում եմ իր կողմից այդ առաջարկին, բայց ինքը չի ուշացնում իր բացատրութիւնը, որ ժողովուրդը այս ներկայացումը ընդունելու է, որպէս անմիջական, բացարձակ իրական իր ապրած պատմութիւն, ուր այդ յարաբերութիւնները չեն եղել, եւ թող ժողովուրդը ապրի իր իրական պատմութիւնը: Ես անշուշտ նեղուած եւ շուարած եմ, վերջին վայրկեանին այդ հարցի դէմ կանգնելով, քանի որ բեմի վրայ արագ պիտի այդ փոփոխութիւնը անեմ, բայց երբ վարագոյրը բացւում է, եւ տեսնում եմ հանդիսասրահում ներկայ ժողովրդի հաւատով ու նուիրումով ինձ ուղղուած հայեացքները, հասկանում եմ իմ մեծ բարեկամիս իմաստուն խորհուրդը:
Այսպիսին էր Սնապեան մարդը, ոչ միայն իր ժողովրդին, իր շրջապատին ուսումնասիրած, հասկացած, բայց նաեւ նրան պաշտպանող, աւելորդ ցաւ ու ճնշում չպարտադրող, իր իւրաքանչիւր քայլում հաւասարակշռուած ու զգոյշ եւ միշտ խորհրդատու, բայց ոչ ստիպող:
Ընտանեկան դռները միշտ բաց այցելուների համար, քէֆ ու հանդիպումներ սիրող, երեխայի հետ երեխայ, մեծի հետ յարգալից ու զգոյշ: Իր սիրելի տիկնոջ՝ Աղաւնիի հետ ստեղծել էին մի այնպիսի անկիւն, որը ոչ միայն լեցուած էր թոռների անվերջանալի խաղերով, երգ ու պարով, այլ անհատնում գրքերի ու ձեռագրերի աշխարհով:
Պօղոս Սնապեանը նաեւ Լիբանանի նուիրեալ քաղաքացին էր: Ամէն ինչ իր էութեան մէջ գնահատող մարդը չէր կարող չգնահատել լիբանանեան կառավարութեան եւ ժողովրդի ցուցաբերած վերաբերմունքն ու սրտաբաց հիւրընկալութիւնը կոտորածից փրկուած հայութեան հանդէպ: Եւ այդ նուիրուածութիւնն ու հաւատարմութիւնն էր, որ Պէյրութի երկարատեւ պատերազմն իսկ նրան չկտրեց այդ երկրից, ուր մնաց եւ աշխատեց մինչեւ վերջ: Եւ ոչ միայն մնաց, այլ դարձաւ Պէյրութի մթնոլորտը լեցնող այն անհրաժեշտ օզոնը, որը հարստացնում էր ամենածանր պայմաններում իսկ տոկացող հայ համայնքի իւրայատուկ գոյատեւման թթուածինը: Համայնք, որը մեր ժողովրդի մեծագոյն զաւակների մի բազում փաղանգ աճեցրեց, հիւրընկալեց ու դաստիարակեց եւ դեռ շարունակում է մնալ սփիւռքահայութեան ողնահարը, արեւմտահայ լեզուի ու գրականութեան մատակարարն ու հնոցը, կուսակցութեան դարբնոցը, որի հաւատարիմ ու նուիրեալ անդամներից էր նաեւ հայ պահանջատիրութեան պաշտպան Սնապեան դաշնակցականը:
Վստահաբար Քեսապի այս վերջին դէպքերը վերջնականօրէն մաշեցին, իր ազգի մտածումներով մաշուած իր սիրտը, քանզի անկարելի է տեսնել իր կեանքի համար փախչող ժողովրդիդ վիճակը եւ այդ տարիքին չվերյիշել քո հարազատների անցած ճանապարհը եւ չտանջուել դրա համար:
Հիմա, երբ գիտեմ, որ այլեւս չեմ տեսնելու իմ անխոնջ բարեկամիս ու խորհրդատուիս, գիտեմ, որ անասելի դժուար է լինելու այցելել Պէյրութ եւ չտեսնել, չլսել իրեն: Հիմա ուզում եմ ոչ թէ իմ հրաժեշտի խօսքը ասել, քանի որ իր պէս բարեկամները երբեք չեն հեռանում մեր էութիւնից, միշտ մնում են մեր էութեան մէջ իրենց յատկացուած անկիւնում, ուզում եմ պարզապէս իմ սրտի խօսքն ասել, որը թերացել եմ կամ աւելի ճիշդ յետաձգել եմ անձամբ իրեն ասելու:
Սիրելի բարեկամս, ես միշտ բարեկամութեանը նայել եմ յաւիտենական հայեացքով եւ կարծել եմ միշտ շարունակուելու էր մեր կէս թողած խօսակցութիւնն ու նիւթը: Բայց այսօր դառը իրականութեան առջեւ կեցած ուզում եմ յայտնել, որ ինձ համար միշտ բարձրագոյն հաճոյք են եղել մեր զրոյցները, որքան էլ համաձայնութեամբ կամ անհամաձայնութեամբ են դրանք աւարտուել: Միշտ էլ բաժանուել եմ հարստացած ու լիցքաւորուած, որովհետեւ դու դիմացինին գնահատելու կարողութիւն ունէիր:
Բաժանուել եմ սովորած, որ կարելի է սակաւ վայրկեաններն անգամ տրամադրել ուրախացող թոռներին ու հարազատներին:
Որ կարելի է սիրել մի օտար երկիր, գնահատելով նրա ցուցաբերած հոգատարութիւնը, բայց ամբողջ էութեամբ եւ ջիղերով կապուած մնալ, ապրել հայրենիքով:
Իմ թանկագին Սնապեան, շնորհակալ եմ, որ մեր հանճարեղ Յ. Օշականին նոր կեանք պարգեւեցիր քո հրատարակութիւնների շնորհիւ: Յանձինս այդ հրատարակութիւնների, ես էլ մտայ Յ. Օշականի աշխարհի բարդ յորձանուտի մէջ ու ճգնելով է՛լ աւելի ճանաչեցի ու կապուեցի իմ ժողովրդիս անցեալին, նրա կրած ներքին տառապանքին ու հարստացայ դրանով:
Շնորհակալ եմ, որ քո ղեկավարած «Բագին»ի էջերում տեղ տուեցիր արուեստում եւ գրականութեան մէջ նոր ոտք դնող հարիւրաւորներին, տեսար, հասկացար, գնահատեցիր նրանց ընդունակութիւնները ու ճանապարհ բացեցիր նրանց համար:
Շնորհակալ եմ, որ միշտ քաջալերել, ձեռք ես մեկնել մեր շնորհալիներին, եւ որոնք այսօր ամէնուրեք հայ լեզուին, գրականութեան, դպրոցին եւ մամուլին են ծառայում:
Շնորհակալ եմ, որ երբեք չթաքցրիր քո կուսակցական դաւանանքը եւ հաստատեցիր, որ կարելի է կուսակցական լինել եւ լինել խմբագիր ու գրող բոլորի համար եւ հարկ եղած դէպքում յայտարարել՝ «Այո, ես այդ շունն եմ… »:
Շնորհակալութիւն քո ստեղծած հիանալի ընտանիքի, քո դաստիարակած զաւակների ու թոռների համար, որոնց հետ պիտի շարունակուի մեր բարեկամութիւնը առանց երբեք քո բացակայութեան:
Քո սիրելի Այնճարի հայի տքնանքով, ծնողներիդ քրտինքով հարստացած հողը, թող հայրենական հոգատարութեամբ պարուրի քո յաւերժական հանգիստը:
Յաւերժ հանգիստ քեզ եւ բազում օրհնութիւն քո թողած անուան, գործին եւ յիշատակին:
14 Յունիս, 2014
Սան Ֆրանսիսքօ
