ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ
1988ի արցախեան շարժումի ծիրին մէջ, վերյայտնուեցան անցեալի մոռցուած կամ «թանգարանային» համարուած բազմաթիւ էջեր ու երեւոյթներ, որոնց շարքին՝ 1918-1920ի անկախութեան երեք հիմնական խորհրդանիշերը: Սփիւռքի միջին տարիքէն վեր ընթերցողը վստահաբար կը յիշէ «Մեր հայրենիք»ի, ինչպէս եւ եռագոյն դրօշակի ու առաջին հանրապետութեան զինանշանի երկկողմանի անընդհատ օգտագործումը խորհրդային շրջանի քաղաքական հակամարտութեան մէջ: Դրօշակն ու զինանշանը (որոշ փոփոխութիւններով) նախ 1990ին եւ 1992ին Հայաստանի Հանրապետութեան Գերագոյն խորհուրդի օրէնքներով ընդունուեցան. անոնք վերջնականօրէն ամրագրուեցան Յունիս 2006ին անոր յաջորդին՝ Ազգային Ժողովին կողմէ վաւերացուած օրէնքներով:
Տարբեր եղած է օրհներգին՝ «Մեր հայրենիք»ի ճակատագիրը: Անոր միակ իրաւական հիմքը Հայաստանի Գերագոյն խորհուրդի 1 Յունիս 1991ի որոշումն է (1990-1991ին ծրագրուած մրցոյթի ձախողութենէն ետք): 1990ական թուականներուն տեղի ունեցած բանավէճերէն եւ 2006ի մրցոյթէն ետք (2008ին նախատեսուած նոր մրցոյթն ալ տեղի ունեցած չէ), վերջնական որոշում կայացած չէ: Մինչ 2015ին ընդունուած Սահմանադրութեան 21րդ յօդուածը տուած է դրօշակին ու զինանշանին հիմնական նկարագրութիւնը, նոյն յօդուածը (2005ի Սահմանադրութեան 13րդ յօդուածին կրկնութեամբ) միայն կ՛ըսէ, թէ «Հայաստանի Հանրապետութեան օրհներգը սահմանւում է օրէնքով»:
«ԽՈՐԹԱՑՈՒՄ»,
«ՀԱՐԿԱԴՐԱՆՔ»
ԵՒ ՄԱՍԱՄԲ ՆՈՐԻՆ
Հանրապետութեան մօտալուտ հարիւրամեակը առիթ հանդիսացած է, որպէսզի Պոսթընի «Պայքար» շաբաթաթերթին մէկ խմբագրականը օրհներգին «առկախ խնդիրը» վերստին սեղանի վրայ դնէ՝ ծանօթ թեմաներու վերարծարծումով (1): Ինչպէս մեր նախորդ յօդուածի պարագային (2), ճշդենք, մեր անդրադարձը միայն ու միայն կը մեկնի առարկայական փաստերու ու տրամաբանական եզրայանգումներու քննարկումի արդիւնքէն, առանց որեւէ կողմնակցական կամ կուսակցական ենթախորքի: Խմբագրականը կը յայտնէ, օրինակ, թէ ««Մեր հայրենիք»ը եօթանասուն տարի հակադրուեցաւ Խորհրդային Հայաստանի իրականութեան եւ ատով իսկ խորթացաւ Սփիւռքի զանգուածներուն»: Եթէ այսօր զուտ մտային մարզանք է հարցնել, թէ «Մեր հայրենիք»ը արդեօք «Սփիւռքի զանգուածներուն» ամբողջութեա՞ն խորթացած էր անցեալին, կը կարծենք, որ աւելորդ չէ իմանալ, թէ փաստական ի՞նչ տուեալներու հիմամբ կը հաստատուի, որ սփիւռքահայութեան ամբողջութիւնը «յաճախ դժկամութեամբ կը հարկադրուի», եւ ի՞նչ հրապարակային ու զանգուածային գանգատներ ներկայացուած են այդ «հարկադրանք»ին դէմ: Այս բոլորին կողքին, հարկադրանքին առկայութիւնն իսկ խնդրական կը մնայ, երբ բոլորս ալ գիտենք, որ խորհրդային շրջանին «խորթացած»ը աւելի քան քսանհինգ տարիէ ի վեր երեք քառորդով փոփոխութեան ենթարկուած է: Արդարեւ, առաջին տան չորս տողերէն երեքը փոխուած է, իսկ այլեւս չերգուող երկրորդ տունը («Մեր հայրենիք, շղթաներով…) փոխարինուած է անցեալին սովորաբար չերգուած ու աւելի յուսատու երկու տուներով («Ահա եղբայր քեզ մի դրօշ…» եւ «Նայիր նորան երեք գոյնով…): Միայն վերջին՝ «Ամենայն տեղ մահը մի է…» տողով սկսող տունը անփոփոխ մնացած է:
Այսպէս կոչուած խորթացումին պատճառ կը համարուի, որ ««Մեր հայրենիք»ը, որ միայն դաշնակցական շրջանակներու մէջ ծանօթ էր, սկսած է պարտադրուելու նաեւ Սփիւռքի հայութեան որ յաճախ դժկամութեամբ կը հարկադրուի զայն կատարել կամ լսել պաշտօնական առիթներով»: Բնականաբար, երբ «Մեր հայրենիք»ը կռուախնձոր եղած է անխտիր քաղաքական բոլոր կողմերուն համար, անկարելի է զայն համարել «միայն դաշնակցական շրջանակներու մէջ ծանօ»չ: Աւելի տարօրինակ է, սակայն, պարտադրուելու ակնարկութիւնը: «Մեր հայրենիք»ը զուտ ազգային պատմութեան պահու մը խորհրդանիշն է՝ «1918 թուականի Մայիսի 28ին ստեղծուած անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան», որուն «ժողովրդավարական աւանդոյթները» այսօրուան հանրապետութիւնը «զարգացնում է» (ըստ 1990ի անկախութեան հռչակագրին): Աւելի քան քառորդ դարէ ի վեր վերականգնած անկախ պետականութեան օրհներգ ըլլալէ ետք, ուրեմն, արդէն ժամանակը հասած էր, որ «Մեր հայրենիք»ը ինքզինք «պարտադրէր»: Ի դէպ, այն փաստարկը, թէ երգը 1918ին ժամանակաւորապէս ընդունուած էր իբրեւ օրհներգ, որեւէ կշիռ չունի, քանի որ անկախ հանրապետութեան անկումը ժամանակաւորը վերջնական դարձուցած է:
Անդրադառնալով այն լուրին, թէ Շարլ Ազնաւուր փափաք յայտնած է, որ «Քեզ համար, Հայաստան» երգը դառնայ Հայաստանի օրհներգը, որուն, իբրեւ թէ, նախագահ Սերժ Սարգսեան համամիտ գտնուած է, «Հայաստանին նուիրուած տխուր երգ մը, որքան ալ հոգեցունց, տուեալները չունի օրհներգ դառնալու», կը յայտնէ խմբագրականը, «մանաւանդ որ «Մեր հայրենիք»ն ալ զոհուելով կը վերջանայ եւ բոլորովին անյարիր է ապրիլ եւ ապագայ կերտելու ձգտող ժողովուրդի մը համար»: Այս տեսակէտը կը հետեւի հայրենի երաժշտագիտուհի Աննա Ասատրեանի 2008ին յայտնած կարծիքին, թէ «առհասարակ հիմնն ունենում է կենսահաստատ, լաւատեսական եւ փառաբանական բովանդակութիւն, դրանում գովերգւում են հայրենի երկիրն ու ժողովուրդը, շեշտւում բարգաւաճ ու շէն հայրենիքի լուսաւոր ապագայի գաղափարը» (3): Որքան որ ասիկա լրիւ կը պատշաճի խորհրդային ու ռուսական օրհներգերու գաղափարախօսութեան, պայման չէ, որ միեւնոյն կաղապարը կիրարկելի ըլլայ այլ օրհներգերու: 20րդ դարու վարչարարական իշխանութիւններէն առաջ ծնած շատ մը օրհներգեր ինքնափառաբանական կաղապարի չեն հետեւիր, այլ «զոհուելով կը վերջանան»: Դատելով իրենց օրհներգերուն վերջին տունէն, առնուազն չորս երկիրներ՝ Ֆրանսա, Միացեալ Նահանգներ, Արժանթին եւ Ուրուկուէյ, «ապրիլ եւ ապագայ կերտելու ձգտող ժողովուրդ» չունեցող պէտք է համարել.
«Դրօշին տակ, թող յաղթանակը / Դիմէ՛ քու արական շեշտիդ, / Թող մեռնող թշնամիներդ / Տեսնեն քու յաղթանակը եւ մեր փա՜ռքը» (Ֆրանսա, 1793):
«Եւ հրթիռներուն կարմիր փայլը, օդին մէջ պայթող ռումբերը, / Գիշերուան ընթացքին փաստ էին, որ մեր դրօշը հոն էր դեռ: / Ըսէ՛ք, աստղերով փայլող այդ դրօշը դեռ կը ծածանի՞/ Ազատներու երկրին եւ քաջերու տան վրայ» (Միացեալ Նահանգներ, 1812):
«Յաւերժ ըլլան դափնիները / Զորս գիտցանք ձեռք բերել,/ Փառքով պսակուած ապրինք / Կամ երդնունք փառքով մեռնիլ» (Արժանթին, 1813):
«Այս սրբազնագոյն ընծայի փառքին / Արժանացանք. բռնատէրե՜ր, դողացէ՛ք: / Ազատութիւն պիտի գոչենք մարտին / Եւ, մեռնելու ատեն, դարձեալ ազատութիւն» (Ուրուկուէյ, 1833):
Այստեղ հետաքրքրական է յիշել, թէ 1919ի առաջին կիսուն, Պոլսոյ «Շան»չ շաբաթաթերթը «Մեր նոր քայլերգը» խորագրուած մրցոյթ մը կազմակերպած էր: Ստացուած լաւագոյն նմոյշները հրատարակելէ ետք, թերթին խմբագրապետը՝ բանաստեղծ Մերուժան Պարսամեան (1883-1944), որ հետագային Ֆրանսա պիտի հաստատուէր եղբօր՝ գրաքննադատ Մկրտիչ Պարսամեանի հետ (1886-1965), հետեւեալ նկատողութիւնները կատարած էր քայլերգերու խօսքին նկատմամբ.
«Քայլերգ մը՝ ըլլալու համար ազգային ու ժողովրդական, որպէսզի անիկա կարենայ ապրիլ երկար ժամանակ, պէտք է ըլլայ պարզ, զգայուն, ոգեւորող եւ եթէ կ՛ուզէք նոյնիսկ ոչ շատ երկար:
(…) Արտաքինէն աւելի ներքինը գլխաւոր պայմանն է: Առանց երբեք խրթնութիւններու եւ գեղեցիկ բառերու, քայլերգը պէտք է խտացումն ըլլայ Ցեղին հոգիին խօսող ու զայն թրթռացնող զգացումի մը, որմէ կարենայ ան ներշնչուիլ ու ոգեւորուիլ: Լաւագոյն քայլերգներ գրողները նշանաւոր ու անուանի բանաստեղծներ չե՛ն եղած յաճախ» (4):
Արդեօք պարզ, զգայուն, ոգեւորող (միայն ռազմերգերը կամ «ռապիզ» երգերը չեն ոգեւորեր) եւ ոչ շատ երկար մեր օրհներգի աւարտին զգացումը՝ «մահ՝ ազատութեան համար», անյարի՞ր է «յաղթանակ՝ մեռնող թշնամիին դէմ» (Ֆրանսա), «ազատութիւն կամ մահ» (Ուրուկուէյ), «փառք կամ մահ» (Արժանթին), «ազատութիւն ու քաջութիւն» (Միացեալ Նահանգներ) գաղափարներուն:
ԻՏԱԼԱԿԱՆ ԱՌԱՍՊԵԼԸ
Անշուշտ, անկախ հանրապետութեան երբեմնի օրհներգին մեկնաբանութիւնը թէ՛ Հայաստանի խորհրդային վարչակարգին հակադրութիւն մըն էր եւ թէ, անկախաբար, իբրեւ Հայաստանի իրականութեան հակադրութիւն կ՛ընկալուէր, ինչ որ զայն արժանի կը դարձնէր դատափետուելու իբրեւ թարգմանածոյ բնագիր (5), անհարազատ երաժշտութիւն, օրհներգ ըլլալու անարժան եւ այլն:
Խմբագրականը ընդարձակօրէն կը մէջբերէ հանգուցեալ երգահան ու Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան անդամ Համբարձում Պէրպէրեանի (1905-1999) կարծիքները, թէ «օտար երգ մը պատշաճեցուած է հայերէն բառերու», «այդ տեսակի երգ մը իբր հիմն ընդունիլ՝ ասիկա հայ ժողովուրդի համար նուաստացուցիչ պարագայ է», եւ ««Մեր հայրենիք»ին մէջ մեր դասական վանկերու շեշտաւորման սխալ կայ»: Կ՛արժէ քանի մը թռուցիկ նկատողութիւններ ընել՝ ի պէտս զարգացելոց.
ա) Իսրայէլի օրհներգին երաժշտութիւնը ռումանական ժողովրդական եղանակի մը վրայ հիմնուած է:
բ) Ամերիկեան օրհներգին եղանակը ԺԸ. դարու անգլիական երգ մըն է, որ պատշաճեցուած է 1812ի անգլեւամերիկեան պատերազմին առիթով գրուած բանաստեղծութեան:
գ) Ուրուկուէյի օրհներգին եղանակը սպաներէնի վանկերու շեշտաւորման սխալ ունի:
Պէրպէրեան պնդած էր, որ Միքայէլ Նալբանդեան բանաստեղծութիւնը «շարադրած է հայերէնով օգտագործելով իտալացի բանաստեղծ Լուիճի Մերքանթինիի հեղինակած նիւթը», ուր «կը տեսնուի, թէ երգն ու բանաստեղծութիւնը որքան հեռու են հայութենէն եւ Հայաստանէն»: Լ. Մերքանթինիի անունին յիշատակումը նորութիւն չէր, քանի որ 1950ական թուականներէն ի վեր արդէն այս վարկածը քաղաքացիական իրաւունք ստացած էր խորհրդահայ բանասիրութեան մէջ: Բանաստեղծութիւնը Նալբանդեանի «Իտալացի աղջկայ երգը»ի ստեղծագործական խթան համարուած է կամ վերջինիս ազատ թարգմանութեան աղբիւրը: Անհրաժեշտ է անդրադառնալ այս տեսակէտներուն, քանի որ անոնց կրկնութիւնը անպայման հաւաստիութեան փաստ չէ: Մերքանթինիի «Սապրիցի հնձուորուհին« (La spigolatrice di Sapri) բանաստեղծութիւնը (1858) կը նկարագրէ, թէ ինչպէ՛ս իտալացի գեղջկուհի մը ականատես կ՛ըլլայ 300 հայրենասէրներու նաւով մեկնումին դէպի կռիւ (իտալական ազատագրական պայքարի օրերն էին): Բացառելով այն փաստը, որ երկու բանաստեղծութիւնները դէպի կռիւ մեկնում կը նկարագրեն, ուրիշ գաղափարական ընդհանրութիւն չկայ: Նալբանդեան այդ նկարագրութեան ներշնչումի՞ն պէտք ունէր՝ իր բանաստեղծութիւնը գրելու համար: Բառային նմանութիւններն ալ աննշան են. տող մը, ուր կը յիշուի, թէ նաւուն մէջ «կը ծածանէր եռագոյն դրօշ մը» (alzava una bandiera tricolore), քանի որ իտալական դրօշակը եռագոյն է (իսկ Նալբանդեան եռագոյնը յիշած է իտալական համագիրին մէջ), ինչպէս եւ նաւապետին յայտարարութիւնը հնձուորուհիին՝ «Ո՛վ քոյր իմ,/ կ՛երթամ մեռնելու գեղեցիկ հայրենիքիս համար» (O mia sorella,/ vado a morir per la mia patria bella) (6), մինչ Նալբանդեան երանի կու տայ անոր, որ կ՛երթայ մեռնելու ազգի ազատութեան համար:
Որեւէ լուրջ փաստ չկայ, որ հիմնաւորէ խմբագրականին վերաշարադրանքը, թէ «դժբախտաբար այդ օրհներգը չէ բխած հայութեան էութենէն ոչ ալ կապ ունի Հայաստանի հետ»: 1978ին, հայրենի բանասէր Միքայէլ Յակոբեան ենթադրած էր, որ ««Իտալացի աղջկայ երգը» 1859 թուականից»ը ներշնչուած էր յայտնի հրապարակագիր Ստեփան Ոսկանի կողմէ նոյն թուականին հրատարակուած մէկ լուրէն, որ կը հաղորդէր, թէ մայր մը իր երեք զաւակները իտալացի ազգային հերոս Ճուզեփփէ Կարիպալտիի զինուոր դարձուցած էր, իր ամբողջ եկամուտը՝ զէնքի տրամադրած, իսկ «փափկասուն քոյր մը» իր ձեռքով դրօշ հիւսած ու եղբօր յանձնած է: Ոսկան Ե. դարու հայ կիներն ու ԺԹ. դարու իտալացի կիները կը համեմատէր, «փափկասուն»ը ծանօթագրելով ու Եղիշէ պատմիչի յայտնի խօսքը դարձնելով «Տիկնայք փափկասունք Իդալիոյ աշխարհին որ գրգեալք ու գգուեալք էին…» (7): Նալբանդեանի երեք եզրափակիչ տուները կ՛ամփոփեն երգուած կամ երգուող հինգ տուներուն (առաջին չորսը եւ եօթներորդը) միտք բանին.
Ո՜հ, իմ սիրտը կտրատւում է
Տեսանելով այսպէս սէր,
Դէպ ի թշուառ մի հայրենիք,
Որ ոտնակոխ եղած էր:
Սորա կէսը, կէսի կէսը,
Գէթ երեւէր մեր ազգում.
Բայց մեր կանայք… ո՜ւր Եղիշէ,
Ո՜ւր մեր տիկնայք փափկասուն:
Ո՛հ, արտասուք ինձ խեղդում են.
Այլ չեմ կարող բան խօսել.
Չէ՛… թշուառ չէ Իտալիան,
Եթէ կանայք այսպէս են (8):
Նալբանդեան պարզ հայերէնով կ՛ըսէ, թէ Իտալիան թշուառ չէ, այլ թշուառ է այն ազգը, ուր «սորա կէսի կէսը» չ՛երեւիր, քանի որ Եղիշէի գովերգած «տիկնայք փափկասունք»ը գոյութիւն չունին: Հասկցողը կը հասկնայ, թէ քանի որ «մեր կանայք» իտալացի կիներուն մեր քառորդը չեն, ուրեմն Հայաստանն է թշուառն ու ոտնակոխը, եւ ո՛չ թէ Իտալիան: Ի դէպ, բանաստեղծութիւնը տպելէ տարի մը առաջ, Նալբանդեան հայ կիները հինգ էջով քննադատած էր իր «Յիշատակարան»ին մէջ, պնդելով, որ «մեր ազգի մայրերը տալիս են ազգին կեղեւով միայն հայ զաւակներ» (9): Այսպէսով, կը հերքուի այն տեսակէտը, թէ բանաստեղծութիւնը հեռու է հայութենէն եւ Հայաստանէն:
Ըստ Պէրպէրեանի՝ ««Մեր հայրենիք»ը «օտարամուտ երգ մըն է իր բառերով թէ երաժշտութեամբ»: Ան 1950ական թուականներուն Անթիլիասի դպրեվանքի իր սաներուն, որոնց շարքին՝ երաժշտագէտ Գրիգոր Փիտէճեան, պատմած է, թէ Հռոմի մէջ պատահաբար լսեր է «Մեր հայրենիք»ի եղանակը իտալացի երգչուհիի մը կատարումով (10): Փիտէճեանի պրպտումները պարզած են, որ Քրիստափոր Կարա-Մուրզա առաջին անգամ 1883ին հրատարակած է «Մեր հայրենիք»ի եղանակը, իսկ երկու տարի ետք զայն մշակած է քառաձայն երգչախումբի համար՝ «երաժշտութեան հեղինակը անյայտ է» գրառումով (11): Այսինքն՝ իտալական ենթադրեալ երգին երաժշտութիւնը Նալբանդեանի բանաստեղծութեան յարմարցուած է 1861-1883 ժամանակամիջոցին, եւ մարդ չէ իմացած անոր ակունքները, քանի որ Կարա-Մուրզա ո՛չ հեղինակը եւ ոչ ալ ծագումը յիշած է:
Ի դէպ, իտալական երգին ուրուականը («…մեր երկրի… նախագահներն աշխարհին են ներկայանում օտար երաժշտութեան ուղեկցութեամբ՝ երեւի թէ առաջ բերելով իտալացիների հպարտութիւնն ու ինչ որ տեղ՝ ժպիտը») (12) մեզի ազատութիւն կու տայ ենթադրելու, որ Պէրպէրեանի Հռոմի երգչուհին ռուս երգահան Ալեքսանտր Կլազունովի «Ռայմոնտա» թատերապարի (1898) երրորդ արարէն (ի դէպ՝ Le cortege hongrois կոչուած բաժինէն, այսինքն՝ «Հունգարական թափօր») քաղուած ժողովրդական երգ մը կրնայ մեկնաբանած ըլլալ: Ասիկա բոլորովին յերիւրածոյ վարկած մը չէ. սպանացի աշխարհահռչակ երգիչ Խուլիօ Իկլեսիաս 1978ին հրապարակած էր Quiereme (Սիրէ զիս) երգը՝ իր գրած խօսքերուն հիմամբ, որուն երաժշտութիւնը՝ պատշաճ ծանօթութեամբ, ուրիշ ռուս երգահանի մը՝ Ալեքսանտր Պորոտինի «Իկոր իշխան» թատերապարէն առած էր:
ՃԳՆԱՒՈՐԵԱՆԻ «ՊԱՐԳԵՒԸ»
«Պայքար»ի խմբագրականը կը յուշէ, որ ««Մեր հայրենիք»ը իբրեւ ազգային օրհներգ ընդունուած է 1991ի Յուլիսին, զայն փոխ առնելով առաջին հանրապետութենէն», եւ կը պնդէ, թէ անոր որդեգրումը «առաւելաբար պարգեւն է երաժիշտ Լորիս Ճգնաւորեանի, հաւանութեամբը անոր պաշտպան կանգնող հատուածին»: Ճգնաւորեան 1989-2000ին ղեկավարած էր Հայկական ֆիլհարմոնիք նուագախումբը, որ 1992էն ի վեր նուագախումբը հովանաւորուած էր Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան կողմէ: Վերջինս, անշուշտ, ակնարկուած «պաշտպան հատուած»ը չէ, որուն կը պարտինք այդ «պարգեւ»ը:
Ինչպէս խմբագրականը կը յիշեցնէ, «Ճգնաւորեան հրաշալի գործ կատարեց անկախութեան առաջին օրերուն, մութ ու ցուրտ ժամանակամիջոցին անվերջ համերգներ կազմակերպելով. ժողովուրդը կը խուժէր դահլիճ՝ հոգեւոր ու մարմնական ջերմութիւն ստանալու»: Մեծապէս գնահատուած այդ համերգներուն, որոնք շաբաթական եղած են 1994էն սկսեալ, կը հրամցուէին «հոգեւոր երաժշտութեան յայտագիրներ, որոնք նորութիւն էին եօթանասուն տարի անաստուած իշխանութեան ներքեւ ապրած ժողովուրդին»: Սակայն, «այդ հոգեպարար եւ օգտաշատ աշխատանքին կողքին պր. Ճգնաւորեան տեղի եւ անտեղի կը հնչեցնէր «Մեր հայրենիք»ը զայն ժողովրդականացնելու յամառ ճիգով մը: Նոյնիսկ անկախութեան հռչակման օրը իր խումբը կը բերէր խորհրդարան – բնականաբար ՀՀՇական աւագանիին մեղսակցութեամբ – հոգեկան ճնշում բանեցնելու պատգամաւորներուն վրայ»: 23 Սեպտեմբեր 1991ին՝ անկախութեան հանրաքուէին յաջորդող Գերագոյն խորհուրդի նիստին, որ անկախութեան հռչակումը պիտի քուէարկէր, գրեթէ երեք ամիս առաջ վաւերացուած օրհներգը իբրեւ թէ մաքսանենգօրէն կը հնչէր՝ «հոգեկան ճնշում բանեցնելու» համար, թերեւս՝ ապագայ մրցոյթներու հաշուոյն, կարծէք թէ պատգամաւորները դատակազմի անդամ պիտի ըլլային: Արդեօք ի՞նչ պէտք է հնչած ըլլար իբրեւ նորանկախ երկիրը ներկայացնող երգ:
Ըստ խմբագրականին, օրհներգը «կը թուի, թէ դեռ զոհ է հատուածական նախապաշարումներու կամ կամք պարտադրելու փորձերու», քանի որ այլուր կը յիշուի, առանց անուն ու ժամանակ նշելու, թէ «մշակոյթի նախարարներէն մէկն ալ խոստովանեցաւ՝ ըսելով. «Այնքան ատեն որ Դաշնակցութիւնը գործօն է այս կառավարութեան մէջ, կարելի չէ օրհներգին խնդիրը արծարծել»: Կը նշանակէ, թէ հատուածական կալանքի տակ է մեր պետական օրհներգի խնդիրը»: Փաստն ու տրամաբանութիւնը, սակայն, նման պնդումի վաւերականութեան դէմ կը բանին: Արդարեւ, ՀՅ Դաշնակցութիւնը, որ «Մեր հայրենիք»ը փոխելու գլխաւոր արգելքը կը համարուի, կառավարութեան մաս կազմած է 2003-2009ին եւ 2016էն ցայսօր: Սակայն, 2009-2016ին, երբ նոյն կուսակցութիւնը ընդդիմութեան շարքերը անցած էր եւ Հայաստանի կառավարութիւնը «հատուածական կալանք»ի տակ չէր, օրհներգին խնդիրը չարծարծուեցաւ:
ԱՐԱՄ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆԻ ՕՐՀՆԵՐԳԸ ԵՒ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԲԱՌԱԿՈՅՏԸ
Ինչպէս սպասելի էր, «Մեր հայրենիք»ի քննադատութիւնը պիտի առաջնորդէր այն եզրակացութեան (կամ պիտի առաջնորդուէր այն կանխակալ եզրակացութեամբ), թէ լաւատեսութեամբ ու շինիչ միտքով դիմաւորելու համար ապագան «ուրիշ պատուաւոր ուղի չկայ, բացի երգելէ Խաչատրեանի փառապանծ օրհներգը»: Գրեթէ կէս դար (1944-1991) գոյութիւն ունեցած ու Արամ Խաչատրեանի կողմէ հեղինակուած Հայկական ԽՍՀ օրհներգին խօսքերը, «Պայքար»ի յիշեցումով, «յօրինած է այդ շրջանի պալատական բանաստեղծ Սարմէն. թէեւ որքան ալ տաղանդաւոր ըլլար բանաստեղծը, անհնար էր, որ տարբեր բանաստեղծութիւն որդեգրէին, եթէ այդ բանաստեղծութեան մէջ բացակայէին «սովետական, կոմունիզմ, Լենին» բառերը»:
Աւելցնենք՝ եթէ բացակայէր երբեմնի «Ժողովրդոց սուրբ դաշինքով ստալինեան / Դու ծաղկում ես եւ կերտում լոյս ապագադ»ը, որ Ստալինի մահէն ետք դարձաւ… «դաշինքով անսասան»: Սարմէնի գրածը, արդարեւ, պալատական ոտանաւորի տիպար օրինակ մըն է, որ կը մատնէ կաղապարատիպ եւ ծառայամիտ տուրքի ամէնէն հլու-հնազանդ չափանիշներուն կիրարկումը, սկսելով առաջին տողի հակասութենէն՝ «սովետական» եւ «ազատ աշխարհ Հայաստան»:
«Պայքար»ը կը փաստարկէ յօգուտ «Արամ Խաչատրեանի յօրինած հզօր օրհներգ»ին, որ «ցարդ կը մնայ անմրցելի, մանաւանդ երգահանին խոստովանութեամբ ինք օգտագործած է մեր հոգեւոր երաժշտութեան տարրերը»: Խաչատրեանի պէս տաղանդաւոր երաժիշտի մը հեղինակութեամբ հանդերձ, խորհրդահայ օրհներգին խորհրդանշական ուժ կը պակսէր՝ ինքզինք պարտադրելու համար: «Սովետական ազատ աշխարհ»ին ծնունդ տուող «ազգային պահ»ը Բ. Աշխարհամարտը չէր, որուն զոհ գացած 200,000 հայորդիները, ուրիշ միլիոնաւոր մարդոց նման, առաջին հերթին խորհրդային կայսրութեան պաշտպանութեան լծակները եղած էին, իսկ ապա միայն՝ Հայաստանի: Հակառակ հռետորաշունչ պնդումներու, թէ «հանճարը, առաւել եւս՝ Արամ Խաչատրեանը, չի կարող կաշկանդուել կոնկրետ ժամանակաշրջանի ու գաղափարախօսութեան կապանքներում, նա պատկանում է իր ժողովրդի բոլոր սերունդներին, եւ նրա ստեղծագործութիւնն արդիական է բոլոր ժամանակներում», եւ թէ «Խաչատրեանի հիմնը յղացուել եւ յօրինուել է որպէս հայ ժողովրդի ու հայոց պետականութեան (հանրապետութիւնների համարակալումն այստեղ տեղին չէ) օրհներգ» (13), անառարկելի իրողութիւն է, որ ան ո՛չ անկախ եւ ոչ ալ պետականութեան բոլոր տարրերը ունեցող քաղաքական միաւորի մը օրհներգն էր, այլապէս՝ քառորդ դարէ ի վեր պիտի չխօսուէր «պետականութեան կայացում»ի մասին: Արդարեւ, առանց ուրանալու երգահանին բնատուր տաղանդը եւ հոգեւոր երանգի՝ «Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ» շարականի մեղեդիին օգտագործումը, օրհներգին երաժշտութիւնը միշտ պիտի մատնէ «ժամանակի շուն»չը: Խորհրդահայ օրհներգին երեւան գալը պարզապէս համախորհրդային օրհներգի փոփոխութեան ածանցում մըն էր:
1944ին Ալ. Ալեքսանդրովի հեղինակած «Բոլշեւիկ կուսակցութեան երգը» Խորհրդային Միութեան օրհներգ դարձաւ՝ Սերգէյ Միխալկովի եւ հայազգի Գաբրիէլ էլ-Ռեգիստանի խօսքերով: Մինչ այդ երգուած «Միջազգայնական»ը որեւէ պատմական կապ չունէր խորհրդային-ռուսական-ստալինեան իրականութեան հետ եւ այս նոր օրհներգը՝ «Հայրենական Մեծ Պատերազմ»ի պատմական վայրկեանի ծնունդ, ժողովուրդը խորհրդային հայրենասիրութեամբ տոգորելու եւ սեփական հզօր պետութեան գիտակցութիւն ընծայելու միջոց էր: Վերջինս 1956էն ետք երգուած չէ, մինչեւ 1977, երբ խորհրդային նոր սահմանադրութիւնը վաւերացուցած է Միխալկովի կողմէ ստալինեան յիշատակումներէ մաքրազտուած բնագիրը: 1990-1991ին Խորհրդային Ռուսաստանի օրհներգ դարձած ԺԹ. դարու երգահան Միխայիլ Կլինքայի «Հայրենասիրական երգ»ը, եղանակ մը՝ որ խօսք չունէր, յետ-խորհրդային Ռուսաստանի օրհներգ դարձած է մինչեւ 2000, երբ Վլատիմիր Փութինի նախագահութեան առաջին տարին, խորհրդային օրհներգին երաժշտութիւնը վերահաստատուեցաւ՝ Միխալկովի կողմէ վերստին զտուած բնագիրով:
Ինչպէս կարելի էր ակնկալել, մոսկովեան այս քայլին հետեւանքը եղաւ երեւանեան պահանջը՝ Խաչատրեանի «յանիրաւի մոռացութեան տրուած եւ լռութեան մատնուած գլուխ գործոց»ը (14) վերյայտնութեան ենթարկելու: 2006ի մրցոյթին ներկայացուած 85 նախագիծերէն 33ը այդ երաժշտութեան վրայ հիմնուած բառակոյտեր էին, ներառեալ՝ Սարմէնի բառափոխուած երկու տարբերակ: Ի վերջոյ, մրցութային յանձնաժողովը աւարտական փուլին մնացած հինգ նախագիծերէն (որոնց շարքին՝ Տիգրան Մանսուրեանի, Էդգար Յովհաննիսեանի եւ Ռոբերտ Ամիրխանեանի յօրինումներ) մեծամասնութեամբ ընդունած էր Խաչատուրեանի երաժշտութիւնը, բայց մերժած՝ անոր կցուած ոմն Արսէն Սողոմոնեանի բնագիրը: Լրագրող Աննա Իսրայէլեան դիպուկ կերպով նշած էր, թէ «այս տեքստերի հեղինակներին կարծես բառերի մի խումբ տուած լինեն եւ յանձնարարած՝ յանգաւորել դրանք: Եւ այդ պատճառով էլ բոլոր գործերում օգտագործուել են նոյն պատկերները, նոյն հերոսները» (15): Այսինքն՝ խորհրդային տիպի բառակոյտ մը, որուն ինքնափառաբանութեան ծանրութեան տակ պէտք չէ(ր) թաղել ազատութեան գաղափարը: Ի դէպ, «Պայքար»ի խմբագրականը կը կրկնէ միեւնոյն դեղատոմսը՝ «ամբողջութեամբ նոր բանաստեղծութեամբ փոխարինել Սարմէնի բառերը, կամ՝ վիրաբուժական փոփոխութիւններ կատարել՝ ինչպէս եղած է «Մեր հայրենիք»ի պարագային», ու այդ առթիւ «ապախորհրդայնացած» բնագրի փորձ մը կը հրամցնէ, ուր քանի մը բառի փոփոխութեամբ ծառայամիտ տուրքը մաքրուած է, բայց ո՛չ՝ կաղապարը:
Եթէ Կոմիտասի աշակերտ ու Լիբանանի օրհներգի հեղինակ Բարսեղ Կանաչեանի մշակումը անբաւարար կը նկատուի օրհներգին երաժշտութեան որակը գոհացուցիչ դարձնելու համար, միշտ կարելի է գտնել աւելի յաջող մշակող մը կամ մշակում մը: Ինչպէս առաջարկած էինք աւելի քան տասնամեակ մը առաջ, թերեւս կ՛արժէ գրի առնել ու երեւան բերել խորհրդային շրջանին հայրենի ժողովուրդին մէջ պահպանուած «Մեր հայրենիք»ի երաժշտութեան աւելի մարտական ու քայլերգային բնոյթ ունեցող տարբերակը (16): Այդպիսով վերջ պիտի գտնէին թէ՛ «անհարազատութեան» մասին տեւական խօսակցութիւնը (եթէ «հպարտացող» ու թերեւս «ժպտացող» իտալացիները «իրենց» երաժշտութեան բուն ինքնութիւնը բացայայտէին, մեր ազգային ինքնասիրութիւնը փուլ պիտի չգար) եւ թէ Խաչատրեանի պատրուակով մենք մեզ խորհրդա-ռուսական օրհներգին «հանդիսաւորութեան» հայելիին մէջ դիտելու մարմաջը, կարծէք օրհներգի մը երաժշտութիւնը սահմանելու բացարձակ ու միակ չափանիշը ըլլար:
1990ական թուականներուն, խորհրդահայ ժառանգութեան «ոտնակոխումը» ողբացողներուն ու անոր դէմ արդար կամ անարդար բողոքներ ընողներուն քով, չպակսեցան մարդիկ, որոնք պետական խորհրդանիշերուն որդեգրումը վերագրեցին Հայոց Համազգային Շարժումի (ՀՀՇ) կառավարութեան միտումին՝ զանոնք ՀՅ Դաշնակցութեան «սեփականութենէն» խլելու: Ասոր նորագոյն տարբերակը կը պնդէ, որ «պետական օրհներգն ու պետական զինանշանը զոհաբերուեցան Դաշնակցութեան, այն շուտիկ տրամաբանութեամբ, որ Դաշնակցութիւնը Սփիւռքը կրնար ենթարկել Հայաստանին» (17): Անշուշտ՝ 1990ականներէն մինչեւ այսօր նորութիւն չկայ արեւուն տակ, պիտի ըսէր հռոմէացի փիլիսոփան. թէ՛ հին եւ թէ նոր պնդումները զուրկ են հիմնաւորող շօշափելի փաստերէ: Անհասկնալի կը մնայ, սակայն, թէ ինչպէ՛ս միեւնոյն «շուտիկ տրամաբանութիւնը» պետական դրօշակն ալ չէ «զոհաբերած»: Օգոստոս 1990ին Հայաստանի Հանրապետութեան Գերագոյն խորհուրդին կողմէ եռագոյնին որդեգրումը իբրեւ պետական դրօշակ –Սփիւռքի գրեթէ եօթը տասնամեակ տեւած անխնայ վիճաբանութիւններէն ու կռիւներէն ետք– թերեւս «զոհաբերութիւն» նկատուած չըլլայ, որովհետեւ տրամաբանական շարունակութիւնն էր Մայիս 1989ին Խորհրդային Հայաստանի Գերագոյն սովետին կողմէ անոր ճանաչումին իբրեւ ազգային դրօշ, երբ ո՛չ ՀՀՇ եւ ոչ ալ ՀՅԴ գոյութիւն ունէին այնտեղ:
Խմբագրականը կը պնդէ, որ «պետականօրէն մտածող մարդիկ պէտք է հրաժարին հատուածական նախապաշարումներէ եւ ունկնդիր ըլլան համայն հայութեան սիրտի զարկին, որուն մէջ գոյութիւն չունի իտալացի աղջկան երգը»: Համաձայն են, որ պէ՛տք է հրաժարիլ հատուածական նախապաշարումներէ, բայց արդեօք այսօր ո՞վ իրաւունք ունի «համայն հայութեան» անունով մեկնաբանութիւններ ընելու անոր մասին: Իսկ եթէ «Մեր հայրենիք»ը «տարիներով Սփիւռքի մէջ խորհրդանշած է հատուածական կիրքի դրսեւորումը», վերջինս հատուածի մը մենաշնորհը չէ եղած, դժբախտաբար: Պէտք է հաշուի առնել այդ կիրքին բացայայտ նուազումը վերջին քառորդ դարուն, մերթ՝ լուծուած հարց համարուելու աստիճան, երբ արդէն հասակ կը նետէ սերունդ մը, որ խորհրդային ժամանակաշրջանի կուսակցական պայքարներուն անմիջական յիշողութենէն զուրկ է, ինչ որ անպայման համատարած չարիք պէտք չէ համարել: Հարկ կա՞յ ժամանակավրէպ դարձող կիրքը վերստին դրսեւորելու՝ թերթերու հաւաքածոներէն ու պատմագիտական աշխատութիւններու մէջբերումներէն դուրս…
(1) «Հայաստանի Պետական Օրհներգի Առկախ Խնդիրը Հարիւրամեակի Սեմին», «Պայքար», 9 Յուլիս 2017 (խմբագրական): Խմբագրականը արտատպուած է «Ազգ»ի մէջ (Յուլիս 21, 2017) Ե. Ա. (Երուանդ Ազատեան) ստորագրութեամբ:
(2) Վարդան Մատթէոսեան, «Արամ Մանուկեանը Հանրապետութեան Հրապարակին Պիտի Մօտենա՞յ», «Նոր Յառաջ», 20 Յուլիս 2017:
(3) Աննա Ասատրեան, «Մտորումներ Երկրի Պետական Օրհներգի Շուրջ Կատարուած Ողբերգութեան Մասին», «Ազգային Գաղափար», Ապրիլ 2008 (www.national-idea.am):
(4) Շանթարգել, «Հայ հորիզոնէն», Շանթ, 19 Յուլիս 1919, էջ 446-447 (ընդգծումնրը բնագրային են):
(5) «Իտալացի աղջկայ երգի» թարգմանական գործ ըլլալու գաղափարը արդէն գոյութիւն ունեցած է առաջին անկախութենէն առաջ, յայտնի չէ, թէ ո՛ր աղբիւրէն: Տե՛ս Յ. Գ. Փալագաշեան, «Քնար Հայկական. Լիակատար Ազգային Երգարան Հայոց», Մասն Ա. Հայրենասիրական ազատ երգեր, Կ. Պոլիս, 1909, էջ 21, ուր երգին տակ գրուած է «Թարգմ. յԻտալ. Կոմս Էմմանուէլ/ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ», եւ Ի. Ա. Երան, Ժողովրդային երգարան, Գ. տպագրութիւն, Պոստոն, անթուակիր, էջ 316 («Թարգմ. Մ. Նալբանդեան»): Վերջինս Ա. տպագրութեան յառաջաբանը կը կրկնէ, ուրկէ կը պարզուի, որ երգարանը տպուած է Ատանայի եղեռնէն ետք: Ի դէպ, ամերիկահայ յօդուածագիր մը 1947ին կը գրէր, թէ պնդողներ կային, որ բանաստեղծութիւնը Կոմս Էմմանուէլի հեղինակութիւնն էր, թարգմանուած՝ Միքայէլ Նալբանդեանի կողմէ: Ան Միացեալ Նահանգներուն մէջ հանդիպած էր իտալացի գրագէտներու, որոնք ըսած էին, թէ նման բան չկար, իսկ 1911ին, Վենետիկի մէջ, Հ. Արսէն Ղազիկեան անոր յայտնած էր, թէ «այդ երգին հոտն անգամ չկայ Իտալիոյ գրականութեան մէջ» (Մկրտիչ Մարտիկ, ««Մեր Հայրենիք»ին Բուն Հեղինակը», Հայրենիք, 12 Օգոստոս 1947):
(6) Տե՛ս “La spigolatrice di Sapri” յօդուածը իտալական «Ուիքիփետա»ին մէջ (it.wikipedia.org):
(7) «Մանր Լուրեր», «Արեւմուտք», 1 Յուլիս 1859, էջ 104: Տե՛ս Միքայէլ Յակոբեան, «Միքայէլ Նալբանդեանի «Իտալացի Աղջկայ Երգը»ի Սկզբնաղբիւրի Շուրջ», «Սովետական Գրականութիւն», 2, 1978, էջ 147: Այս տեսակէտին հակառակ կարծիքի մը համար, տե՛ս Անահիտ Ասատրեան, ««Իտալացի Աղջկայ Երգը». Տարեթիւը Եւ Սկզբնաղբիւրը», «Կանթեղ», գիտական յօդուածների ժողովածու, 4, 2006, էջ 16-19:
(8) Կոմս Էմմանուէլ, «Իտալացի Աղջկայ Երգը» 1859 Թուականից», «Հիւսիսափայլ», 11, 1861, էջ 402 (ընդգծումները մերն են): Նոյն տարին, արտատպուած է Պոլսոյ «Մեղու» հանդէսին մէջ (Կոմս Էմմանուէլ, «Իտալացի Աղջկայ Երգը» 1859 Թուականից», «Մեղու», 20 Դեկտեմբեր 1861, էջ 228-229), Նալբանդեանի կարճատեւ այցելութենէն ամիս մը ետք (տե՛ս «Միքայէլ Նալբանդեանց», «Մեղու», 20 Նոյեմբեր 1861, էջ 217-218):
(9) «Յիշատակարան Կոմս Էմմանուէլի Օրագրութեան Թերթերից», «Հիւսիսափայլ», 5, 1860, էջ 381-387:
(10) Գրիգոր Փիտէճեան, «Հայ Յեղափոխական Երգերուն Տեղը Հայ Երաժշտութեան Պատմութեան Մէջ», Նիւ Եորք, 1998, էջ 36-37:
(11) Շահան Արծրունի, «Կարա-Մուրզայի Կեանքը՝ Հրաշալիօրէն Ներկայացուած», «Ազգ», 27 Մարտ 2014:
(12) Ասատրեան, «Մտորումներ Երկրի Պետական Օրհներգի Շուրջ»
(13) Անդ
(14) Անդ
(15) Աննա Իսրայէլեան, «Top 10 of օրհներգ», «Առաւօտ», 12 Սեպտեմբեր 2006
(16) Անձնական հաղորդում հայրենի հանգուցեալ բանահաւաք եւ պարագէտ Ռուդիկ Հարոյեանի
(1948-2013) (Նիւ Ճըրզի, Սեպտեմբեր 2006), որ նաեւ երգած է այդ տարբերակը
(17) «Արձաններու Ճակատամարտը», «Պայքար», 19 Օգոստոս 2017 (խմբագրական):
«ՀԱՅՐԵՆԻՔ»
