
2015թ. Ապրիլին, Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան- ինստիտուտի (ՀՑԹԻ) մշտական ցուցադրութեան կազմակերպման աշխատանքների ընթացքում ՀՑԹԻ ստացաւ եզակի յուշային մասունք՝ 1915թ. բռնագաղթի ժամանակ ընտանիքին ուղարկուած բնօրինակ նամակ:
Կանադահայ Սօսի Չնկրեանը նամակը գտել էր հօրաքրոջ աղջկայ՝ Մարի Գաւանոսեանի ընտանեկան արխիւում: Նամակի հեղինակը՝ ծնունդով Օրդուից Խաչիկ Գաւանոսեանն էր: Նամակն ուղղուած էր իր կողակցին, սիրելի կնոջը՝ Օնորի Չնկրեան-Գաւանոսեանին (1894-1951 թթ.):
Խաչիկ Գաւանոսեանը, քաջ գիտակցելով իր եւ իր բախտակից ընկերների մօտալուտ վախճանը, յաջողացրել էր կնոջն ուղարկել անսահման սիրով ու թախիծով պարուրուած հրաժեշտի նամակ: Չորս էջանոց ու ծայրից ծայր գրուած նամակը հասել էր հասցէատիրոջը, բայց նա այլեւս չտեսաւ ամուսնուն: Կնոջ՝ Օնորիի ունեցած հաւաստի տեղեկութիւնների համաձայն, Խաչիկ Գաւանոսեանը միւս օրդեցիների հետ միասին սպաննուել էր թուրքերի կողմից 1915թ. Յուլիսի 15ին Մեսուտիէ (Մեսուտիէ) գիւղի մօտակայ անտառում:
Ամուսնու ողբերգական մահից յետոյ տիկին Օնորին 1916թ. Յունուարին լոյս աշխարհ էր բերել իրենց դստերը՝ Մարի Գաւանոսեանին: Տիկին Օնորին այլեւս չի ամուսնացել, մինչեւ 1922թ. ապրել է Օրդուում, այնուհետեւ տեղափոխուել է Կահիրէ, մահացել է 1951 թ.՝ 57 տարեկան հասակում:
Խաչիկ Գաւանոսեանը ծնուել է 1887թ. Օրդուում, խորութեամբ ուսանել է երկրաչափութիւն, սիրել է ոտանաւորներ գրել ու ասմունքել:
1915 թ. Օրդուի հայ տղամարդկանց բռնի տեղահանուած առաջին խմբի մէջ է եղել նաեւ Խաչիկ Գաւանոսեանը: Երկու ամիս անց կինը տեղեկացել է ամուսնու սպանութեան մասին:
«Անմոռանալի Օնորին,
Սեւ սուգ է պատեր շուրջս, գանկիս մէջ գաղափարներու շարքը խանգարուած է, աչքերուս մէջ արցունքի աղբիւրները ցամքած, սիրտս յուզմունքներու եւ ցաւերու ովկեան մը դարձած է, կու լայ հոգիս եւ պիտի լայ մինչեւ վերջին շունչը.-
Մայրիկս, իմ անբախտ մայրիկս մեռաւ, մեռաւ բայց ինչպէս… ահ մայրասպան մեղաց, Աստուած անէծք թող կարդար իմ գլխուս, ես եղայ պատճառ, խեղճ մայրիկս, որչափ տառապեցար, մեծցուցիր որբդ, պատառ մը հալալ հաց ուտելու եւ հիմա տառապանքով, կարօտը սրտիդ, արցունքը աչքերուդ մէջ ծովամոյն եղար… ահ պիտի խելագարուիմ, ինչ զուլում է պատեր աշխարհ… անհուն է ցաւս, անչափելի է անոր խորութիւնը:
Վշտիս այս անհունութեան մէջ, միայն քեզ ունիմ մխիթարիչ. միայն քու սէրդ էր որ յոյս կու տար, քաջութիւն կու տար ինծի ապրելու…։
Կարծեմ 4 հատ նամակ պիտի ըլլայ քեզ գրածս, բայց դուն մէկ հատին իսկ չի պատասխանեցիր. արդեօք դո՞ւն ալ երես դարձուցիր ինձմէ հոգիս. եթէ դուն ալ ատեցիր զիս, ուրեմն ինծի կը մնայ միայն ձեռքերս ծալլած ծոցիս մէջ, թափառական, աստանդական, լալով, ողբալով հետեւիլ խեղճ աքսորականներուն եւ վերջ տալ կեանքին. ատեցիր զիս հոգիս հէ՞, ատեցիր զիս. լաւ աղէկ կ՛ընես, բայց ես կը սիրեմ եւ պիտի սիրեմ քեզ, պիտի պաշտեմ քեզ մինչեւ վերջին շունչս. նայէ աչքերուս մէջ, ով իմ հոգիիս հատորը տես ինչպէս սիրոյ ճառագայթներ կը ցոլան անկէ. ինչո՞ւ կը լռես. ինչո՞ւ աչքերդ խոնարհեցուցեր ես. անգամ մը երեսս ալ չես ուզէր նայիլ…։
Ցաւս մեծ է ճար չկայ
Ճար կայ, ճարակ չկայ
Էս ինչ զուլում աշխարհ է
Սրտակից ընկեր չիկայ:
Կը զառանցեմ, չեմ հաւատար, դուն չես լքեր զիս, դուն կը սիրես զիս եւ պիտի սիրես զիս յաւիտեան. թերեւս ցաւիդ սաստկութենէն գրիչ շարժել չի կարողացար թերեւս հիւանդ էիր, մխիթարուէ հոգիս, մխիթարուէ, որովհետեւ քեզի համար է որ միայն ապրիլ կը փափաքիմ, քեզմէ զատ աշխարհի վրայ որեւէ յոյս չէ մնացած, երգէ ու յիշէ զիս երբեմն.
Սիրեցի եարս տարան
Եարա տուին ու տարան
Էս ինչ զուլում աշխարհ է
Սիրտս պոկեցին ու տարան…
Սարերի վրով գնաց
Իմ եարը խռով գնաց
Ոչ լոր էր նա ոչ կագաւ
Ձեռիցն թռաւ գնաց, գնա՜ց…
Յիշէ զիս, խղճայ իմ վրայ, խղճայ որովհետեւ անբախտ ծնայ, որբ ապրեցայ եւ թշուառ պիտի մեռնիմ, խղճա՛յ, որովհետեւ հազիւ ոտնակոխած կեանքի բուրաստանին մէջ, հազիւ ձեռքերս կարկառած ծաղիկներ քաղելու եւ վայելելու անոնց բուրումները. մեծ զուլումը եկաւ խորտակել ամբողջ երջանիկ երազներս եւ անապատ դարձուց այդ բուրաստանը։ «…» քեզ, ինծի համար երջանկութիւն չիկայ. տժբախտ էի քեզ ալ տժբաղխտացուցի. ներէ՛ ինձ, եթէ մեր ամուսնական շրջանին քեզ վիրաւորելու, քեզ վշտացնելու տխուր դիրքի մը մէջ գտնուած եմ, չե՞ս գիտեր, որ սէրը անբիծ է եւ երկու սիրող սրտերու մէջ քէնախնդրութիւն մուտք չի կրնար գործել:
Թերեւս վերջին նամակս է որ կը գրեմ քեզ, վերջին կ՛ըսեմ, որովհետեւ այսուհետեւ թերեւս առիթը պիտի չունենամ գրիչ շարժելու, կեանքս կամ մահս գրուած հեռագիրներէն պիտի հասկնաք, եթէ ուշացաւ հեռագիրս մինչեւ 15 օր, նոյն ատեն ենթադրեցէք, որ մեռած եմ. այն ատեն լաց վրաս, լաց վրաս, որովհետեւ այս օտար վայրերուն մէջ, այս ղարիպ թափառականը ով գիտէ որ ձորի, որ սարին մէջ իր հոգին պիտի աւանդէ, այն ատեն սապէս դարձող եւ վրաս աչք մը նետող մը իսկ պիտի չգտնուի:
Պահէ սրտիդ վրայ այս նամակս՝ իբրեւ յիշատակ, իբրեւ իմ ուրուականս եւ երգէ.
Ախ սիրոյ ձի դու ինձ ասա
Որ տեղ թողեր իմ եարը
Որ ձորի մէջ որ քարի տակ
Անտէր թողեր իմ եարը:
Նամակս վերջացուցած հազիւ մրափել սկսած էի, խորին երազիս մէջ տեսայ որ ձեռքս լապտեր մը բռնած եմ, լապտերը բրթեցաւ կոթէն ինկաւ մարեցաւ, լոյսը յոյս է եւ իմ յոյսս դու ես. արդեօք գլխուդ փորձանք մը պատահեցաւ. եթէ ճշմարտապէս կը սիրես զիս՝ առողջութէանդ հոգ տար, եթէ մեռած ես, ես ալ պէտք է մեռնիմ:
Շատ կ՛ուզեմ գրել, շատ ու շատ սիրտս բանալ ամբողջապէս առջեւդ բայց սա անկարելի կ՛ըլլայ, միթէ կ՛արտայայտուի անհունութիւնս:
Վաղը կը մեկնինք, մնաք բարով:
Մէսուտիէ,
14 Իւլիս 1915»։
Օրդու (Տրապիզոնի նահանգ) քաղաքը հիմնուել է 19րդ դարի առաջին քառորդին: Օրդուն՝ պատմական անունը Գոթիորա, 19րդ դարի կէսերին 130 տուն հայ ունէր: Աբէլ արքեպիսկոպոս Մխիթարեանցի յայտնած տեղեկութիւնների համաձայն՝ «Հայոց տուները, որ գեղեցիկ դիրքով ամէնքն ալ Պոզ Թէփէի լանջին վրայ են, 130ի չափ են, հանդերձ գիւղացւոց գաղթականներով, որոնցմէ ոմանք եկած են Թամզարայէն եւ Կիրասոնէն, իսկ գիւղացիքն Խամչոնցիներէն են, որոնք Ճանիկու բոլոր կողմերը ցրուած են»:
Արդէն Հայոց Ցեղասպանութեան նախօրէին Օրդուում բնակուել է 5000 հայ: 1915թ. Յունիսի կէսերին Օրդուում սկսուեց բռնի տեղահանութիւնն ու սպանդը: 500 հոգանոց թուրքական զօրախումբը որպէս քաղաքապահներ տեղաւորուեցին Հայոց Ազգային դպրոցի մէջ, նոյն գիշերը շրջապատեցին հայաբնակ թաղերը ու առաւօտեան տուն առ տուն անցնելով հաւաքագրեցին տղամարդկանց, բանտարկեցին: Հէնց այս՝ առաջին բանտարկուածների մէջ էր նաեւ Խաչիկ Գաւանոսեանը:
Բոլոր տեղահանուածները, որոնց իբրեւ թէ տեղափոխում էին Մոսուլ, ճանապարհին սպանուեցին, քչերին յաջողուեց ողջ մնալ: Կոտորածների օրերին եղան ե՛ւ ինքնասպանութեան դիմողներ, ե՛ւ խելագարուողներ, ե՛ւ դիմադրողներ:
Հայոց Ցեղասպանութիւնը վերապրած տրապիզոնցի Վարդգէս Մաւեանն իր յուշերում գրում է. «Նոյն չարաբաստիկ պատկերն ունէին Տրիպոլին, Կիրասոնը, Ունեան եւ Օրտուն, որոնց մէջ հայութեան անունն անգամ կորել էր, աւերուել էին այդ քաղաքների հայոց դպրոցներն ու եկեղեցիները, հազարաւոր գրքեր ցիր ու ցան թափուած էին այդ կործանուած հիմնարկների բակերում, գեղեցիկ աղջիկներին ու հարսներին առեւանգել էին ու տարել իրենց հարեմները»: Օրդուում մնացին հարեւան յոյների, վրացիների, երբեմն նաեւ թուրքերի տներում ապաստանած որբ երեխաներ, որոնց մեծ մասը յետագայում դարձան մուրացկաններ, անտուններ: «Ես ականատես եղայ հայերի ողբերին, արցունքներին, նզովքներին եւ բազմաթիւ անձնասպանութիւնների, սարսափից առաջացած մահեր, ողջակիզումներ, զոհերի գնդակահարութիւններ, տներում եւ շրջաններում թափուած հարիւրաւոր դիակներ… Երիտասարդ կանանց բռնի իսլամացնում էին, երեխաներին յափշտակում իրենց հարազատներից եւ Սեւ ծովում ու Դեգիրմեն գետում ջրախեղդ անում… Սրանք են Տրապիզոնից մնացած իմ վերջին անջնջելի յիշողութիւնները, որոնք դէպքերից անգամ մէկ ամիս անց տանջում են հոգիս եւ ինձ գրեթէ խելագարութեան գիրկը նետում», 1915թ. Օգոստոսին յայտնում է Տրապիզոնի Իտալիայի հիւպատոս Ջակոմօ Գորինին:
1918թ. Տրապիզոնի ամերիկացի միսիոներների եւ Կ. Պոլսի խնամակալութեան տրամադրած նիւթական օգնութեամբ Օրդուի հայերից մէկի տանը կազմակերպուեց որբանոց: Այստեղ առաջին հերթին տեղաւորուեցին որբերը, այրի կանայք: 1919թ. Մերձաւոր Արեւելքի ամերիկեան նպաստամատոյց կոմիտէն արդէն Օրդուի դպրոցում հիմնեց որբանոց: Ստեղծուեց նաեւ որբահաւաք մարմին: Շատ հայ կանանց ու երեխաների հնարաւոր եղաւ վերադարձնել հայկական վերակենդանացող համայնքին, սակայն շատ-շատերն էլ մնացին թուրքերի մօտ. հնարաւոր չէր ապացուցել նրանց ինքնութիւնը: 1915 թ. ցեղասպանութիւնից փրկուած Օրդուի հայ բնակչութեան պատառիկները 1918թ.ից սկսած ցրուեցին աշխարհով մէկ՝ Ռուսաստան, Ֆրանսիա, ԱՄՆ, Եգիպտոս եւ այլն:
ԱՐԵՒԻԿ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆ՝ ՀՑԹԻ արտաքին կապերի եւ լրատուութեան բաժնի վարիչ
ԵՂԵՌՆԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՅՍ ԹԻՒԻ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐՆԵՐԷՆ
Դոկտ. Տիրան եւ Շաքէ Արոյեան
Ron & Goharik Gabriel
Dr. Armen & Mrs. Azniv Geonjian & Family