ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ «Ո՛չ Թուրքիան, Ո՛չ Ադրբեջանը Հետաքրքրուած չեն Հայաստանի Տնտեսական Զարգացմամբ»

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՏՆՏԵՍԱԳԷՏ ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆԻ ՀԵՏ

Վարեց՝ ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ

2020 թուականը Հայաստանի տնտեսութեան համար ճգնաժամային էր: Համաշխարհային տնտեսութիւնը 2020 թուականի ընթացքում գրանցեց 3.4 տոկոս անկում, իսկ Հայաստանի տնտեսութիւնն այդ նոյն ժամանակաընթացքում՝ 7.4 տոկոսի անկում: Սա խօսում է այն մասին, որ մեր տնտեսութիւնը, դրա կառուցուածքը, պետական կառավարման արդիւնաւէտութիւնը չարդարացրեցին իրենց, ինչի արդիւնքում  ունեցանք աւելի բարձր տնտեսական անկում, քան համաշխարհային միջինն էր, եւ տարածաշրջանի միւս երկրների տնտեսական անկումը: Այսինքն, մեր համակարգը լուրջ վերանայման կարիք ունի՝ տնտեսական մոդելն (նախատիպը, կաղապարը) իրեն չի արդարացրել, ճգնաժամի ժամանակ ձախողել է ամբողջութեամբ, եւ պէտք է մշակենք նոր մոդել, քաղաքականութիւն, որը թոյլ կը տայ նման ճգնաժամերից աւելի քիչ կորուստներով դուրս գալ, նշում է տնտեսագէտ Սուրէն Պարսեանը: 

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս էք գնահատում տնտեսութեան վերականգնման ընթացքը:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- 2021 թուականը ՀՀ տնտեսութեան համար հանդիսանում է յետ-ճգնաժամային, կամ վերականգնման տարի: Սովորաբար ճգնաժամերից յետոյ Հայաստանի տնտեսութիւնը շատ դանդաղ է աճում: Այնուամենայնիւ, պէտք է արձանագրենք, որ պաշտօնական վիճակագրութեամբ, 2021 թուականի Յունուար-Մայիս ամիսներին գրանցուել է 4.3 տոկոս տնտեսական ակտիւութիւն (աշխուժութիւն), սակայն այստեղ լուրջ մտահոգութիւններ կան, քանի որ նշուած աճը համեմատուել է անցած տարուայ համավարակի պատճառով պայմանաւորուած արգելափակումների ժամանակաշրջանի հետ: Այսինքն, մենք այս տարուայ ցուցանիշները համեմատել ենք անցած տարուայ զրոյին մօտ ցուցանիշների հետ:

Միաժամանակ, Հայաստանի պաշտօնատար անձիք յայտարարում են նախատեսուող երկնիշ տնտեսական աճի մասին, սակայն իրականում յետ-ճգնաժամային տարում քիչ հաւանական է, որ Հայաստանը նման թռիչքաձեւ զարգացում ունենայ՝ հաշուի առնելով տնտեսական կառուցուածքը, պետական կառավարման արդիւնաւէտութիւնը, եւ կառավարութիւնը չպէտք է սին խոստումներ տայ, կեղծ կանխատեսումներ անի: Անշուշտ, կարեւոր է հանրութեանը, գործարարներին դրական տրամադրել, բայց չստել, քանի որ այդ ստի բացայայտման դէպքում հիասթափութիւնն աւելի մեծ է լինում: Նշեմ, որ պետական բիւջէով այս պահին նախատեսուած է, որ այս տարուայ տնտեսական աճը կազմելու է մօտ վեց տոկոս: Այսինքն, երկնիշ տնտեսական աճի մասին յայտարարութիւնները նոյնիսկ պետբիւջէի մէջ դրուած չէ, ինչը խօսում է այն մասին, որ հնչել են զուտ քաղաքական, ժողովրդահաճոյ յայտարարութիւններ:

Խիստ մտահոգիչ է այն, որ 2020 թուականի ընթացքում մեր տնտեսութեան գրեթէ բոլոր ճիւղերն անկում էին գրանցել, յատկապէս  արդիւնաբերութեան դէպքում՝ սննդամթերքի, ալկոհոլային խմիչքների, նոյնիսկ՝ սիգարետի: Տարիներ շարունակ Հայաստանը սիգարետի արտադրութեան եւ արտահանման երկնիշ աճ է ունեցել, անցեալ տարի սակայն 14-15 տոկոս անկում արձանագրուեց, ինչը շարունակւում է նաեւ այս տարուայ ընթացքում: Սա խիստ մտահոգիչ է՝ հաշուի առնելով, որ սիգարետը մեր հիմնական ապրանքախմբերից մէկն է տարեկան շուրջ 250-280 միլիոն դոլարի արտահանմամբ: 

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Հայաստանի տնտեսութեան ո՞ր ճիւղն է առաջատար:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- Տնտեսութեան վերականգնման մասով այս տարի յատկապէս մտահոգիչ է, որ տնտեսական հիմնական ակտիւութիւն եւ արտահանման աճ՝ մօտ քսան տոկոս, հիմնականում ապահովել է հանքարդիւնաբերութիւնը՝ մետաղների արդիւնահանումն ու արտահանումը: Ներկայում մետաղների գները՝ պղնձի, մոլիբդենի, ոսկու,  համաշխարհային շուկայում բաւականին բարձր են, եւ դա թոյլ է տալիս, որ  Հայաստանի հանքարդիւնաբերութիւնն արագ տեմպերով (թափով) գերշահագործի Հայաստանի ընդերքը՝ առանց սահմանափակումների եւ վերահսկողութեան: Արդիւնքում, ունենք ակտիւութիւն, սակայն սրանից օգտւում է հասարակութեան շատ փոքր մասը: Այս ոլորտի հաշուին մենք չենք կարող ներառական աճ ունենալ: Մեր տնտեսութիւնը կախուած է հանքարդիւնաբերութիւնից, եւ մետաղների գներից: Եթէ համաշխարհային շուկայում մետաղների գներն իջնեն՝ մենք լուրջ մտահոգուելու տեղիք ենք ունենալու:

Այսինքն, արտահանման քսան տոկոս աճ լաւ է հնչում, բայց ինչի՞ հաշուին, եթէ միայն մետաղների, բնականաբար սա պէտք է մտահոգի մեզ, հակառակ դէպքում՝ այսպէս ասած հոլանդական հիւանդութիւն կ՛առաջացնի տնտեսութեան մէջ, այն է՝ թւում է թէ տնտեսութիւնը զարգանում է, սակայն դա տեղի է ունենում մի ոլորտի հաշուին, իսկ  միւս ոլորտները շարունակում են թուլանալ եւ դուրս մղուել:

Պէտք է հասկանանք, որ այս տեմպերով շարունակելու դէպքում, խորանալու են նաեւ բնապահպանական, առողջապահական խնդիրները, յաջորդ սերնդին չենք թողնելու ընդերք, ազգային հարստութիւն: Հայաստանում հանքարդիւնաբերութեան ոլորտը տարիներ շարունակ զարգացել է էքստենսիւ (լայնատարած) եղանակով, արդիւնահանումը հիմնականում բաց հանքերի միջոցով է տեղի ունեցել, այնինչ, փակ հանքերի մոդելի կիրառման դէպքում վնասն աւելի քիչ կը լինի: Առողջապահութեան մասով  Հայաստանի հանքարդիւնարբերական շրջանների բնակիչներն ունեն լուրջ խնդիրներ, ինչն արձանագրում են տեղական, միջազգային հետազօտութիւնները: Օրինակ, Ալավերդու գործարանը որ փակուեց ծծմբի մեծ քանակի արտանետմամբ պայմանաւորուած, որոշ ժամանակ յետոյ վերաբացուեց՝ առանց նոր տեխնոլոգիաների (ճարտարարուեստի) տեղադրման,  առանց խնդիրների լուծման: Զուտ քաղաքական որոշում կայացուեց, որ տեղի բնակչութիւնը չդժգոհի՝ գործարանը բացեցին եւ ծծումբի արտանետումները շարունակւում են: Այդ շրջանների բնակիչների համար այդ հանքավայրերը եկամտի միակ աղբիւրն են, այսինքն՝ չենք կարող ամբողջութեամբ հրաժարուել, բայց չենք կարող նաեւ գերշահագործել եւ ի հաշիւ յաջորդ սերունդների հանքարդիւնաբերութիւն իրականացնել՝ թունաւորելով նաեւ մեր շրջապատը:

Այսինքն, Հայաստանում հանքարդիւնաբերութեան օգտագործումը պայմանաւորուած չէ բնապահպանական, առողջապահական չափորոշիչներով, այլ հիմքը՝ քաղաքական, տնտեսական է: Կառավարութիւնը շարժւում է ընթացիկ, օրական խնդրով, եւ չի հետաքրքրւում, թէ երկու երեք տարի  յետոյ ինչ կը լինի:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Հայաստանում մեծ ծաւալով շինարարարական աշխատանքներ են իրականացւում: Ի՞նչ իրավիճակ է տիրում այս ոլորտում:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- Շինարարութիւնը տնտեսութեան միւս ոլորտն է, որ այս տարի որոշակի աճ է գրանցել, եւ յատկապէս՝ պետական ֆինանսաւորմամբ իրականացուող ճանապարհաշինութիւնը: Ի դէպ նշեմ, որ ասֆալտապատումն ու շինարարութիւնը տարբեր հասկացութիւններ են: Ճանապարհաշինութիւնն առաւել երկարաժամկէտ, խորքային ծրագրեր է պահանջում՝ հողային աշխատանքներ, հիմքի փորում, բետոնապատում եւ վերջում նոր ասֆալտապատում: Մինչդեռ, մեր մօտ հիմնականում ասֆալտապատում է տեղի ունենում, որ կարելի է շատ արագ իրականացնել՝ ընթացիկ, առօրէական խնդիրները լուծելու համար է: Ողջունելի է, որ մեր մօտ ճանապարհներ են ասֆալտապատւում, վերանորորգւում, բայց  միայն սրա հաշուին երկիր, տնտեսութիւն չեն կարող զարգացնել, երկարաժամկէտ աճ ունենալ:

Օրինակ, Հիւսիս Հարաւ ճանապարհի շինարարութեան հարցում, որը մեր տնտեսութեան համար ռազմավարական նշանակութիւն ունի, պետական ողջ ծրագիրը ձախողուել է: Շինարարութիւնը, որը պէտք է աւարտուէր 2019 թուականի Սեպտեմբերին՝ առ այսօր չի աւարտուել, իսկ նախնական հաշուարկը, որ այս ծրագրի համար անհրաժեշտ է շուրջ մէկ միլիարդ դոլար՝ պարզուեց սխալ էր, եւ ներկայում գնահատւում է շուրջ երկու միլիարդ: Այդ ֆինանսաւորումը Հայաստանը չունի, եւ այլ աղբիւներ էլ այս պահին չկան: Եւրամիութեան յայտարարութիւնը, որ պատրաստ է ֆինանսաւորել Հիւսիս-Հարաւի Սիւնիքի հատուածը, բնականաբար յոյսեր է տալիս, եւ կարող է մեր տնտեսութեան համար առանցքային փոփոխութիւններ բերել՝ յատկապէս Սիւնիքի դէպքում, որ ռազմավարական, անվտանգային, տնտեսական նշանակութիւն ունի Հայաստանի համար: Խօսքը վեց հարիւր միլիոն դոլարի ներդրման մասին է, եւ ծրագրի իրականացումը  թոյլ կը տայ Հայաստանը դարձնել տարածաշրջանում տարանցիկ երկիր՝ իրանական բեռները շատ աւելի արագ, քիչ ծախսով կ՛անցնեն դէպի Վրաստան եւ այնտեղից դէպի՝ Եւրամիութիւն ու Ռուսաստան: Սա կարող է Հայաստանի տնտեսութեանը որոշակի աշխուժութիւն բերել, բայց այս պահին դեռ խոստում է, եւ ե՞րբ կ՛իրականանայ՝ դժուար է ասել: 

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Հայաստանում Բարձր եւ Տեղեկատուական Տեխնոլոգիաների ոլորտը թերեւս միակն է, որ մշտապէս  աճ է արձանագրում: Բաւարար համարու՞մ էք ներկայի ցուցանիշները՝ հաշուի առնելով այս ոլորտում աշխարհասփիւռ մեր ներուժը:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- ԲՏ եւ ՏՏ ոլորտը Հայաստանի տնտեսութեան համար ռազմավարական նշանակութիւն ունի, որտեղ մենք տարեկան երկնիշ աճ ենք արձանագրում: ՏՏ ոլորտում աշխատողների միջին աշխատավարձն ամենաբարձրն է Հայաստանում: Այս ոլորտը մեր միջին խաւ ձեւաւորող ոլորտներից է, եւ միտուած է արտահանման՝ շուրջ 95 տոկոս: Ոլորտում զբաղուածների թիւը տարէց տարի աւելանում է, եւ այս տարուայ կտրուածքով տարբեր հաշուարկերով մօտ 20 հազար աշխատող կայ: Պետական մի շարք մակարդակի արտօնութիւններ կան, եկամտահարկը նուազեցուած է տասը տոկոսով: Սակայն, այս ոլորտը կարիք ունի կադրերի: Ցաւօք,  ոլորտի արհեստավարժներից շատերն ինչ-որ աստիճանի հասնելուց յետոյ հեռանում են Հայաստանից՝ հեռանկարի անկնկալիքով, անվտանգութեան նկատառումներով: Այսինք, մենք ոչ միայն պէտք է պայմաններ ստեղծենք հարկային, եւ այլ դաշտերում, նաեւ՝ անվտանգութեան, առողջապահական, կրթական երաշխիքներ տրամադրենք: Շատ կարեւոր է հայրենասիրական նուիրումի մօտեցումը,  հայրենիքի հանդէպ պատասխանատուութեան զգացումը, որ մնան Հայաստանում եւ աշխատեն Հայաստանից այլ երկրների համար:

Կարեւոր է, որ Հայաստանը չդառնայ միայն աշխատանք կատարող, այլ՝ նոր գաղափարներ ստեղծող, համաշխարհային շուկայում նոր արտադրանք ներկայացնող: Ունենք մի շարք յաջողուած նախագծեր, որոնք աշխարհում առաջատար են, օրինակ «Պիկսարտ»ը, եւ  անհրաժեշտ է, որ ստեղծուեն նման այլ ընկերութիւններ, որոնց գլխամասը կը լինի Հայաստանում:

 Մենք ունենք արտահանման հսկայական ներուժ՝ հաշուի առնելով Սփիւռքի կապերը, բայց դրանից չենք օգտւում հիմնականում անկազմակերպուածութեան հետեւանքով: Լաւ հնարաւորութիւն ունենք Եւրասիական Տնտեսական Միութեան շրջանակներում. Հայաստանը կարող է դառնալ կամուրջ Եւրամիութեան, Միացեալ Նահանգների եւ  ԵԱՏՄի միջեւ, քանի որ օրինակ ԱՄՆի հետ գործում է «Ջի.Էս.Փի.» Նախընտրութիւնների ընդհանրացուած համակարգը (Generalized System of Preferences-GSP), միաժամանակ հանդիսանում ենք ԷԱՏՄ երկիր: Սակայն չենք օգտւում այս շղթայի հնարաւորութիւնից:

Մեզ հարկաւոր է երկարաժամկէտ, համակարգային, ծրագրուած, եւ ո՛չ իրավիճակային մօտեցում: Ունենք ներուժ, խնդիրը կազմակերպչական դաշտում է, եւ այստեղ իշխանութիւն ընդդիմութիւն թեմա չկայ՝ պէտք է մնանք մեր երկրում, զարգացնենք հայրենիքը, որ հայ մարդն իր ապագան կապի Հայաստանի հետ:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ռազմարդիւնաբերութեան զարգացումը մշտապէս արդիական է եղել թշնամի երկրներով շրջապատուած Հայաստանի համար, սակայն վերջին պատերազմից յետոյ այս ոլորտի կայացումը կենսական նշանակութիւն ունի մեզ համար: Ի՞նչ  առաջընթաց կայ:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- Ռազմարդիւնաբերութեան ոլորտում այս պահին արմատական փոփոխութիւններ, քայլեր չեն եղել: Պատերազմի ժամանակ հապշտապ սկսեցինք մտածել դրոնների մասին, բայց յեղափոխական, արմատական քայլեր չեն իրականացուել, որոնք կարող են պատերազմի ելքը որոշել: Այս ոլորտի նախարարներն արագ փոխւում են, եւ հաշուետուութիւն չեն ներկայացնում, եւ միայն պատերազմի սկսուելու դէպքում են յիշում օրինակ դրոնների մասին:

Ռազմարդիւնաբերութեան ոլորտում ունենք ներուժ, համաշխարհային կապեր, բայց կոնկրետ (յստակ) քայլեր չեն իրականացւում: Եթէ Թուրքիան մի քանի տարուայ ընթացքում կարողացել է «Բայրաքդար»ի արտադրութիւն ստեղծել՝ տարբեր երկրներից հաւաքելով մասեր, ինչո՞ւ մենք չեն կարող: Հայաստանում մեծ ներուժ կայ, եւ անհրաժեշտ է երկարաժամկէտ մօտեցում, յստակ ծրագիր:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ինչո՞վ է պայմանաւորուած Հայաստանում այս տարուայ բարձր գնաճը:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- Հաշուի առնելով վերջին հինգ տարիների ցուցանիշները, այս տարի Հայաստանում գնաճի ցուցանիշներն աննախադէպ բարձր են: Յունուար-Յունիս ամիսներին Հայաստանում գրանցուել է գների 5.7 տոկոս աճ՝ սննդամթերքի 8.8 տոկոս աճ, երկնիշ աճել է բանջարեղէնի, մրգի գինը, շաքարաւազինն աճել է 43 տոկոսով, ձէթը՝ 80-90 տոկոսով: Այս գնաճը պայմանաւորուած է մի շարք հանգամանքներով: Անցած տարուայ մեր տնտեսական անկումը բնականաբար ազդել է որոշ ապրանքների արտադրութեան, ծաւալների վրայ: Երկրորդ գործօնը՝ դրամ դոլար փոխարժէքն է: Նոյեմբերի 9ի խայտառակ յայտարարութիւնից յետոյ սկսուեց դրամի կտրուկ արժէզրկում: Ուշագրաւ է, որ Հայաստանի պատմութեան մէջ առաջին անգամ 2020 թուականի Նոյեմբերին, Հայաստանից աւելի շատ գումար է դուրս եկել, քան ներս է եկել: Այսինքն, մարդիկ իրենց գումարները փախցնում էին Հայաստանից, ինչը բացառիկ երեւոյթ է երեսուն տարիների պատմութեան ընթացքում: Դրամի հոսքը յանգեցրեց դրամի արժէզրկմանը՝ 8-10 տոկոսի չափով, սակայն Կենտրոնական բանկն ամէնօրեայ ներարկումների շնորհիւ կարողացաւ դոլարի կուրսը կայունացնել:

Դրամի արժէզրկումն ուղղակիօրէն ազդում է ներկրուող ապրանքների գների վրայ, եւ այն դառնում է աւելի թանկ: Ներկրողները գները բարձրացնում էին, քանի որ մենաշնորհային վիճակ է, իրենք վերահսկում են շուկաներ՝ յատկապէս խոշոր ներդրողները իրենց գինն էին թելադրում:

Նշեմ, որ մինչեւ Յունիս ամիսը գների աճը, պայմանաւորուած էր նաեւ այն հանգամանքով, որ գիւղատնտեսութեան ոլորտը բաւականին լուրջ կորուստներ ունէր անցած եւ այս տարուայ ընթացքում: Արցախի վերջին պատերազմի ընթացքում Հայաստանը կորցրեց ցորենի իր շտեմարանը: Մենք տարեկան վաթսուն հազար տոննա ցորեն էինք ստանում Արցախից, անասնակեր, մրգեր, բանջարեղէն: Դրանք գալիս էին մեր շուկայ, եւ աւելի մատչելի էին դարձնում հայ սպառողի համար գիւղմթերքը: Այդ հնարաւորութիւնն այս պահին չունենք, եւ բնականաբար դա յանգեցրել է որոշակի գնաճի:

 Աւելացել են անասնապահութեան ծախսերը, բայց կաթի գինը, մթերման գինը մնացել է նոյնը: Անասնապահները, օրինակ, չեն կարող կաթի մթերման գինը բարձրացնել, որովհետեւ ներկրուող կաթի փոշու գինը շատ աւելի էժան է:

Այս երաշտային տարին շարունակւում է, եւ մեծ կորուստներ կայ հացահատիկի մասով Հայաստանում: Այսինքն, մի կողմից կորցրեցինք Արցախից արտադրուողը, եւ ներկայում Հայաստաննին ենք կորցնում եւ դարձեալ ներկրումից ենք կախուած լինելու: Իսկ ներկրող խոշոր օլիգարխը վերջին երեք տարիների ընթացքում իր մասնաբաժինը շուկայում տասը տոկոսով աւելացրել է. եթէ 2018 թուականին բերում էր  ցորենի 55տոկոսը, հիմա՝ 65տոկոսն է բերում՝ վստահաբար, այս տարի էլ աւելի մեծ մասնաբաժին կ՛ունենայ:

Անգործ իշխանութիւնների տեսանկիւնից հեշտ է խնդիրը  լուծել ներկրման միջոցով, այսինքն, այս ապրանքը չկայ՝ եկէք ներկրենք: Առաւել դժուար է այնպէս անել որ տեղում արտադրուի, իսկ մեր էկոնոմիկայի (տնտեութեան) նախարարութիւնը, որ կոչուած է զբաղուելու նաեւ գիւղատնտեսութեան ոլորտով՝ ձախողում է ծրագրերը բոլոր ուղղութիւններով: Այսինքն, սա պատահական չէ, մենք ունենք խորքային, արմատական խնդիրներ, որոնք չեն լուծուել եւ էլ աւելի են մեծացել: Ձախողողներն էլ պատասխանատուութիւն չեն կրում:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Հայաստանի ապաշրջափակումը ինչպէ՞ս կարող է նպաստել  երկրի տնտեսութեան զարգացմանը:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- Ներկայում շատ է խօսւում Հայաստանի ապաշրջափակման մասին, եւ որ այն կարող է լուծել մեր տնտեսութեան հիմնական՝ տրանսպորտային (փոխադրական միջոցներու) խնդիրը, որ շատ ծախսատար է դէպի ԱՄՆ, ԵՄ, Ռուսաստան, Չինաստան: Իրականում, ապաշրջափակման դէպքում, Հայստանի բեռնափոխադրման ծախսերի նուազում չենք կարող ունենալ, քանի որ ասենք Ղազախով դէպի Ադրբեջան եւ այնտեղից Ռուսաստան գնացող երկաթգիծը աւելի ժամանակատար ու ծախսատար է: Մինչդեռ, Հայաստանի բեռները հիւսիսով կարող են աւելի արագ եւ քիչ ծախսերով հասնել Լարսի անցակէտով Վրաստան եւ դէպի Ռուսաստան: Միւս կարեւոր հարցը դա անվտանգութեան խնդիրն է. այդ ճանապարհների անվտանգութիւնը որեւէ մէկը մեզ համար չի երաշխաւորում: Նոյեմբերի 9ի համաձայնագրով, Ադրբեջանը հնարաւորութիւն է ունենալու Նախիջեւան-Ադրբեջան ճանապարհ ունենալու եւ այդ ճանապարհի անվտանգութեան պատախանատուն նշուած է, որ լինելու են ռուսական սահմանապահ զօրքերը: Իսկ մեր դէպքում անվտանգութեան երաշխիք չկայ:

Միանշանակ կարեւոր է, որ Հայաստանն ունենայ բաց սահմաններ, այլընտրանքային ճանապարհներ եւ սրա դէմ ոչ ոք չի կարող խօսել: Օրինակ, Լարսի ճանապարհը ձմրանը երկու երեք շաբաթ, նոյնիսկ մէկ ամիս կարող է ձեան պատճառով փակուել: Եւ մենք պէտք է ունենանք թէկուզ թանկ, բայց Ադրբեջանի տարածքով մեր բեռները արտահանելու հնարաւորութիւն, բայց կան անվտանգութեան խնդիրներ, երաշխիքներ չկան: Այսինքն Հայաստանի ապաշրջափակումից, մեր տրանսպորտային ծախսերի փոփոխութիւն մեծ հաշուով տեղի չի ունենալու, եւ այն սին յոյսերը, որ առաջացնում են մարդկանց, գործարարների մօտ՝ ճիշդ չէ:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ խաղաղութիւն հաստատել ցանկացող Հայաստանի ներկայ իշխանութիւնների հիմնական մեկնաբանութիւնը տնտեսական գործօնն է: Պատրա՞ստ է արդեօք Հայաստանը տնտեսական համակարգը թշնամի պետութիւնների հետ սահմանների բացմանը:

ՍՈՒՐԷՆ ՊԱՐՍԵԱՆ.- Խօսում ենք սահմանների բացման մասին եւ դրանից բխող տնտեսական օգուտի մասին, ինչն իրականում կարող է աղէտալի լինել Հայաստանի համար: Թուրքիան եւ Ադրբեջանը տնտեսական տեսանկիւնից մեզ կարող են մեծ վնասներ պատճառել, քանի որ նրանց գիւղմթերքը, էներգակիրների գները, էլեկտրաէներգիան, բնական գազն անհամեմատ էժան են Հայաստանից: Նրանք արտադրում են հսկայական ծաւալներով, պետութիւնից ստանում են մեծ օժանդակութիւն, եւ այս պայմաններում, մեր գիւղմթերքն ուղղակի չի կարող մրցել ադրբեջանականի եւ թուրքականի հետ:

Մի կարեւոր արձանագրում անենք, որ ո՛չ Թուրքիան, ո՛չ Ադրբեջանը հետաքրքրուած չեն, որ Հայաստանում շատ հայ ապրի, եւ նրանց չի հետաքրքրում Հայաստանի զարգացումը, կենսապայմանների բարելաւումը, աշխատավարձերի աճը, քանի որ դրա արդիւնքում Հայաստանի բնակիչների թիւը կ՛աճի: Այսինքն, նրանց պէտք է, որ Հայաստանը լինի տնտեսապէս, քաղաքականապէս, ռազմական, սոցիալական առումով թոյլ մի միաւոր, որի վրայ ցանակացած ժամանակ կարող են ազդել: Եթէ ցանկանում էք նմանատիպ օրինակ, կարող էք դիտել Վրաստանի Աջարիայի շրջանը, Բաթումը, ինչպէս թուրքերը կարողացան տնտեսապէս ինտեգրել (համարկել) իրենց երկրին, ամբողջութեամբ մեծ կախուածութեան մէջ դնել Թուրքիայից: Այսինք, մենք պէտք է գնահատենք ռիսկերը (վտանգները), եւ արդիւնքում որոշում կայացնենք:

Որոշումը, որ  գործող իշխանութիւնները պատերազմի ժամանակ, 2020 թուականի Հոկտեմբերի քսանին կայացրեցին՝ Յունուարի մէկից փակելու թուրքական ապրանքների ներկրումը, լաւ չեն կատարում, քանի որ փաստաթղթում արձանագրուած է, սակայն կառավարութիւնը այդ որոշումը չի կատարում՝ ելնելվ անկարողութիւնից, թէ այլ պատճառով: Հայաստանի խանութները լիքն են թուրքական ապրանքներով, տեսականին, քանակը տեղում է, եւ որեւէ սահմանափակում չկայ: Հայաստան են ներկրւում պիտակները փոխելով, կամ մաքսայինը աչք է փակում: Պաշտօնական վիճակագրութեամբ, Թուրքիայից ներկրումը  70 տոկոսով նուազել է անցեալ տարուայ համեմատ, բայց փատացի այս ապրանքները Հայաստանում կան եւ վաճառւում են: Այս հարցում էլ մի երեւոյթ տեղի ունեցաւ, եթէ այն ժամանակ Թուրքիայից կարողանում էին ապրանք բերել հազարաւոր մարդիկ, հիմա կարողանում են բերել մի քանի խոշոր վաճառողներ, եւ միւսները իրենցից են գնում արդէն Հայաստանում: Այսինքն, որոշակի մենաշնորհային դաշտ ստեղծուեց:

Տեղական արտադրողները ոգեւորուած էին, որ թուրքական ապրանքներ չեն լինելու եւ իրենք կը ստեղծեն, մտածում էին ընդլայնել գործող արտադրութիւնները: Սակայն, երբ տեսնում են, որ թուրքական ապրանքները տեղում են, հրաժարուեցին այդ մտքից, քանի որ իրենցը չի կարող թուրքականի հետ մրցել: Պէտք է օգնել տեղական արտադրողին, ինչը չի արւում: Այսինքն, պէտք է նաեւ հասկանալ, եթէ ունենք Հայաստանում արտադրուող ապրանքներ, դրանց համար թուրք-ադրբեջանական շուկան պէտք է փակենք, եւ այս ուղղութեամբ պէտք է առանձին աշխատանք իրականացուի:

Իրականում, պատերազմի ժամանակ իրականացուեց հապշտապ, պոպուլիստական (ժողովրդահաճոյ) մօտեցում. պէտք էր ինչ որ բան յայտարարել՝ արեցին, բայց լուծումներ, օրինակ՝ թէ ինչպէս թուրքականի այլնտրանք ստեղծել՝ Իրանից, Չինաստանից, Ռուսաստանից ապրանք բերելու, չարուեց: