Կոմիտասի Հետ
Ա.- Գայիանէի Երգչախումբը
Արդէն Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանի աշակերտ էի: Ընդունուել էի չորրորդ դասարանը: Դասերը դեռ չէին սկսուած: Ամէն օր տեղի էին ունենում մանկավարժական ժողովներ տարեսկզբի կարգադրութիւնների համար, իսկ մենք՝ աշակերտներս առաւօտից մինչեւ երեկոյ անգործ պտտում էինք Ճեմարանի պարտիզում, Ներսիսեան անտառում կամ լճի շուրջը:
Մեզ՝ նորեկներիս համար ամէն բան հետաքրքրական էր եւ հրապուրիչ – ե՛ւ Ճեմարանի գեղեցիկ շէնքը հանդիսարանի բարձրահայեաց գմբէթով, ե՛ւ պարտէզի «մարգերը» հայրենակցականների միջեւ բաժանուած ծաղկոց-ածուներով, ե՛ւ Մասիսի վեհափառ տեսքը ուղիղ մեր առջեւ, ե՛ւ միաբանական նոր հանրակացարանի առջեւ, արեւի տակ, ծոյլ-ծոյլ յօրանջող վեղարաւորները եւ, մասնաւորապէս, մեր ուսուցիչները, որոնք առանձին-առանձին կամ խմբով անցնում էին Ճեմարանի բակից: Հին աշակերտները ծանօթացնում էին նրանց:
Ահա բարձրահասակ, պատկառելի տեսքով Կարապետ վարդապետ Տէր Մկրտչեանը, Գերմանիայում ուսում առած եւ արդէն գիտնականի համբաւի տիրացած մեր տեսուչը: Անցնում է հանդիսաւոր քայլերով, շորորալով, վեղարի ծալքերը հովին տուած:
Նրա կողքին, կարճահասակ ու վտիտ, մանր աչքերով ու մանր քայլուածքով Գարեգին վարդապետ Յովսէփեանը («Պօղոս Առաքեալը»), Կիլիկիոյ ապագայ Կաթողիկոսը: Ջղային շարժումներով ինչ որ բան է պատմում:
Ահա Մանուկ Աբեղեանը – գիւղացու ծանրախոհ դէմքով, գլուխը միշտ կախ, հաստ գաւազանը ձեռքին – իրեն նման մէկ ուրիշի ընկերակցութեամբ – Ստեփան Կանայեանը, պատմութեան եւ գերմաներէնի դասատու: Սա էր, որ քննութեան ժամանակ ինձ հարցրեց. «Ասա տեսնենք, ապո՛ւշ, այն ո՞ր թագաւորն էր, որ Պարսկաստան տարուելով ասաց.«Ես, Արշակ թագաւոր…»… «Արշա՛կը» պատասխանեցի ես արագ:
«Ապրիս, շատ լաւ», հաւանութիւն տուեց Կանայեանը: Ընթերակաները (ուսուցիչին օգնականները) ծիծաղում էին:
Ահա՜ բարդիի պէս սլացիկ, գլուխը բարձր, գերազանցօրէն լուրջ դէմքով, մաքուր հագնուած, ամուր կոճկուած Յակոբ Մանանդեանը, յունարէնի ուսուցիչը: «Գիգնոնտոյ» անունը ստացաւ մեզանից:
Սա էլ բանաստեղծ Յովհաննէս Յովհաննիսեանը՝ առիւծի ալեհեր բաշով եւ անփոյթ շարժումներով, խօսում է ռուսերէն, ասորական մօրուքով, անժպիտ, գլուխը դէպի աջ թեքած մի երիտասարդի հետ – Սիրական Տիգրանեանը՝ Պետական Դումայի անդամ ապագային, Հայաստանի Խորհրդարանի փոխնախագահ եւ Հայաստանի համալսարանի ուսուցչապետ:
Սա էլ… կարծես իրեն հալածող լինէր. վանքի դարպասից արագ-արագ Ճեմարանի բակը մտաւ, վեղարը մինչեւ աչքերը քաշած երիտասարդ մի վարդապետ: Միջահասակ: Նուրբ կազմուածքով եւ կարճ մօրուքով: Փոքր եւ կայծկլտող աչքերով: Աջ ու ձախ դիտելով, սրան-նրան խօսք մը նետելով մօտեցաւ հանդիսարանի տակ կանգնած ուսուցիչների խմբին: Ինչ որ բաներ ասաց, ու մէկ էլ – ասես մի տոպրակ արծաթ դրամ թափուեց քարէ սալայատակի վրայ – պոռթկաց վարակիչ ծիծաղով՝ իրեն հետ քաշելով եւ միւսներին:
Սա էլ Կոմիտաս վարդապետը:
Տարօրինակ եղաւ իմ ծանօթութիւնը Կոմիտաս վարդապետի հետ: Ճեմարանի նախապատրաստական բոլոր աշխատանքները արդէն լրացած էին, եւ ահա առաջին դասը:
Մեր դասարանում սովորութիւն էր տարեսկզբին ընտրել այդ տարուայ ամենէն ուժեղ աշակերտին: Նախորդ տարուայ ամենէն ուժեղը ղազուինցի Լեւոն Բարխուդարեանն էր – շէկ մազերով, բարձրահասակ, հաստամարմին մի տղայ, որի հետ ես տեղ գրաւեցի միեւնոյն նստարանի վրայ, դասարանի վերջին շարքում: Այնպէս եղաւ, որ մրցումի առաջին փորձը ինձ վիճակուեց:
Փորձը շատ պարզ էր: Առաջին դասից առաջ, երբ դեռ զանգը չէր հնչած, ես պէտք է երկու ձեռքով բարձրացնէի դասարանի ամենափոքր աշակերտին՝ կարսեցի Նիկողայոս Սուլթանեանին եւ դասարանի յետեւի մասից տանէի առջեւ, մինչեւ գրատախտակը: Եթէ յաջողէի, առանց գետին ձգելու, տեղ հասցնել… մրցանակը ե՛ս շահած պիտի լինէի:
Սուլթանեանը կարճ, գունտ-կլոր տղայ էր: Բայց անիրաւը կարծես արճիճով (կապարով) էր լեցուած: Հազիւ բարձրացրել էի իմ բեռը եւ բոլորի «Հրաշափառ» շարականի հանդիսաւոր երգեցողութեամբ մի քանի քայլ էի արել, յանկարծ, դասարանում տիրեց քար լռութիւն: Բնազդօրէն բեռը ձգեցի գետին եւ գամուեցի տեղս անշարժ ու շփոթուած: Նայեցի դէպի բացուած դուռը – շէմքին կեցած էր… Կոմիտաս վարդապետը:
Կոմիտասը կանգնած էր հանգիստ, եւ շարժուն աչքերում կայծեր էին խաղում: Բարկացա՞ծ էր: Մի վայրկեան լուռ դիտեց եւ արագ քայլերով ուղղուեց դէպի ուսուցչական սեղանը:
– Նստեցէք…
Բայց աչքերում շարունակում էին կայծեր խաղալ:
Նստանք: Կարծես ոչինչ չէր պատահել: Բացեց ձեռքի մատեանը: Ինչ որ գրեց մէջը: Եւ առանց նախաբանի, միշտ լուրջ, անցաւ գործի:
Մանկավարժական ժողովի կողմից ինքը նշանակուել էր մեր դասարանի դաստիարակ: Երաժշտութեան դաս պիտի տար մեզ: Այժմ պիտի փորձէր նորեկների ձայնը երգչախումբի մէջ առնելու համար:
– Դո՛ւ, անցիր նայենք առաջ, խօսքը ուղղեց ինձ: Բարեգուշակ նշան չէր: Ինչո՞ւ անպատճառ առաջինը ինձ պիտի կանչէր: Անշուշտ, քիչ առաջուայ տեսարանի պատճառով: Քրտինք եկաւ վրաս:
Մօտեցայ սեղանին: Կոմիտասը հանդարտ դիտում էր ինձ՝ վերից վար, բայց աչքերի մէջ կայծերը չէին մարում: Դասարանում ասեղ ձգէիր՝ ձայնը կը լսուէր: Ամէնքը լարուած, հետաքրքրութեամբ սպասում էին, թէ ինչո՞վ պիտի վերջանայ մուկ ու կատուի այս խաղը:
– Երգել գիտե՞ս, հարցրեց Կոմիտասը շատ լո՛ւրջ:
Ցաւոտ տեղիս զարկեց: Ես երգ սիրում էի, բայց երգե՜լ… Ինքս ինձ համար, այո՛, երգում էի: Նոյնիսկ կարծում էի, որ լաւ էի երգում: Սակայն, «երգել գիտե՜ս»… Տրորուելով պատասխանեցի.
– Այո՛, գիտեմ:
– Ի՞նչ գիտես, երգիր տեսնենք:
Մի քիչ էլ տրորուեցի ու սկսեցի.
– Բարի, գեղեցիկ, առաքինի ընկերը մարդուն…
Մէկ շնչով լրացրի առաջին տունը: Կոմիտասը քաջալերանքով շարժում էր գլուխը, «շատ լաւ, շատ լաւ»: Մատներով խաղում էր կարճ մօրուքի հետ: Եւ աչքերից շարունակ կայծեր էին թափւում:
– Շատ լաւ, շատ լաւ: Շարունակիր:
Վրաս ոյժ եկաւ: Ուրեմն, այնքան էլ յուսահատական չէր կացութիւնս. Ուզում է որ շարունակեմ: Ճիշդ է, ձայնիս մասին ես ինքս էլ բարձր համարում չունէի, բայց երեւի, շատ էլ վատ չէր…
Երգեցի երկրորդ տունն էլ, այս անգամ աւելի համարձակ:
Կոմիտասը միշտ նոյն ձեւով շարունակում էր քաջալերել – «շատ լաւ, շատ լաւ, հիանալի է»…
Երկրորդ տունն եւս անսայթաք աւարտեցի եւ կեցայ: Վերջին դատաստանին ներկայացող մեղաւորի յուզումով եւ, ինչո՞ւ չխոստովանուեմ, նաեւ յուսով սպասում էի դատավճռին:
Կոմիտասի աչքերում կայծերը կարծես շատցան: Մի պահ լռեց: Տոմարի մէջ ինչ որ նշանակեց եւ․
– Քեզ կ՛արձանագրեմ Գայիանէի երգչախմբում…
Մի զարհուրելի հռհռոց բարձրացաւ դասարանում: Բարձր ծիծաղ: Ծիծաղում էր եւ ինքը Կոմիտասը:
Ես, սակայն, երջանիկ էի: Այո՛, երեւի ձայնս այնքան էլ վատ չէր, որ երգչախումբի մէջ ընդունուեցի: Պատերազմը շահող զօրավարի յաղթական քայլերով վերադարձայ տեղս: Բայց ի՞նչ էր նշանակում այս անզուսպ ծիծաղը: Խնդալու ի՞նչ կար:
– Ինչո՞ւ էք ծիծաղում, հարցրի մօտս նստած Լեւոն Բարխուդարեանին:
– Չե՞ս իմանում, պատասխանեց նա, առանց ծիծաղը զսպել կարողանալու: Գայիանէի վանքում Ճեմարանի կովերն են պահում…
Ահա՜ թէ ի՛նչ… վրաս պաղ ջուր լեցուեց. Ահա՜ թէ ինչ, ինձ կովերի երգչախմբին արժանի գտաւ այս տարօրինակ վարդապետը, բոլորովին խորտակելով իմ երաժշտական ապագան, որ, աւա՜ղ, մինչեւ այսօր էլ Գայիանէի երգչախմբի մակարդակից չի բարձրացել:
Հիասթափութիւնս անսահման էր: (…)
Էլ չիմացայ, ինչպէս վերջացաւ Կոմիտասի դասը, ինչպէս վերջացան այդ օրուայ բոլոր դասերը: Անարգուած էի, հոգեպէս խորտակուած: (…)
Լեւոն Բարխուդարեանը, տեսնելով իմ հոգեկան տագնապը, ամէն կերպ աշխատում էր համոզել ինձ, որ կարեւորութիւն չտամ, որ Կոմիտաս հայր սուրբը բարի մարդ է, որ արածը կատակ էր սոսկ, բայց իմ վիշտը շատ խորն էր: Ձայնս մի բան չէր, այդ վաղուց յայտնի էր ինձ եւ ամէնքին: Կոմիտասի արածն էլ, անշուշտ, կատակ էր, բայց – փորձեցէք մի տգեղ աղջկայ ասել. «Օրիորդ, դուք շատ տգեղ էք» եւ յետոյ պահանջեցէք, որ նա չվիրաւորուի: (…)
Երեկոյեան դէմ, երբ ընկերներս ամէնքը խաղում էին բակում, ես տխուր նստած էի մեր մարգում, ծառի տակ: Լեւոնն էլ մօտս: (…)
Մէկ էլ, յետեւիցս, երկու ուժեղ ձեռքեր գոցեցին աչքերս: Կարծես երկաթէ աքցանի մէջ էր առնուած գլուխս:
– Բա՛ց թող. ո՞վ է:
Պատասխան չկայ: Միայն զսպուած խնդուք:
– Բա՛ց թող, ասում եմ: Յիմար կատակ, թէ չէ…
Բաց թողեց. Կոմիտասն էր…
Ես շփոթուած՝ ցատկեցի տեղիցս: Չէի իմանում ի՛նչ անել: Իսկ նա՝ քահ-քահ՝ բարձրաձայն քրքջում էր: Աչքերը վառվռում էին հրճուանքից: Ծիծաղում էր եւ Լեւոնը:
Նստեց: Մեզ էլ տեղաւորեց մօտը:
– Հը, ասա նայենք՝ ի՞նչ ես քիթդ կախել, ինչո՞ւ չես խաղում:
Ես խօսք չէի գտնում պատասխանելու:
– Գայիանէի երգչախումբը, ասաց Լեւոնը:
Կարծես ամպերը պայթեցին երկնքում, մի այնպիսի ծիծաղ փրթաւ:
Ով չի լսել Կոմիտասի այդ ծիծաղը, նա գաղափար չունի ծիծաղի մասին – այնքա՛ն բո՛ւռն, այնքա՜ն զուարթ եւ այնքա՜ն անկեղծ: Այնքա՜ն մանկական:
– Վա՜յ, մաթռաբազ («մատրապազ» թրքերէնով կը նշանակէ միջնորդ կամ խաբեբայ. հոս Կոմիտաս ըսել ուզած է «այդքան մեծ համարո՞ւմ ունէիր ձայնիդ վրայ եւ բարձր գինո՞վ կը կարծէիր «ծախել…»), վա՜յ… ուրեմն այդպէս, հա՞, Գայիանէի երգչախո՞ւմբը: Հապա ուզում էիր, որ քեզ Պերլինի օփերա՞ն ուղարկէի:
Ու սկսեց հարց ու փորձ անել. ո՞վ եմ, ո՞րտեղացի, ինչո՞ւ եմ եկել Ճեմարան. ի՞նչ եմ սիրում: Եւ բազմաթիւ նման ուրիշ հարցեր: Եւ այնպիսի պարզ ու մտերիմ խօսքերով, որ կատարեալ զինաթափ արաւ ինձ: (…..)
Ժամից աւելի նստեց մեզ հետ եւ երբ հեռացաւ, իմ սիրտը արդէն նուաճուած էր. Գայիանէի երգչախմբից ոչ մի հետք չէր մնացել մէջս:
Զարմանալի մարդ էր Կոմիտաս հայր սուրբը:
