Իրապէս ԱԶԳ Կայանալու Գերխնդիրը

Ներկայումս հայութեան քիչ թէ շատ ողջախոհ տարբեր հատուածներ գոնէ համամիտ են երեք կարեւորագոյն նկատառումներում՝

Ա.- Հայութեան բացարձակ մեծամասնութիւնը սանձարձակ կերպով ընթանում է հոգեւոր այլանդակութեան եւ հոգեսպան ինքնաոչնչացման ճանապարհով,

Բ.- Այս աղէտաբեր երեւոյթը աստիճանաբար ձեռք է բերում խորացող ու ծաւալուող մահացու միտում։ Մարմնաւոր օրկանիզմում այս երեւոյթը կոչւում է ՉԱՐՈՐԱԿ ուռուցք, իսկ հոգեւոր օրկանիզմում՝ անաստուածութիւն, պղծութիւն…,

Գ.- Հայ պետութեան (նաեւ՝ ազգային) կառոյցների թէկուզ միջին եւ ստորին օղակներում հին սերնդի փոխարինումը ներկայումս դեռ պատանեկան տարիքում գտնուող նոր սերնդով հայութեան համար արդէն իսկ կը դառնայ մի նոր աղէտ (չնայած հին սերունդը եւս ընդհանուր առմամբ վաղուց շեղուել է ՀԱՅ ՏՈՀՄԻԿ ԱԶԳԱՅԻՆ կերպարից եւ այժմ անշեղօրէն ընթանում է այլասերման ճանապարհով)։ Սա հաստատում ենք՝ նոյնիսկ ամենահպանցիկ հայեացքով դիտելով ներկայ պատանի-երիտասարդութեան հոգեւորազուրկ հոգեբանութիւնը եւ առկայ պիղծ ու գաղափարազուրկ, ծանծաղ արժէքային համակարգը։

Այսօր շատ մտաւորական քաղաքական գործիչներ նկատել են, որ վերոնշեալ հոգեւորամերժ աղետալի երեւոյթն է ԱՐՄԱՏԱԿԱՆ պատճառը մնացեալ տարատեսակ ճգնաժամերի (մշակութային, քաղաքական, օրէնսդիր-գործադիր, հասարակական-իրաւական, տնտեսական, կենցաղային եւ այլն)։

Դեռ հնուց շատերն են հաստատագրել, որ ամուր, հզօր ու իրապէս ազգ, պետութիւն եւ հասարակութիւն ձեւաւորելու համար խիստ անհրաժեշտ է ՀԱՒԱՏՔԻ գործօնը՝ իր բոլոր դրական դրսեւորումներով։ Սակայն պէտք է նկատել, որ 301ին ընդունելով քրիստոնէութիւնը՝ մինչ օրս մենք (եւ ոչ միայն հայերս)՝ որպէս հաւաքականութիւն, չենք կարողացել իւրացնել քրիստոնէութեան ՃՇՄԱՐԻՏ դաւանաբանութիւնը։

Իսկ քրիստոնէութեան ԿՈՅՐ (աղանդաւոր, թերարժէք) ընկալման ու սրան համապատասխան քարոզչութեան հետեւանքներն են՝

1.- «Հավատացեալներին» հատուկ պարզունակ, գորշ ու կրաւորական հոգեբանութիւնը,

2.- Աստուածաշնչի կաղապարուած ու առասպելաբանութեան մակարդակով թերարժէք իւրացումը,

3.- Նախապաշարուած սնոտիապաշտութիւնը,

4.- «Քրիստոնէութեան» ԱՆԿԵՆՍՈՒՆԱԿ հանդէս գալը (թէ՛ անհատի, թէ՛ ազգի ու պետութեան առումով),

5.- Կոյր հաւատը,

6.- Աստուածաշնչի անհամոզիչ ու պարզունակ ընկալումը,

7.- «Գաղափարականացուած» անաստուածութեան՝ աթէիզմի ծնունդը (այո, ծայրայեղութիւնը ծնում է ծայրայեղութիւն),

8.- Աստուածաշնչի հակասական հանդէս գալը,

9.- Եկեղեցիների անմիաբանութիւնը եւ

10.- Կրօնամոլ աշխարհաքաղաքացիութիւնը (cosmopolitism)։

Այս խեղուած երեւոյթները եւ սրանից բխող կործանարար դրսեւորումներն (ուղղուած դէպի հայ պետականութիւն, ազգ, անհատ եւն.) էին պատճառը, որ մեր ազգի շատ մեծ ու «փոքր» հերոս-նուիրեալներ տարբեր ժամանակաշրջաններում բաւականին կտրուկ են արտայայտուել հայ եկեղեցու վերաբերեալ. «Եկեղեցին… Սխալ է ըմբռնել դա քրիստոնէական սիրոյ խորհուրդը եւ դրա հետեւանքով ամբողջ դարեր պատճառ դարձել մեր ժողովրդի անօրինակ ողբերգութեան» (Գ. Նժդեհ, «Հատընտիր», էջ 69)։

Վերոնշեալ թուարկումների մէջ վերջին վտանգաւոր աղանդաւոր շեղումը (կրօնական աշխարհաքաղաքացիութիւնը) յուզել է մեր ազգի շատ մեծերին՝ սկսած հոգեւորաշունչ Մամիկոնեան տոհմի ներկայացուցիչներից, Ղեւոնդ երէցներից, Մեծն Մեսրոպ Մաշտոցից ու իր հետեւորդներից (Թարգմանչաց շարժում), ազգայնաշունչ Ներսէս Մեծից… մինչեւ Խրիմեան Հայրիկ, որոնք աներկբայ նկատել են «քրիստոնէութեան» վերոնշեալ վտանգաւոր այս ածանցումը՝ հայութեան հոգեւոր օրկանիզմը կրծող աշխարհաքաղաքացիութեան ժահրը։

Ի հարկէ, նրացից շատերը ձգտել են գոնէ ՄԱՍՆԱԿԻ կերպով լուծել սոյն հիմնախնդիրը, այն է՝ «քրիստոնէութեան» հետ զուգահեռաբար ազգայնական գաղափար ու շունչ հաղորդել հայ հոգեբանութեանը։ Սրա պատճառով առաւել բացայայտ նկատելի է դարձել հայ եկեղեցու մէջ արդէն իսկ առկայ առնուազն երկու մեծ հոսանք՝ ազգայնական հոգեւորականութիւն եւ աշխարհաքաղաքացիութիւնը դաւանող կրօնաւոր կղերականութիւն։

Պէտք է նկատել, որ այս երեւոյթը այսօր էլ իր լուծումը դեռ չի գտել, քանզի «քրիստոնէութեանը» զուգահեռ՝ ազգայնական-գաղափարական քարոզները մինչեւ օրս կա՛մ հակակշռել են կրօնական արժէքներին (նկատելի կամ աննկատ կերպով), կա՛մ վերջիններիս դարձրել են զուտ ՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆ՝ ազգային մշակոյթը իւրացնելու համար (խորհրդաւորութիւն հաղորդելով ազգայնականութեանը), կամ էլ, լաւագոյն դէպքում, աստուածաշնչեան արժէքները ազգայնականութեանը ներդաշնակուել են զուտ զգացմունքային ոլորտում (վերջինս էլ պատճառ է դարձել թէկուզ թերի, բայց եւ սոյն արգասաբեր երեւոյթի հատուածական, հեղհեղուկ ու կարճաժամկէտ դրսեւորմանը)։

Այս երեւոյթը կարելի է նմանեցնել անպտուղ բոյսի հետ, որին պատուաստել են պտղաբեր ճիւղ (ազգային գաղափար եւն)։ Իսկ հէնց ինքը՝ հայոց պատմութիւնը, վկայում է, որ նշեալ պայմաններում կարճ եւ թէկուզ որոշակիօրէն երկար ժամանակաընթացքում նորից նկատելի է դառնում անպտուղ բոյսի (կաղապարուած «քրիստոնէութեան») վնասակար ազդեցութիւնը պտղաբեր ճիւղի (ազգային-հոգեւոր-զգացմունքային ոլորտի) վրայ։

Այո՛, այս երեւոյթը առաւել բարդ դրսեւորումներով հասել է մինչեւ մեր օրերը։ Ինչպէս նշեցինք, վերջին ժամանակաշրջանում աւելացել է եւս մեկ աղանդաւորութիւն. եթէ հնում աշխոյժ կամ կրաւորական կերպով իրար դէմ էին ելնում ազգայնական ու աշխարհաքաղաքացի նկարագրով կրօնական հոսանքները (համապատասխան հետեւորդ լայն զանգուածներով), ապա վերջիններիս կողմից, ի վերջոյ, սոյն հիմնախնդրի ԱՐՄԱՏԱԿԱՆ լուծումը չգտնելու պատճառով ի յայտ եկաւ ներկայում գերիշխող անաստուածութիւնը (եւս իր ճիւղաւորումներով՝ ազգայնական եւ միջազգային. վերջինս առաւել ածանցւում է պարզունակ քաղքենիութեան երանգով)։

Սակայն ինչպէս տեսնում ենք, այս ամէնի ընթացքը (նոյնիսկ պահի մէջ զերծ մնալով գնահատական տալուց) ի վերջոյ յանգեցնում է արդէն իսկ հոգեւոր ԼԻԱՐԺԷՔ մահուան, քանզի նոյնիսկ ազգայնականութեան յաղթանակի շրջաններում ակնյայտ է դառնում ՀՈԳԵՒՈՐ ԻՄԱՍՏԱԲԱՆՈՒԱԾ դաւանաբանութիւնից զուրկ լինելու աղէտալի գերխնդիրը։ Իսկ առանց նշեալ գերխնդիրը լուծելու թէ՛ հայ պատմութիւնը, թէ՛ առաւել եւս ներկան յստակօրէն ցոյց են տալիս ԻՆՔՆԱՈՉՆՉԱՑՄԱՆ ահագնացող միտումը (եթէ նոյնիսկ ուրիշները չհասցնեն այս կամ այն կերպ այդ առաքելութիւնը կատարել)։

Ո՞րն է լուծումը.

ԱՐԱՐՉԻ կողմից նախասահմանուած իմաստը ըմբռնելով՝ պէտք է ի ՅԱՅՏ բերել ՀՈԳԵՒՈՐ (քրիստոնէութեան) ՃՇՄԱՐԻՏ դաւանաբանութիւնը, որին տիրապետել ու մեզ են ժառանգել մեր ՀԱՅ ՀՈԳԵՒՈՐ ՀԱՅՐԵՐԸ։ Սոյն կենարար դաւանաբանութիւնը Աստուածաշնչում կոչւում է ԿԵԱՆՔԻ ԳԻՐՔ (Յայտ 20. 12-15)։ Այո՛, մեր հայ հոգեւոր հայրերը դեռ վաղուց տիրապետել են ճշմարիտ-զտեալ քրիստոնէութեանը։ Ի հարկէ, շատերն են ընկալել Աստուածաշնչի ծածկագրուած լինելը (այս մասին բազմիցս զգուշացուած է հէնց Աստուածաշնչի տարբեր գլուխներում), սակայն ՀՈԳԵՒՈՐԻ մատուցումը պահանջում է առանձին փուլերի բաժանուած ժամանակաշրջաններ, որի ՎԵՐՉԻՆ հանգրուանը մեր սերնդին է վիճակուած։

Հայ եկեղեցու բազում առաջնորդներ, թէկուզ անորոշ կերպով, նկատել են (այսօր էլ նկատում են) Աստուածաշնչի կաղապարուած ու ծածկագրուած լինելը, սակայն զգուշացել են խրախուսել Սուրբ Գրքի «ազատ» մեկնութիւնները՝ խուսափելով խառնաշփոթ, զուտ անձնական նախասիրութիւններից մղուած մակերեսային ու մասնակի-հատուածական «մեկնութիւններից»։ Սակայն ինչպէս նկատում ենք, մեկնութիւնների արգելքը (իր հերթին՝ մակերեսային-կաղապարուած, թէկուզ դասական «մեկնութիւնների» շրջանակում) եւս լուծում չէ։ Ստացւում է ՓԱԿՈՒՂԻ։

Վերոնշեալ հոգեւորի ծարաւն ունեցող եկեղեցական (առաւելապէս՝ հայ) առաջնորդների (նաեւ՝ մշակութային, քաղաքական գործիչների) համար ԿԵԱՆՔԻ ԳԻՐՔԸ որպէս լոյս-փարոս է ներկայ իրականութիւնը հանդիսացող մթութեան լաբիւրինթոսում։ Այո՛, Աստուածաշունչը ունի իր ծածկագիրը բացող իւրայատուկ կերպով ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒԱԾ ու յստակ «գծագրուած բանալի» (հէնց Աստուածաշնչի տողերում թաքցուած), որը իւրացւում է հաւատաւորի մտահոգեւոր իւրայատուկ խմորումների ընթացքում (համահունչ՝ Յայտնութիւն Յովհաննու գլխում զետեղուած նկարագրութիւններին), եւ որը օրինաչափւում է թէ՛ հայ, թէ՛ համամարդկային դասական բանահիւսութեան մի շարք արժէքների հետ (նաեւ առկայ է բնագիտութեան տարբեր ճիւղերի հետ սոյն «Բանալու» օրինաչափութիւնը)։

Կ’ուզենայինք նշել նաեւ, որ ԿԵԱՆՔԻ ԳՐՔԻ (ԶՏՈՒԱԾ ՀԱՒԱՏՔԻ) յստակօրէն իմաստաբանուած դաւանաբանութեամբ քրիստոնէութիւնը ոչ թէ արհեստականօրէն զուգահեռւում է հոգեւոր-ազգայնականութեան արժէքների հետ, այլ դառնում է նրա հիմքն ու միջուկը։

Ի հարկէ հոգեւոր-ազգայնականութիւնը բարձրացնելով հաւատքի աստիճանի (միաժամանակ այն զերծ պահելով սնամէջ ազգայնամոլութեան ախտից)՝ նաեւ սոյն դաւանաբանութիւնը դառնում է ներդաշնակ համադրող առանցքը ազգայնական եւ համամարդկային արժէքների (վերջինս յստակ անջատելով աշխարհաքաղաքացիութեան ախտից)։

ԿԵԱՆՔԻ ԳՐՔԻ (ճշմարիտ քրիստոնէութեան) դաւանաբանութիւնն է, որ հոգեւոր կենսունակութիւն, ազգային վերածնունդ, միաբանութիւն (ոչ թէ արհեստական միաւորում), կազմակերպուածութիւն, շինարար-պայքարող եռանդ եւ այլ էական արժէքներ կը հաղորդի ներկայ հայ փսորուած ու մեռեալ իրականութեանը։

ԶՏՈՒԱԾ քրիստոնէութեան պակասն է եղել պատճառը, որ մեր պատմութեան (նաեւ՝ ներկայի) մեջ յիրաւի հոգեւոր-զգացմունքային-ազգայնական ուժերը նախ՝ ցաքուցրիւ են հանդէս եկել եւ աստիճանաբար խեղուել (իսկ որոշ դէպքերում՝ հակակշռուել) ազգայնամոլ կամ ազգայնականութիւնը շառլաթան կերպով չարաշահող հոսանքների կողմից (օր.՝ ղարաբաղեան շարժման կազմալուծումը)։

Նոյնն է նաեւ միւս ճամբարում, օր.՝ 20րդ դարասկզբին համամարդկային արժէքները գնահատող շատ հայեր (որոնք, բնականաբար, թէկուզ որոշ ազգայնական շունչ ունէին՝ կամոները, չարենցները, աղասի խանջեանները, ակսէլ բակունցները, լուկաշին-սրապիոնները եւ այլն), ընկնելով միջազգայնական հոսանքների մէջ, պարզապէս բանեցուել են աշխարհաքաղաքական ու այլ հոգեւորազուրկ արժէքների համար եւ հետագայում այս կամ այն կերպ ոչնչացուել հէնց իրենց «գաղափարակից-ընկեր» հոսանքների կողմից։

ԿԵԱՆՔԻ ԳՐՔԻ դաւանաբանութիւնը իմաստաբանուած ու զտուած Հաւատքի լոյսով այս երկու իրարամերժ, բայց եւ իրենց հոգում հոգեւոր հատիկ ունեցող ուժերին նախ՝ սրբագրում է անձնակենտրոն-եսական տարատեսակ մեղք-ախտերից, տալիս հոգեւոր արժէքային համակարգը ներառող ՄԻԱԲԱՆՈՂ գաղափար-դաւանաբանութիւն, նպատակաուղղուածութիւն, գործելու եռանդ (հոգեւոր ակունքից) եւ աներկբայելի կուռ կառուցուածքով միաւորում է նրանց արդէն իսկ մեկ հոգեւոր կառոյց հարթութեան մէջ՝ զերծ պահելով ռազմավարական ուղիներում գործիք դառնալու քաղաքական եւ այլ ջրապտոյտներից։ Նաեւ ԿԵԱՆՔԻ ԳՐՔԻ դաւանաբանութիւնը ԱՐՄԱՏԱԽԻԼ է անում սոյն յօդուածի սկզբում նշուած կաղապարուած «քրիստոնէութեան» բոլոր պիղծ դրսեւորումները (նշեալ Ա.-Ժ. կէտերը), քանզի ոչ թէ այդ աղանդաւոր դրսեւորումներն է միայն քննադատում, այլ սոյն հիմնախնդիրը արմատապէս է լուծում։

ԿԵԱՆՔԻ ԳՐՔԻ դաւանաբանութեամբ ներկայ հայութիւնը վերջապէս պիտի ստանձնի իր կոչումը՝ ներդաշնակ աշխարհ կառուցելու առաքելութիւնը, որը ծրագրուած է մեր հայ հոգեւոր հայրերի կողմից դեռ մ.թ.ա. եւ հաստատագրուած Տրդատ Մեծի ու Գրիգոր Լուսաւորչի կողմից։ Սոյն առաքելութիւնը Աստուածաշնչեան լեզուով կոչւում է ճշմարտութեան (Քրիստոսի) երկրորդ գալուստ (էջք Միածին)։ «Էջմիածին» ծածկագրուած առաքելութիւնը բեռ չէ՛, իսկ եթէ… է, ապա քաղցր «բեռ» է. այն կենարար շինութեան կը հաղորդի հայութեան թէ՛ ներքին, թէ՛ արտաքին քաղաքականութեան (եւ այլ) հարթութիւններում։

Թող կաղապարուած միջակութիւնը, դասալիք ստամտաւորականութիւնը, իրենց կոչման համաձայն, առանց նոյնիսկ ծանօթանալու այս ամէնին, այն անուանեն ամպագոռգոռ, յաւակնոտ… բայց մենք, դոյզն իսկ չտատանուելով, պիտի հաստատագրենք, որ այո՛, մեր հայ հոգեւոր հայրերի կողմից ծածկագրուած ԿԵԱՆՔԻ ԳՐՔԻ դաւանաբանութիւնը Անմահութեան պսակի նախանձախնդիր ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ կողմից խիզախ ու վեհ պոռթկումով Աւարայր ներխուժման-դարերով հայ ժողովրդի թէ՛ մարմնաւոր, թէ՛ հոգեւոր վահան հանդիսացող յիրաւի աննկուն, ազնուատոհմիկ Մամիկոնեաններին կենսական աւիւն տուող ՈՒԽՏԻ (երդման), հոգեւոր մահուան ճիրաններին չյանձնուող Մեսրոպեան Թարգմանչաց շարժման, Ներսէս Մեծի կողմից Նպատ լերան բարձունքից օտարաշունչ պղծութեան դէմ կշռուող հայկական զօրքի ոգեկոչման… եւ աւարառու խաւար ցեղերի ու անաստուածների հազարապատիկ առաւել հորդաների դէմ Զանգեզուր կոչուող «շնչուղին» հերոսաբար պահպանող Նժդեհեան հզօրագոյն ճիգի արդէն իսկ յարութիւն առած ՀՈԳԵՒՈՐ հանրագումարն է՝ ԶՏՈՒԱԾ հաւատքի իմաստաբանութեամբ արտայայտուած։ Եւ, ի վերջոյ, հայ ԱԶԳԻ բուն հպարտութեան հիմքն է՝ մեկնաբանուած այն հաստատագրումով, որ հայկականութիւնն (ՀԱՅԿԸ) է եղել այս աշխարհի քաղաքականութեան արեւածագը, եւ ծածկոց-«ամպից» դուրս եկած սոյն ԱՐԵՒԻ ի յայտ գալն է, որ պիտի կործանի այս խաւար աշխարհը (որն Աւետարանում Հռոմի խորհուրդն ունի)։ Այո՛, հայկականութիւնն է հոգեւոր ազատութիւն տալու մարդկութեանը, ՆԱ է հռոմասաստ մեծն Աննիբալի եւ ազատասէր ու ամեհի Սպարտակի փառքը հոգեւոր հարթութեան մէջ յաղթանակով պսակելու։

ՆԱ (ծածկազերծուած ՀԱՅԿԸ) է նախաքրիստոնէական հայ մշակոյթն ու Ալեքսանդր Մակեդոնացու ջանքերը՝ հելլենիզմի տարածումը եւ սրան յաջորդած Տրդատ Մեծի ու Գրիգոր Լուսաւորչի կողմից տարածուած ծածկագրուած քրիստոնէութիւնը մէկ ամբողջական շղթայի մեջ ներառելու եւ իր վերջնական՝ իմաստաբանուած հանգրուանին հասցնելու։