
ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Այսօր վրիժառու Սողոմոն Թեհլիրեանի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատու դահճապետ Թալէաթի ահաբեկման 103րդ տարեդարձն է:
Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած է 2 Ապրիլ 1896ին, Երզնկայի գաւառի Բագառիճ գիւղին մէջ:
Բագառիճ կը գտնուի Եփրատի Ձոր վտակի ափին` բլուրներու զառիթափ լանջերուն, եւ ունէր 150 տուն հայ եւ նոյնքան ալ թուրք բնակչութիւն: Ձորի աջ ափին կը գտնուէր Սուրբ Յակոբ եկեղեցին եւ կողքին` դպրոցը, իսկ գիւղի բարձունքին` Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին: Բողոքականաց ժողովարանն ու վարժարանը կը գտնուէին ձորի ձախ ափին: Մօտակայ Բագառիճ Փոքր գիւղը կը գտնուէր Խոր ձորի մէջ:
Թեհլիրեաններու նախահայրը իր կռուարար բնաւորութեան համար կոչուեցաւ Թեհլիր (թրքերէն թեհ` կռիւ) եւ անոր սերունդը` Թեհլիրի տղաներ, Թեհլիրեաններ: Թեհլիր Գոնիայի մէջ սրճարան բացաւ, եւ սրճագործութիւնը անոր սերունդներուն փոխանցուեցաւ:
Թեհլիրեանները 85 հոգիէ բաղկացած գերդաստան էին: Խաչատուր եւ Հնազանդ Թեհլիրեաններու որդիներն էին` Միսաք, Սեդրակ, Աւետիս եւ Սողոմոն:
Թեհլիրեաններու տոհմէն քանի մը երիտասարդներ, որոնց շարքին` Խաչատուր, Սերպիա մեկնած էին եւ սուրճի առեւտուրով կը զբաղէին:
Սողոմոն Թեհլիրեան իր նախակրթութիւնը ծննդավայրին մէջ ստացաւ: Ապա ուսումը շարունակեց Երզնկայի Բողոքականաց եւ Եզնիկեան ու Կեդրոնական վարժարաններուն մէջ: 1913ին փոխադրուեցաւ Սերպիա, հօրը մօտ եւ կը պատրաստուէր Գերմանիա անցնելու, բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար, երբ 1914ի ամրան սկսաւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը: Աշնան Սողոմոն Սոֆիա անցաւ եւ կամաւոր արձանագրուեցաւ: Հոկտեմբերին Թիֆլիս հասաւ եւ Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ գործող կամաւորական առաջին գունդին միացաւ:
Սողոմոն Թեհլիրեան մասնակցեցաւ Դիլմանի ճակատամարտին, իսկ 1915ի Մայիսին հայ կամաւորներուն ու ռուսական բանակին հետ Վան մտաւ: Ռուսական բանակի նահանջէն ետք գաղթական ժողովուրդին հետ հասաւ Արարատեան դաշտ: Էջմիածնի եւ Երեւանի մէջ բազմաթիւ որբեր հաւաքեց եւ որբանոցներու մէջ տեղաւորեց:
Երզնկայի հայութեան կոտորածը սկսաւ 1915ի Յուլիսին: Թեհլիրեաններու բազմանդամ գերդաստանէն փրկուեցաւ միայն Սողոմոնի Միսաք եղբօր աղջիկը` Արմենուհին, որ հետագային քիւրտերուն քովէն փրկագինով ազատեցաւ:
Թեհլիրեաններու գերդաստանէն ողջ մնացած էին նաեւ Սերպիա գտնուող Խաչատուր, անոր որդիները` Միսաք եւ Սեդրակ, եւ եղբայրը` Օսկան:
Ռուսական բանակը 1916ի ամրան գրաւեց Երզնկան, որմէ ետք Սողոմոն հնարաւորութիւն ունեցաւ հոն մեկնելու: Երզնկա իր գիւղերով քարուքանդ եղած ու ամայացած էր: Սոսկալի տեսարանը այնքան ցնցեց Սողոմոնը, որ ան ուշաթափեցաւ եւ գետին ինկաւ:
Կովկասեան ճակատի փլուզումէն ետք` 1917ին, Սողոմոն Կովկաս անցաւ եւ նուիրուեցաւ որբերու հաւաքման ու պատսպարման աշխատանքին:
* * *
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի աւարտին, 1918ի աշնան պարտուած Թուրքիա Մուտրոսի զինադադարի համաձայնագիրը ստորագրեց:
Դաշնակից պետութիւններու ճնշումին տակ օսմանեան կառավարութիւնը Պոլսոյ մէջ կազմեց զինուորական ատեան, որ ի բացակայութեան դատեց եւ մահուան դատապարտեց «Իթթիհատ»ի ջարդարար ղեկավարները, որոնք արդէն փախուստ տուած էին երկրէն եւ կը մնային ազատ ու անպատիժ:
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը Երեւանի մէջ 1919 Սեպտեմբերին գումարած Թ. ընդհանուր ժողովին, «Նեմեսիս» գործողութիւն անունով, ստանձնեց մահապատիժներու գործադրութիւնը:
Սողոմոն Թեհլիրեան Պոլսոյ մէջ ահաբեկեց Պէշիկթաշի թաղապետ մատնիչ Յարութիւն Մկրտիչեանը, որ Թալէաթի յանձնած էր ցանկը 250 հայ մտաւորականներու, որոնք Եղեռնին զոհ գացին:
Ահաբեկումէն ետք անցաւ Փարիզ, ուրկէ կանչուեցաւ Ամերիկա, Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան Արմէն Գարոյի կողմէ, որ ղեկավարն էր «Նեմեսիս» գործողութեան: Սողոմոն Թեհլիրեանի վստահուեցաւ Թալէաթի ահաբեկման գործադրութիւնը:
Արմէն Գարոյի յանձնարարականով Թեհլիրեան մեկնեցաւ Ժընեւ, ուրկէ անցաւ Պերլին, գործադրելու համար Թալէաթի ահաբեկման ծրագիրը:
Դահճապետ Թալէաթ, Ալի Սալէհ պէյ անունով, Պերլինի Հայտելպէրկ փողոցին վրայ բնակութիւն հաստատած էր:
Թեհլիրեան` իբրեւ ուսանող, սենեակ վարձեց Թալէաթի տան դիմաց, հսկողութեան տակ առաւ զայն եւ 15 Մարտ 1921ին, առաւօտեան ժամը 10ին, Շարլոթթենպուրկ փողոցին վրայ, ատրճանակի մէկ գնդակով շանսատակ փռեց հայասպան հրէշը:
Սողոմոնի յանձնարարուած էր ահաբեկումէն ետք փախուստ չտալ եւ յանձնուիլ, որպէսզի դատուէր եւ իրեն հետ դատէր Թուրքիոյ ցեղասպանական ոճիրը:
Թեհլիրեան ձերբակալուեցաւ, դատուեցաւ եւ գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուեցաւ:
* * *
Ազատ արձակուելէն ետք Թեհլիրեան մեկնեցաւ Ամերիկա, յետոյ գնաց Պելկրատ եւ միացաւ իր հարազատներուն: Ամուսնացաւ երզնկացի Անահիտ Թաթիկեանի հետ եւ ունեցաւ երկու զաւակ` Զաւէն ու Շահէն:
Սողոման Թեհլիրեան 1945ին Մարոք փոխադրուեցաւ եւ Քազապլանքայի մէջ բնակութիւն հաստատեց, ապա տեղափոխուեցաւ եւ ապրեցաւ Միացեալ Նահանգներու Սան Ֆրանսիսքօ քաղաքին մէջ, ուր մահացաւ 23 Մայիս 1960ին եւ Ֆրեզնոյի «Արարատ» գերեզմանատան մէջ թաղուեցաւ:
Հայկական վրիժառութեան կարեւոր դէմքերէն Սողոմոն Թեհլիրեանի անունը մեծատառ գրուած պիտի մնայ հայոց պատմութեան էջերուն մէջ: