
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Ո՞ւր սկսաւ հրդեհը. ո՞վ պատճառ եղաւ անոր. ականատես կա՞յ, հաւանաբա՛ր: Իսկ կարելի՞ է ստուգել, թէ ճիշդ ե՛րբ ծայր առած է անիկա. հապա վնա՞սը: Այս հարցումներուն պատասխանելու համար, պէտք է մանրազնինն ստուգել ապացոյցները, խօսիլ ականատես անհատներու հետ եւ հասնիլ անտարակուսելի եզրակացութիւններու:
Յարգելի ընթերցող, իւրաքանչիւր հրդեհի համար կը նշանակենք հետազօտող մասնագէտ մը, որպէսզի գոհացուցիչ պատասխաններ ստանանք, եւ ամէնէն կարեւորը՝ վնասներ կրած անձերը արդար փոխհատուցում ստանան: Կասկած չկայ, թէ շաբաթ մը առաջ տեղի ունեցած ողբերգական հրդեհներուն համար բազմաթիւ քննիչներ արդէն պաշտօնի վրայ են: Իսկ ես որոշեցի հայկական գրական հրդեհներու քննութիւնը կատարել, եւ հասկնալ, թէ ո՛վ պատճառ եղաւ որ բռնկի «հրդեհ» բառը: Կը փափաքիմ նաեւ գիտնալ անոր պատճառած վնասը, այսինքն՝ ո՛ր բանաստեղծին սիրտը այրեցաւ, ո՛ր տաղասացին հոգին մոխիր դարձաւ: Առ այդ, կ՛առաջարկեմ, որ մենք հայոց քնարական աւերակներու վրայ քալենք, ընթերցենք գրաւոր վկայութիւններ եւ տակաւին մխացող տողիկները զննելով՝ հասկնանք «հրդեհ» բառին չմարած պատմութիւնը:
Կասկածելի հրդեհը
Թէեւ «հրդեհ» բառին մենք չենք հանդիպիր հայկական հնագոյն բանահիւսութեան մէջ, սակայն Վահագնը՝ մարտի եւ ամպրոպի մեր աստուածը, ծանօթ էր անոր «հուր» արմատին, որովհետեւ իր ծննդեան վայրկեանին, մեր պատանեկիկը «Հուր հեր ունէր»: Այժմ, գիտենք, թէ «հրդեհ» բառին առաջին բաղադրիչը «հուր» է, իսկ «դեհ» կոչուածը՝ առեղծուածային: Ինչպէս բազմաթիւ հրդեհներու ծագումը անյայտ է, այնպէս ալ «դեհ» բառը կը մնայ իբրեւ անլուծելի հանելուկ մը՝ լեզուագէտ մեր այրերուն համար: Նոր ժամանակներուն, բառս նշանակեց ժողովրդական մեծ յուզում եւ ըսինք՝ «Յեղափոխութեան հրդեհը»: 19րդ դարուն, արդէն իսկ դարձուածք էր անիկա. «Հրդեհի կերակուր դառնալ»: Իսկ կարսեցի ինքնատիպ առակագիր Մկրտիչ Կորիւն խրատական խօսքը մը աւանդեց մեզի. «Յիմարը կրնայ ծովն ալ հրդեհել»:
Այրեցաւ երկրորդ հրեշտակը
Երբ տեսայ, թէ հայկական նախամաշտոցեան բանահիւսութեան մէջ կը բացակայի «հրդեհ» բառը, ես թերթեցի Սուրբ Գիրքը: Նկատեցի, թէ «հրդեհ» գոյականը մէկ անգամ գործածուած է, իսկ «հրդեհել» բայը՝ չորս անգամ: Հետաքրքրական էին «բնութիւն հրդեհեալ» եւ «յակինթ հրդեհեալ» արտայայտութիւնները: Սակայն, զիս սարսափեցուց Յայտնութեան գիրքին մէջ յիշուած երկրորդ հրեշտակի պատկերը, թէ շեփոր մը պիտի հնչէր եւ ան այրող լերան մը նման պիտի իյնար ծով. «Երկրորդ հրեշտակն փողեաց, եւ իբրեւ զլեառն մի մեծ հրդեհեալ անկաւ ի ծով»:
Հրդեհի երկար լեզուն
Զարմանալի չէ, որ «հրդեհ» բառը աճեցաւ եւ կլանեց ամբողջ հայերէնը: Չէ՞ որ մեր լեզուն մրգաստան մըն էր, ինչպէս մեր երկիրն էր «դրախտ», այսինքն բառացիօրէն «ծառաստան»:
Ըստ գրաւոր վկայութիւններու, անիկա նախ տարածուեցաւ վանքերու մէջ, հաւանաբար ձեռագրատան մը մէջ: Պարիսպները համեմատելի չէին «հրդեհ» բառի հսկայ բոցերուն հետ, եւ «հրդեհ» բառը բարձրացաւ սարեր, ուր հովուերգակ հովիւը իր սրինգը կը նուագէր, մտաւ գիւղեր, ուր աշուղը իր սիրոյ տաղը կը հիւսէր, հասաւ դաշտեր, ուր քնարերգակ բանաստեղծը կ՛երազէր ուռենիի մը շուքին տակ, ապա այրեցաւ Կովկասը, ուր Տէրեանը մենակ նստած էր հրդեհուած ամպերը դիտելով, իսկ վերջապէս հրդեհի լեզուն լափեց Պոլիսը, ուր Դուրեաններու եւ Զարիֆեաններու հոգիները մոխիր դարձան: Մեր տղաները, աւա՜ղ, հրդեհի դէմ գրիչ մը ունէին լոկ: Հեգնական է, թէ հրդեհը, որ ունի քանդելու սոսկալի ուժ, միեւնոյն ժամանակ ծնունդ տուած է գրական գոհարներու: Այժմ ընթերցենք քանի մը կրակոտ տողիկներ:
Արեւելքի հրդեհները
Ազգային ազատագրութեան օրերն էին: Ռափայէլ Պատկանեան Նոր Նախիջեւանէն դիտեց իր հայրենիքը, տեսաւ, թէ աներկիր, «կիսակենդան», «սողացող» հայը վշտահար էր: Հրդեհուած այդ պատկերը ճմլեց իր սիրտը: Այդ անձուկ օրերուն զարգացած ազգերը ի՞նչ վերաբերմունք ունէին հայուն հանդէպ: Պիտի պաշտպանէի՞ն իրենց քոյր երկիրը: Բանաստեղծը բացատրեց. «Փոխան շիջելու նախանձը մարդոց` / Սաստկացաւ, աւա՜ղ, զերդ հրդեհ ու բոց»։ Աւետիք Իսահակեան լաւ գիտէր, թէ իր գրածները ինչեր կրնային գործել: Այդ համոզումով ալ գրեց. «Եւ խօսքս մուրճ էր, եւ խօսքս` հրդեհ»: Կրակոտ մէկ այլ բանաստեղծ էր Եղիշէ Չարենց: Ան անհամբեր էր: Անձկութեամբ կը սպասէր գալիքը: «Կրակ կայ սրտիս մէջ, կրակ կայ, / Հրդեհ է՝ վառւում է հրկէզ», ըսաւ Չարենց: Եւ ահա Վահան Տէրեան… Ո՛չ ճակատի վրայ է ան, ո՛չ ալ պայքարի մէջ: Զայն գտայ ամպերու տակ: Երազկոտ: Մենակ: Մտազբաղ էր սիրոյ եւ մահուան միտքերով: Ան նախ նկարագրեց իր անտեսանելի եւ խորհրդաւոր սիրածին անխօս աչքերը. «Քո աչքերի խորութիւնը հրդեհավառ»: Ապա հարցում մը ուղղեց տխրադալուկ աղջկան. «Մահու գիշերն է մթնել իմ հոգում,— / Միթէ՞ դու պիտի վառես նոր փափագ, / Միթէ՞ դու պիտի հրդեհես յուզում»: Մի՛ ըլլաք երկչոտ: Մարդամօտիկ է Վահանը: Ունի քնքոյշ սիրտ: Մօտեցէք եւ հարցուցէք անոր. Ինչո՞ւ ես մենակ նստած: Ու ան պիտի պատասխանէ. «Երբ վարդ ամպերի հրդեհն է դողում, / Իրիկնաժամին նստում եմ մենակ»: Յարգելի ընթերցող, դուք չէ՞ք ուզեր Պոլսոյ հրդեհները դիտել, կամ ընթերցել․․․։
Շքեղ հրդեհը
Պոլիսը… Հրդեհ… Այրած քնար… Չենք գիտեր ի՛նչ էր պատճառը, բայց քաղաքներու թագուհին պատճառ եղաւ, որ հայ բանաստեղծը «կերակուր դառնայ» հրդեհներու: Սակայն հրդեհակուլ չեղած՝ ան յաջողեցաւ մեզի թողուլ քանի մը վառ տողիկ: Դանիէլ Վարուժան, յարգելի ընթերցող, Սեբաստիոյ դաշտերուն վրայ սայլեր տեսաւ: Փոքրիկ Դանիէլը հիացումով դիտեց զանոնք: Տարիներ ետք տղան գրեց. «Սայլերը կ’երթան, անդորրութեան մէջ / Աղաղակելո՜վ… Կը տանին արեւ, հրդեհ կը տանին / Հսկայ դէզերով»: Իսկ Վենետիկի մէջ, ան հանդիպեցաւ մէկ այլ հրդեհի՝ հայր Ղեւոնդ Ալիշանի: Լուռ ննջող վարդապետի շիրիմին առջեւ Վարուժանը աղօթեց. «Կարմիր հրդեհ մ՛որ մոխրի տակ կ՛առնէ քուն. / Հոս կը ննջես. ինչպէս հրատն ամպին տակ»: Մատթէոս Զարիֆեան, որ չունէր հիւանդագին հոգի, բայց տառապեցաւ իր ճակատագիրի յամառ եւ դաժան հարուածներէն: Մինչ Զարիֆեանի մարմինը կը քայքայուէր, անոր հոգին՝… ի՛նք, Մատթէոսը կը բացատրէ. «Հոգիս հրդեհ մ՛է շքեղ»:
Հրդեհ, ո՛չ մատեան
Պոլսոյ հրդեհէն տառապած հոգի մըն է Պետրոս Դուրեան: Դո՛ւք, ընտիր գրականութեան հրդեհով տոչորած յարգելի ընթերցող, լաւ գիտէք անոր պատճառը: Կը յիշէ՞ք, այդ 19 տարեկան տղան, մեր տղաներէն շատ աւելի երիտասարդ, ի՛նչ հրդեհներու դէմ պայքարած էր… Իր վերջին օրերուն, 1896 եւ 1871 թուականներուն, ետեւ ետեւի գրեց. «Մեռնի՜լ թարմ ու երազոտ… մեռնի՜լ առանց շուրթեր համբոյրով մը բորբոքելու, առանց հոգին ժպիտով մը հրդեհելու… Սիրեցի քեզ, Շաղի, շողի ժամք էին. / Վարդից հրդեհ կար յ՛երկին»: Իսկ տղան, «Լճակ» քերթուածին մէջ խօսեցաւ լճակին հետ եւ բացատրեց անոր, թէ պէտք չէ՛ ապշիլ, պէտք չէ՛ կարծել, թէ տրտմագին սիրտը եթէ պատռենք՝ հոն կը գտնենք մատեան. «Հոն հրդեհ կայ, ո՛չ մատեան»:
Վերջին հրդեհը
Հայ տպագիրը ամէնուր կրքոտ աշխատանք տարաւ, որպէսզի հրատարակէ մեր հրկիզուած խօսքերը: Կրակոտ աշխատանք էր Վենետիկէն մինչեւ Թիֆլիս: Հազուագիւտ են այդ գիրքերը: Կարելի է ըսել, թէ արդէն «մոխիր դարձան» այդ օրերը: Բայց ես, յարգելի ընթերցող, յաջողեցայ այրած քանի մը էջ փրկել հին քաղաքներու հին գրավաճառներէն: Անտեսուած կոյտերու մէջ էին անոնք: Իսկ այժմ, գոնէ իրենց անուններով անոնք կը ներկայանան բոլորիս: «Հրդեհ նաւթագործարանում: Բագուի մշակների կեանքից»՝ Թիֆլիս, 1884, «Հրդեհ Մխիթարեան վանաց: 1883 տարւոյն Յուլիսի 14ին»՝ Վենետիկ, 1884, «Հրդեհը հինաւուրց հողի»՝ Նիւ Ճըրզի, 1993, «Հրդեհ կայ… Մարեցէք»՝ Պոլիս, 1968, «Սիրոյ Հրդեհ»՝ Երեւան, 2010, «Վերջին Հրդեհը»՝ Երեւան, 2011:
Հրդեհ իմ սրտի մէջ
Սակաւաթիւ են «հրդեհ» երգերը հայկական երգարուեստին մէջ: Նախորդ դարուն, Աշուղ Ճիւանի, կը յիշէ՞ք, Սասնոյ նուիրուած եղանակ մը գրած էր. «Առանց վախի, առանց ահի Քաջերու տուն, Սասունասար, / Քեզնից հրդեհ կը պատահի, Կրակի բուն, Սասունասար»: Իսկ այժմ, հայրենիքի մէջ կան «Սիրոյ հրդեհ», «Բոց ու հրդեհ» կամ նման անուններով երգեր: Որպէսզի ձեր գիշերը ունենայ քաղցր աւարտ՝ որոշեցի վերջինին խօսքերը մէջբերել եւ ձեզի հրաժեշտ տալ: Մինչ յաջորդ հանդիպում՝ կը մաղթեմ, որ դուք հեռու կը մնաք բոլոր վտանգներէ.
«Բոց ու Հրդեհ…
Ո՛նց է սիրտը իմ վառւում,
Բոց ու Հրդեհ …
Սիրելով քեզ հետ կռւում,
Հրդեհ՝ իմ սրտի մէջ,
Որը չունի վերջ»: