ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆԻ ՀԵՏ
Հայաստան Ցեղասպանութեան Գծով Իրաւունք Չունի Առանձին Որոշումներ Տալու, Կ՛ըսէ Փրոֆ. Տեքմեճեան
ՐԱՖՖԻ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ
«ԱՍՊԱՐԷԶ».- Հայ-թրքական յարաբերութիւններու վերջին զարգացումներուն, ինչպէս նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման գործընթացին մասին յաւելեալ տեղեկութիւններ ու տեսակէտներ ստանալու համար «Ազդակ»ի աշխատակից Րաֆֆի Տէմիրճեան հարցազրոյց մը ունեցած է նախկին հալէպահայ, այժմ ամերիկաբնակ, Հարաւային Քալիֆորնիոյ համալսարանէն ներս քաղաքական գիտութիւններու դասախօս փրոֆ. Հրայր Տեքմեճեանին հետ։ Հարցազրոյցը մեր ընթերցողներուն կը ներկայացնենք ամբողջութեամբ։
«ԱԶԴԱԿ».- Ինչպէ՞ս կ՚արժեւորէք հայ-թրքական յարաբերութիւնները անցեալէն մինչեւ այսօր։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- 1966ի դէպքերէն ետք սկիզբ առին հայ-թրքական յարաբերութիւնները, որոնց հոլովոյթը, փոփոխութիւններու ենթարկուելով հանդերձ, տակաւին մինչեւ այսօր ունի միեւնոյն ընթացքը։ Այդ թուականէն առաջ կը խօսէինք Ապրիլ 24ի մասին, բայց քանի մը գիրքերէ զատ, ուրիշ բան գոյութիւն չունէր։ 1960ական թուականներուն, երբ Քոլոմպիա համալսարանին մէջ կ՛ուսանէի, կը յիշեմ, թէ հոն թրքասէր փրոֆեսէօրները հայկական հարցին կարեւորութիւն չէին տար, եւ այդ մէկը իրենց համար հարց չէր։
«ԱԶԴԱԿ».- Ուրեմն կարելի՞ է հաստատել, թէ 1960ական թուականներուն տակաւին Հայոց ցեղասպանութեան հարցը Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան մաս չէր կազմեր։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Ճիշդ է։ Ահաբեկչական գործողութիւններէն ետք գաղութներուն մէջ այդ հարցը սկսաւ հետապնդուիլ եկեղեցիին ու կազմակերպութիւններուն կողմէ, որոնց մէջ հիմնական դերակատարութիւն ունէր Դաշնակցութիւնը։ Իսկ այնքան որ հայութիւնը խօսած է Ցեղասպանութեան մասին, ունեցած է համապատասխան թրքական հակազդեցութիւն, որ նոյնինքն Ցեղասպանութեան քարոզչութեան ծառայած է։ Այո՛, թրքական հակադարձող վերաբերմունքը մեծ նպաստ բերած է, որ աշխարհի մէջ տարբեր երկիրներ ճանչնան Հայոց ցեղասպանութիւնը։
«ԱԶԴԱԿ».- Ցեղասպանութեան ճանաչման գործընթացէն շուրջ 50 տարի ետք, այսօր այդ աշխատանքը, ձեր կարծիքով, ո՞ւր հասած է։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Այսօր ա՛յն տեսակէտը գոյութիւն ունի, որ պէտք է այլեւս յայտարարել, թէ Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչցուած իրողութիւն է: Մենք երկու տարի առաջ համաժողով մը ունեցանք, ուր քննեցինք Ցեղասպանութիւնն ու միջազգային օրէնքը, ինչպէս նաեւ՝ հատուցման հարցը, եւ լիայոյս եմ, որ յառաջիկայ օրերուն լոյս կը տեսնեն այդ քննարկումները եւ կը դառնան ընթերցողներուն սեփականութիւնը։
«ԱԶԴԱԿ».- Թուրքիոյ ներկայ իշխանութիւններուն քաղաքականութիւնը արդեօք նախորդներու ուղիին շարունակութի՞ւնն է, թէ՞ դիւանագիտական նոր ոճ մըն է…
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Թուրքիոյ ներկայ իշխանութիւնը նախորդ իշխանութիւններէն տարբեր է, քանի որ ասոնք կը ներկայացնեն Անատոլուի միջին դասակարգը, որ տարիներ առաջ, երբ քեմալականութիւնը կ՛իշխէր, անոնք վարի խաւին կը պատկանէին։ Այդ խաւը Թուրքիոյ մէջ միշտ եղած է իսլամականութեան ջատագով։ Քեմալական կառոյցը, ցեղապաշտութենէն իսկ անդին, կը հաւատայ թուրք ազգի գերակայութեան։ Քեմալականութիւնը համաթուրանականութիւնը մէկ կողմ դրաւ, բայց պահեց թրքական ազգայնականութիւնը։ Ասիկա շատ վտանգաւոր է։ Ես պիտի նախընտրեմ Էրտողանի եւ Կիւլի հետ յարաբերութիւն ունենալ, քան թէ՝ երբեմնի քեմալականներուն հետ: Կը յիշեմ, երբ շուրջ 50 տարի առաջ փրոֆ. Հալի Կուլմանը ուսանող էր, որ ժամանակ մը նաեւ եղաւ Էճեւիտի խորհրդականը, երբ միասին կը նստէինք ու կը զրուցէինք հայութեան հետ պատահած դէպքերուն մասին, ան կ՛ըսէր, թէ շատ բաներ պատահեցան այդ օրերուն, որոնք պէտք չէր պատահէին։ Ան ուրիշ բան չէր ըսեր, քանի որ թրծուած էր քեմալական գաղափարներով։ Տակաւին, պէտք չէ մոռնանք Թուրքիոյ աջակողմեանները, որոնք աթաթուրքիզմը կը հետապնդեն, եւ անոնք Աթաթուրքէն աւելի աթաթուրք են։ Այս վտանգաւոր տարրը մեր գոյութեան գլխաւոր թշնամին է։ Ուստի, Ցեղասպանութիւնը երբեք պէտք չէ մոռնալ ու միշտ պէտք է տեսնել վտանգը…
«ԱԶԴԱԿ».- Այսինքն Թուրքիոյ քաղաքականութիւնը 1960ական թուականներէն մինչեւ այսօր չէ փոխուած, պարզապէս իշխանութիւններու փոփոխութիւնները պատճառ կը դառնան, որ տեղի ունենան ոճային ու աստիճանային տարբերութիւններ։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Քաղաքականութեան էութիւնը չէ փոխուած։ Բոլորն ալ կ՛ուրանան իրականութիւնը։ Պէտք չէ մոռնանք, որ թուրքը միշտ ժպտուն երեսով կը մօտենայ, եւ մենք պէտք չէ խաբուինք այդ վերաբերմունքներէն։ Յառաջիկային հաւանական է, որ նաեւ աջակողմեանները իշխանութեան գան, հոն ի՞նչ ապահովութիւններ ունինք։
«ԱԶԴԱԿ».- Ապրիլ 22ի յայտարարութեան գծով ինչպէ՞ս կը գնահատէք Հայաստանի իշխանութիւններուն կեցուածքը։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Նախ եւ առաջ Հայաստանի կառավարութիւնն ու Սփիւռքը ունին իրենց դերերը, եւ պետութիւնը պէտք չէ Ցեղասպանութեան հարցին գծով առանձնաբար խօսի հայ ժողովուրդին անունով։ Մենք գաղութներ ենք, մենք ալ մեր գործերը ունինք, կը հաւատանք, որ հայաստանցիին մտածելակերպը այն չէ, ինչ որ է Կլենտէյլի կամ Պուրճ Համուտի հայուն մտածողութիւնը, բայց միեւնոյն ժամանակ Հայաստանի կառավարութիւնը պէտք է առնէ Սփիւռքին կարծիքը, համադրէ աշխատանքները։
«ԱԶԴԱԿ».- Հայ-թրքական յարաբերութիւններուն մասին Հայաստան-Սփիւռք կապեր գոյութիւն ունի՞ն։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Կա՛ն, բայց ոչ՝ կազմակերպուած եւ ծրագրուած վիճակի մէջ, քանի որ քաղաքական ղեկավար դասակարգ չենք ունեցած։ Այդ հասունութիւնը գոյութիւն չէ ունեցած։ Ներկայիս այդ մէկը կամաց-կամաց կը զարգանայ։ Իսկ այս կէտէն անդին, պէտք է, որ մեր ղեկավարները ըլլան սկզբունքներու տէր մարդիկ, հեռու մնալով անձնական նեղ հաշիւներէ։
«ԱԶԴԱԿ».- Հասուն քաղաքականութեան ու սկզբունքային արժէքներու զուգահեռ պաշտպանութիւնը այս հանգրուանին որքա՞ն դժուար է։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Եթէ Հայաստանի կառավարութիւնը հասուն ըլլայ, ապա դժուար չէ երկուքն ալ հետապնդելը։ Օրինակի համար, կարելի է սահմանը բանալու հարցին մէջ անջատել Ցեղասպանութեան հարցը, երբ պետութիւնը Թուրքիոյ իշխանութեան յայտնէ, թէ այդ խնդիրը միայն Հայաստանի պետութեան հարցը չէ, քանի որ անդին Սփիւռք գոյութիւն ունի, որ ինք եւս ըսելիք ունի հարցին մէջ։ Ցեղասպանութեան հարցը պէտք չէ զոհել Հայաստանի տնտեսութեան զարգացման համար։ Իմ մտահոգութիւնս այն է, որ եթէ սահմանը բացուի, նոյնիսկ տնտեսական առումով այդ մէկը իր բացասական անդրադարձը կրնայ ունենալ, քանի որ այս խնդիրն ալ առարկայական ու ուսումնասիրական առումով տակաւին չէ քննարկուած։
«ԱԶԴԱԿ».- Հայաստանի պետութեան արտաքին քաղաքական յարաբերութիւններուն մէջ նոր հորիզոններու մասին տարբեր առիթներով ունեցած էք արտայայտութիւններ։ Այդ բոլորը ինչպէ՞ս կը հիմնաւորէք։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Իրանի եւ Ռուսիոյ կողքին հարկ է արաբական շարք մը երկիրներու հետ յարաբերութիւններուն զարկ տալ։ Սէուտական Արաբիա Արցախի հարցին գծով, հակառակ անոր որ շարունակ կը խօսի հարցը կարգաւորելու մասին, բայց այս ժողովուրդը Ատրպէյճանի շիիներուն հետ հարց ունի, որ լաւ տուեալ մըն է քաղաքականօրէն գործածելու համար։
«ԱԶԴԱԿ».- Բայց այստեղ Թուրքիա-Սէուտական Արաբիա յարաբերութիւնները չե՞ն խաչաձեւեր ընթացքը։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Ո՛չ այդքան, քանի որ Թուրքիա-Սէուտական Արաբիա կապը հիմնուած է միայն առեւտուրի վրայ։ Նշեմ նաեւ, որ Սէուտական Արաբիոյ մէջ հետաքրքրութիւններ կան Հայաստանի մէջ ներդրում ունենալու համար։ Հայաստանի կառավարութիւնն ալ այս առումով հետաքրքրուած է։
«ԱԶԴԱԿ».- Վերադառնալով Ապրիլ 22ի իրողութեան՝ Հայաստանի պետութիւնը սխալեցա՞ւ։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Հայաստանի իշխանութիւնները խաբուեցան, եւ յուսամ, որ անոնք դասեր սորվեցան։ Եթէ անոնք համեստ են, ապա ազգային շահերը հետապնդելով՝ դուրս կու գան անձնական շահերէն եւ կը սրբագրեն ընթացքը։ Սահմանները բանալու հարցը տասը տարի առաջ Սփիւռքի մէջ գոյութիւն ունէր կարգ մը մարդոց մօտ, որոնք կ՛ուզէին իրականացնել՝ անձնական շահերու համար։ Այսօր ալ վստահաբար Հայաստանի մէջ մարդիկ կան, վաճառականներ կան, որոնք իրենց անձնական շահերը կը հետապնդեն, եւ այդ անկիւնէն դիտուած՝ կրնայ ըլլալ, որ այդ մէկը լաւ կ՛ըլլայ, բայց մեր ազգին շահերը չենք կրնար վաճառականներուն նեղ հաշիւներուն համար զոհել։ Մինչ Սպիտակ տուն մտնելու մեր փորձերը իրողապէս չեն յաջողած, անդին թուրքերը անդադար հոն են եւ կրցան համոզել, թէ «Ցեղասպանութիւն» բառը գործածելը պէտք է յետաձգել։ Բնականաբար այստեղ Հայաստանի կառավարութիւնը նաեւ խաղաքարտ մը տուաւ Թուրքիոյ, երբ…
«ԱԶԴԱԿ».- Այսօր Թուրքիա իր քաղաքականութեամբ կրցաւ երրորդ կողմը՝ միջազգային ընտանիքը դուրս հանել Ցեղասպանութեան ճանաչման գործընթացէն։ Հայաստանի պետութիւնը այդ խաղին ծուղակին մէջ ինկաւ։ Այսօր որքա՞ն կարելի է վերադառնալ «Ֆութպոլային քաղաքականութենէն» ու «Ճամբու քարտէս»էն առաջ տիրող պայմաններուն։
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Նախ մենք պէտք է վերաքննութեան ենթարկենք մեր լոպիինկի աշխատանքներն ու կազմակերպական դրուածքը, եւ պէտք է կեդրոնանանք նախագահութեան շրջանակին վրայ։ Անդին, ծերակոյտին մէջ շատ բարեկամներ ունինք, պէտք է աշխատանք տանինք, որպէսզի այդ թիւը բարձրանայ եւ որոշումը տրուի։ Հոս նաեւ կարելի է փորձել առանց նախագահի ստորագրութեան բանաձեւը անցընելու կարելիութիւնը, որ օրինական է, եթէ Օպամա մնայ չէզոք դիրքի մէջ եւ չգործածէ վեթոյի իր իրաւունքը։ Վերջապէս, կարելի է վերադառնալ նախկին կարգավիճակին, երբ Հայաստանի իշխանութիւնները սրբագրեն իրեց սխալները եւ որդեգրեն ճիշդ քաղաքականութիւն։
«ԱԶԴԱԿ».- Վերջին խօսք…
ՓՐՈՖ. ՀՐԱՅՐ ՏԵՔՄԵՃԵԱՆ.- Լիբանանահայութիւնը շատ մեծ կարեւորութիւն ունի։ Միացեալ Նահանգներու մէջ մենք երիտասարդները համախմբելու հարց ունինք, երբ անոնք տարբեր մոլութիւններու կը հետեւին։ Մեր մօտ երիտասարդութեան մեծ տոկոսը մեր կառոյցներուն մաս չի կազմեր, ինչ որ հոս այդպէս չէ։ Այսօր հայապահպանումը մեր հիմնական մարտահրաւէրներէն է, արտագաղթի կասեցումն ալ կարեւոր է, եւ այս շրջագիծին մէջ մեր ղեկավարները մեծ ընելիք ունին։ Անոնք հաւաքաբար պէտք է աշխատին, որպէսզի իրականացնեն հայութեան շահերն ու նպատակները։
