Հարցազրոյցը վարեց
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆԸ
«ԱՍՊԱՐԷԶ».- Երեւան հրատարակուող «Ազգ» օրաթերթը իր արձակուրդէն վերադարձի առաջին թիւին մէջ, Չորեքշաբթի օրուան իր թիւով կը գրէ, թէ «յայտնի ցեղասպանագէտ, Զօրեան ինստիտուտի տնօրէն, Հայաստանի Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի (ԳԱԱ) արտասահմանեան անդամ, պրոֆէսոր Վահագն Տատրեանի եւ թուրք յայտնի պատմաբան Թաներ Աքչամի համատեղ աշխատութիւնը՝ «Ստամբուլում «իթթիհատ վէ Թերաքիի» դատավարութեան արձանագրութիւնները» գիրքը, մեծ արձագանգ է ունեցել Թուրքիայում: Այս թեմայով պրոֆէսոր Տատրեանը համաձայնեց պատասխանել «Ազգի» (աշխատակից Արմէն Մանուէլեանի) հարցերին»: «Ասպարէզ» սիրով կ՛արտատպէ այս հարցազրոյցը:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆԸ.- Պարոն Տատրեան, ինչու՞ Թուրքիան գնաց այդ քայլին եւ Առաջին աշխարհամարտից յետոյ ստեղծեց դատական մի մարմին, որը քննում էր Հայոց ցեղասպանութեան մէջ մեղսագործի քաղաքական գործիչների գործերը:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Նախքան քեմալական շարժման սկիզբը եւ զարգանալը, Առաջին համաշխարհային պատերազմի աւարտին, Թուրքիան ընկճուած եւ յուսահատ վիճակում էր եւ մտավախութիւն ունէր, որ հայկական ջարդերի կապակցութեամբ հաշտութեան պայմանները շատ ծանր պիտի լինեն իր համար՝ ոչ միայն որպէս պարտուած ազգի, այլեւ որպէս ոճիրների գլխաւոր դերակատար կառավարութեան: Այս մտավախութեամբ, հաշտութեան պայմանները մեղմելու համար թուրք կառավարութիւնները 2 տարուայ մէջ փորձեցին աշխարհին ցոյց տալ, որ այս ոճիրները ընդամէնը թուրք յեղափոխական փոքրամասնութեան գործն էին, եւ թուրք ժողովրդին չպէտք է մեղաւոր համարել այս կապակցութեամբ: Այս առիթով որոշեցին գործնական քայլեր ձեռնարկել, եւ կազմուեց պատերազմական ատեան: Պատերազմական ատեանը մեծաթիւ նիւթեր հաւաքեց: Ինչպէս յայտնի է, յանցագործութիւնների դէպքում նախաքննական շրջան կայ՝ փաստահաւաք, եւ այդ շրջանից յետոյ որոշում ընդունուեց, որ բաւականին փաստեր կան դատը սկսելու համար: Փաստահաւաք յանձնախումբը ղեկավարում էր Օսման Մասար անունով նախկին մի կուսակալ: Երկու ամսուայ ընթացքում Մասարի այդ յանձնախումբը մեծ թուով փաստեր հաւաքեց, յանձնախումբը մեծաթիւ վաւերագրեր ձեռք բերեց: Ինչպէս ասացի, թուրքերը պարտուած էին, տրամադրուած էին խոստովանութիւններ անելու, եւ Մասարի յանձնախմբի հաւաքած նիւթերը հիմք կազմեցին յետագայ թուրքական պատերազմական ատեանի ամբաստանագրին:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Այս դատական գործընթացը փաստօրէն սկսուեց 1918ին:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Այո, 1918ի Դեկտեմբերին սկսուեց: Դեկտեմբերի 14ին սուլթանը հրովարտակ արձակեց, որով դատական հետապնդումներ սկսուեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայկական ջարդերի պատասխանատուների նկատմամբ: Այս հրովարտակի հիման վրայ կազմուեց պատերազմական ատեանը, որի փաստերով ստեղուեց Մարտի ութի լայնածաւալ ամբաստանագիրը: Այստեղ կը ցանկանամ նշել, որ ի տարբերութիւն անգլիական-ամերիկեան դատական համակարգի, թուրքական դատական համակարգը հիմնուած էր ֆրանսիական սիստեմի վրայ, ուր ամբաստանեալը իրաւունք չունի հետազօտելու դատարանի ձեռքին գտնուող փաստերը: Ֆրանսիական եւ թուրքական սիստեմի մէջ փաստաբանները չկարողացան մօտենալ հաւաքուած փաստերին, եւ ամբաստանագիրը լի է, մի գեղեցիկ հայերէն բառ ունենք՝ կլանիչ փաստերով:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Փաստօրէն այդ մեղադրական փաստերը բաց արխիւներում էին, եւ դուք կարողացաք ձեռք բերել:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Ցեղասպանութեան նման լայնածաւալ ոճիրի փաստերն անհետացնելը գրեթէ անկարելի է, միշտ մի քանի փաստեր կը մնան: Գլխաւոր ջարդարար դոկտոր Նազըմը եւ երկրորդը՝ Բեհադին Շաքիրը, պատերազմի աւարտից մէկ ամիս առաջ փախցրեցին մեծ թուով կարեւոր փաստաթղթեր: Սակայն ոճիրն այնքան մեծ էր, որ չկարողացան անհետացնել բոլոր փաստերը, մնացած փաստերը դատարանը ձեռք բերեց եւ դրանց հիման վրայ ամբաստանագիր կազմուեց: Այնտեղ կան ջախջախիչ փաստեր, օրինակ, 1915ի Յունիսի 23ին դոկտոր Բեհադին Շաքիրի օգնականը Խարբերդից Նիզամին հեռագիր է ուղարկել՝ ասելով, որ «Խարբերդի խեղճ հայերը ոչ միայն կը տարահանուին, այլեւ կ՛ենթարկուին ջարդի եւ բնաջնջումի», այս փաստաթուղթը եւս դատարանի ձեռքն անցաւ: Նմանատիպ մի քանի ջախջախիչ փաստեր ձեռք բերուեցին գլխաւոր ջարդարարների յանցանքը ապացուցելու համար: Մէկ այլ փաստ եւս հիմք էր դատարանի համար, դա 3րդ բանակի հրամանատար Վեհիբ փաշայի պատրաստած զեկոյցն էր: 1918ի Դեկտմեբերի 5ին 3րդ բանակի հրամանատարին դատարանը խնդրեց, որ վերջինս որպէս ականատես վկայութիւն տայ, եւ Վեհիբ փաշան պատրատեց 18 էջանոց վկայութիւն, որը ներկայումս գտնւում է Երուսաղէմի հայոց պատրիարքարանի արխիւում: Ըստ զեկոյցի՝ թուրք զինուորականի եզրակացութիւնը հետեւեալն էր. «հայկական տեղահանութեան եւ ջարդերի գլխաւոր պատասխանատուն Իթթիհատ կուսակցութեան կենտրոնական կոմիտէն է, եւ այդ կոմիտէն այս ոճիրը գործել է կանխամտածուած»: Պատերազմական ատեանը այս ընդարձակ տեղեկագիրը մի քանի անգամ օգտագործեց: Սակայն դատավճիռն ամբողջութեամբ հիմնուած է ոչ թէ վկայութիւնների, այլ պատերազմի ժամանակ Իթթիհատ կուսակցութեան եւ Օսմանեան կայսրութեան պաշտօնական փաստաթղթերի հիման վրայ, սա շատ կարեւոր է, քանի որ թուրքերի վարձած մի քանի ամերիկացի եւ եւրոպացի գիտնականներ ասում են, որ այդ դատարանը շինծու դատարան էր, թուրքերը պարտուած էին: Եւ որպէսզի այս առարկութեան դէմ դատարանը ամուր հիմքեր ունենայ, պատերազմական ատեանը հետեւեալ քայլն արեց: Երկու նախարարութիւնների բարձրաստիճան պաշտօնեաներ՝ մէկը ներքին գործոց նախարարութեան, միւսը՝ արդարադատութեան, ամէն անգամ, որ փաստաթղթեր ձեռք էին բերում, բերում էին այս մարդկանց մօտ ստուգելու համար, արդեօք կը համապատասխանի՞ բնագրին, եւ այս պաշտօնեաները Իթթիհատ կուսակցութեան մնացորդ պաշտօնեաներն էին, որոնք տակաւին պատերազմի աւարտին իրենց պաշտօնում էին, եւ չնայած դրան՝ մէկ առ մէկ ստուգեցին եւ հաստատեցին, որ դրանք բնագրերին կը համապատասխանեն: Ամէն մի փաստաթղթի վերեւում եւ ներքեւում հետեւեալ մակագրութիւնն էր դրւում. «սա կը համապատասխանի բնագրին»: Այնպէս որ այս իրողութիւնը կարեւոր նշանակութիւն կը տայ թուրքական պատերազմական ատեանի ամբաստանագրին եւ այդ դատարանի դատավճիռներին: Այսինքն՝ ամէն փաստ մակագրուած էր թուրք պետութեան պաշտօնեաների կողմից: Իմ կարծիքով՝ թուրքական պատերազմական ատեանը ոչ միայն նախադէպն էր Նիւրնբերգի, այլեւ, հիմնուելով թուրքական պաշտօնական աղբիւրների վրայ, անվիճելի կը դարձնի Հայկական ցեղասպանութեան փաստարկումը:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Առաւել եւս, որ դա եղել է կազմակերպուած, այլ ոչ թէ ինչ-որ տեղական ուժերի գործողութիւններ, որովհետեւ այն թուրքերը, ովքեր այժմ ընդունում են Ցեղասպանութեան իրողութիւնը, շեշտում են, որ պետականօրէն կազմակերպուած չէր:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Բոլոր դատավճիռների մէջ շեշտուած էր, որ Իթթիհատ կուսակցութեան կենտրոնական կոմիտէն է այս բոլոր որոշումների հեղինակը: Եւ այս կապակցութեամբ մեծ նմանութիւն կայ Նիւրնբերգեան դատավարութեանը, որտեղ հիմնականում նացիստական կուսակցութիւնը դատապարտուեց: Եւ այստեղ էլ թուրք պետութիւնում կառավարող Իթթիհատ կուսակցութեան ղեկավարութիւնը դատապարտուեց: Թուրք զօրավար Վեհիբ փաշան իր ամբաստանագրի մէջ շեշտում է այս կէտը, գործածելով «կանխամտածուած» բառը եւ նշում է կուսակցութեան դերը այս ոճիրի կազմակերպման գործում: Իմ կարծիքով՝ Հայկական ցեղասպանութիւնը, կրկնում եմ, նախադէպն է Նիւրնբերգի, եւ որեւէ առարկութիւն չի դիմանում, որովհետեւ հիմնուած է թուրք բարձրաստիճան պաշտօնեաների ստուգմամբ հաստատուած վաւերագրերի վրայ, եւ դրանք բոլորը համապատասխանում են բնագրերին:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Պարոն Տատրեան, անդրադառնանք ձեր գրքին, որը նաեւ թուրքերէն է թարգմանուել, ինչն աննախադէպ է, քանի որ նախկինում թուրքերէնով նմանածաւալ աշխատութիւն երբեք չէր հրատարակուել:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Ոչ միայն աննախադէպ է, այլեւ անհաւատալի: 85 տարի շարունակ թուրք կառավարութիւնները ոչ միայն ուրանում էին այս ոճիրը, այլեւ ճնշում էին թուրքական մամուլը եւ թուրք հրատարակիչներին: Ես մինչեւ այսօր կը մնամ զարմացած, թէ ինչպէս թուրք կառավարութիւնը թոյլ տուեց, որ այսպիսի գիրք հրատարակուի: Իմ եզրակացութիւնն այն է, որ կամ տակաւին չեն անդրադարձել գրքի հրատարակութեանը եւ կամ էլ քաղաքական այնպիսի նուրբ հանգրուանի մէջ էին, որ ուզում էին անպայման Եւրոպայի աչքը մտնել եւ ճանաչուել իբրեւ արդարադատ, արդարամիտ կառավարութիւն, եւ այս պատճառով թոյլ տուին գրքի հրատարակութիւնը: Գիրքը շանթի հարուած էր, եւ շատ թուրքեր՝ Անկարայի, Իզմիրի, Ստամբուլի համալսարանների ուսանողներ, ասում են. «մեր կառավարութիւնը ինչպէ՞ս է մեզ խաբել 85 տարի շարունակ»: Զարթօնք կայ, ընդվզում կայ իրենց կառավարութեան դէմ: Թուրքական Բիլգի համալասրանի հրատարակիչն առաջին անգամ հեռախօսով կապուեց ինձ հետ, շնորհաւորեց եւ ասաց, որ գիրքը գրեթէ սպառուելու վրայ է, եւ կը պատրաստուեն երկրորդ անգամ հրատարակել:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Քանի՞ օրինակ է տպուել:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Որքան կը յիշեմ՝ 1500 կամ 2000, ինչը մեծ բան է ակադեմիական լուրջ գործի համար:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Նմանատիպ նոր աշխատանքներ, յատկապէս թուրքերէն լեզուով, պատրաստւու՞մ էք հրատարակել:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Մի քանի ամիս առաջ թուրք հրատարակիչ Զարաքօղլուն, որ հրապարակում է այսպիսի դժուարին, խնդրահարոյց գրքեր, հրապարակեց իմ 600 էջանոց գրքից թուրքերէն թարգմանութիւն, որի վերնագիրն է «Հայկական ցեղասպանութեան պատմութիւնը»: Որքան գիտեմ, այս գիրքն աւելի գաղտնագողի կը բաշխուի, որովհետեւ մէկը Ստամբուլից ասաց, որ ով այդ գիրքը գնի, խանութից դուրս կը պահի: Ես կրկին զարմացայ, որ թուրքական ոճիրների մերկացումը փաստող հատորը հրատարակուել եւ վաճառւում է Ստամբուլում: Բացի այդ, նոյն հրատարակչութիւնը 6 տարի առաջ հրատարակեց իմ ուրիշ մէկ գործը, որն անգլերէն տպագրել էր ամերիկեան աշխարհահռչակ Եյլի համալսարանի իրաւաբանական ֆակուլտետը: Կոչւում է «Հայկական ցեղասպանութիւնը՝ ըստ միջազգային քրէական օրէնքի», լայնածաւալ ուսումնասիրութիւն է, 120 էջանոց: Համալսարանում ասացին, որ մենք այս իրաւաբանական հանդէսը կը հրատարակենք 25 տարի, եւ առաջին անգամ այսքան պահանջ կայ, կը կազմակերպենք երկրորդ եւ երրորդ հրատարակութիւնը: Բոլոր՝ ամերիկեան, անգլիական, կանադական համալսարանների իրաւաբանական ֆակուլտետներում իմ այս գործը կը կարդացուի: Այս ամէնով քաջալերուած՝ մի իրաւաբանական կաճառ հրատարակեց երկրորդ մէկ գործս, որը կը կոչուի «Հայկական եւ հրէական ցեղասպանութիւնների տարբերութեան վերլուծութիւնը» իրաւաբանական տեսակէտից, եւ սա նոյնպէս մեծ տարածում է գտել: «Հայկական ցեղասպանութեան պատմութիւն» գիրքը հրատարակուել է նաեւ յունարէն, իսպաներէն, իտալերէն, մի քանի ամիս առաջ նաեւ ռուսերէն» Երեւանի մէջ: Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտի տնօրէնութիւնը կ՛աշխատի, որ Մոսկուայի մէջ ռուս հրատարակիչները վերահրատարակեն այդ 600 էջանոց գիրքը: Բացի դրանից, վերադառնալուց յետոյ կը հրատարակեմ 2 գործ եւս, մէկը՝ թուրքական ուրացումների ընդարձակ վերլուծութիւնը եւ մերկացումը, 200 էջանոց հրատարակութիւն է անգլերէն լեզուով, որ մէկ ամիս անց կը հրատարակուի Զօրեան հիմնարկի կողմից: 1919ին հրատարակուեց մի հատոր, ուր Ապրիլի 24ի ձերբակալուածների նկարները եւ կենսագրականները կան: Այս գիրքը անգլերէն թարգմանեցինք, եւ որովհետեւ միայն պատկերներ եւ կարճ նկարագրականներ են, ես գրեցի 120 էջանոց ներածական, բացատրելով այս հայկական ձերբակալութիւների իմաստը, որը նախաքայլը եղաւ ցեղասպանութեան: Սա կը լինի մէկ- երկու ամիս յետոյ, այլ ծրագրեր եւս ունեմ: Երբ վերադառնամ, Թաներ Աքչամի հետ կը ցանկանամ երկրորդ եւ երրորդ հատորը հրատարակել:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Դուք մեծ աշխատանք էք տանում Ցեղասպանութեան ճանաչման գործում, ունէ՞ք աշակերտներ, որոնք կը շարունակեն այս աշխատանքը աշխարհի տարբեր համալսարաններում եւ Հայաստանում:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Սա ինձ համար խոցելի հարց է: Երկու պատճառ կայ, որ իմ պատասխանը ժխտական կը լինի, նախ՝ ցաւով եմ ասում, այսօրուայ երիտասարդութեան մէջ, թէ՛ այստեղ թէ՛ սփիւռքում, չեն գտնուիր նուիրեալներ: Այսօր համաշխարհային աղէտ է, որ երիտասարդները կլանուած են մէկ գաղափարով. եթէ ուսումն աւարտեն՝ գործ պիտի գտնե՞ն, թէ՞ ոչ, եւ այս առումով անտարբերութիւն կայ Հայկական ցեղասպանութեան մէջ մխրճուելու հարցում: Աւստրալիայից մի երիտասարդ եկաւ մեր Զօրեան հիմնարկ, շատ խանադավառուեց, որոշեց իր դոկտորական թեզը ցեղասպանութեանը նուիրել: Գնաց Աւստրալիա եւ 6 ամիս յետոյ ասաց՝ պիտի հրաժարուի, քանի որ ուր գործ կը փնտռի, կը հարցնեն, թէ դոկտորականի թեզը ինչի մասին է, կը պատասխանէ՝ Հայոց ցեղասպանութեան, անմիջապէս հետաքրքրութիւնը կը պակասի, չեն հետաքրքրուած: Երկրորդ պատճառը՝ ժամանակ չունեմ, այնքան ծրագրեր ունեմ, ուզում եմ մեռնելուց առաջ արագ-արագ արտադրել, իսկ ուսուցանելը շատ ժամանակ կը խլի: Այլ պատճառն այն է, որ Ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան համար լայնածաւալ լեզուական հմտութիւն է պէտք, ոչ միայն հայերէն, պէտք է իմանալ թուրքերէն, անգլերէն, գերմաներէն, ֆրանսերէն: Իսկ երիտասարդները կամ հայերէն, կամ անգլերէն գիտեն, ոչ թուրքերէն, ոչ օսմաներէն:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Վերջին 10 տարիների ընթացքում Ցեղասպանութեան ճանաչման գործընթացը մեծ թափ է ապրել, մօտ 21 երկրներ ճանաչել են Ցեղասպանութիւնը: Եւ այդ գործընթացին ինչպէ՞ս էք դուք վերաբերւում, մանաւանդ որ Հայաստանում մեծ սպասում կար, թէ Բարաք Օբաման կ՛արտասանի այդ բառը: Այժմ հիասթափութիւն կայ: Չէ՞ք կարծում, որ աւելի ճիշդ կը լինի կենտրոնանալ գիտական աշխատանքների վրայ:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Հայերը հիմա կլանուած են այն տպաւորութեամբ, որ 20ից աւելի երկրներ ճանաչել են հայկական ցեղասպանութիւնները: Սա թիւրիմացութիւն է, քանի որ ճանաչել են ոչ թէ գործադիր իշխանութիւնները, այլ՝ խորհրդարանները: Խորհրդարանը հեղինակութիւն չունի արտաքին քաղաքականութեան մէջ: Միայն Ֆրանսիան է, որտեղ թէ՛ օրէնսդիր եւ թէ՛ գործադիր իշխանութիւնները ճանաչեցին, նոյնիսկ Ռուսաստանը միայն խորհրդարանի մակարդակով է ճանաչել: Այնպէս որ մենք մեզ չպէտք է խաբենք, համընդհանուր ճանաչում չկայ: Քանի դեռ Թուրքիան ՆԱՏՕի անդամ է, ոչինչ չի լինի, եթէ մէկը ինձ հարցնի՝ ի՞նչ եզրակացութեան յանգեցիր Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդրի մէջ խորանալով, ապա պիտի ասեմ, որ մէկ գործօն կայ, որ որոշիչ է՝ ուժը եւ հզօրութիւնը: Թուրքիան, երբ տկար էր, 1918-20ին խոստովանութիւններ արեց, սակայն երբ քեմալիզմը նուաճումներ արձանագրեց եւ պարտութեան մատնեց թէ՛ Հայաստանին եւ թէ՛ Յունաստանին, այդ խոնարհ, խոստովանութեան պատրաստ թուրք ժողովուրդը մէկէն դարձաւ ամբարտաւան: Մեր ամբողջ հարցն այս է, որ մենք տկար պետութիւն ենք ի համեմատութիւն Թուրքիայի եւ երկար պիտի սպասենք, մինչեւ նրանք ճանաչեն: Եւ դա կը լինի, եթէ Թուրքիան զգալիօրէն տկարանայ: Այս տկարութեան հեռանկարը՝ եթէ ներքին խռովութիւն լինի, եւ թուրքը թուրքի հետ բախուի, եւ քաղաքացիական պատերազմ լինի կամ ուրիշ պատճառներով հեռանայ ՆԱՏՈից… Սակայն ճագարի պէս կ՛աճեն, արդէն 72 միլիոն են:
ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ.- Իսկ եթէ թուրք-քուրդ բախումներ լինեն: Քրդերը նոյնպէս արագ են աճում:
ՎԱՀԱԳՆ ՏԱՏՐԵԱՆ.- Ամենախոցելի խնդիրը մեզ համար այն է, որ Թուրքիայում որպէս արմատական, բացառիկ հեղինակութիւն ոչ թէ թուրք պետութիւնն է՝ վարչապետը կամ նախագահը, այլ՝ բանակը: Թուրքական բանակը այնպէս կը զինուի, որ նոյնիսկ Ամերիկայի մէջ պետական մարդիկ կ՛ասեն, թէ ինչու՞ այդպէս կը զինուեն: Հզօր բանակ ունեն, եւ հարեւան ոչ մի պետութիւն չի կարող սպառնալ: Ես շատ կը մտահոգուեմ, որ եթէ առիթ ստեղծուի, կը ներխուժեն եւ կը նուաճեն Հայաստանը եւ Յունաստանը: Ես գտայ մի վաւերագիր, որի մասին շատ քիչ պատմաբաններ գիտեն: 1920ին Հայաստանը նուաճող Քեազիմ Կարաբեքիրը յետագայում 1200 էջանոց գիրք հրատարակեց «Թուրքիայի անկախութեան պատերազմ» վերնագրով, որտեղ կայ մի հեռագիր՝ թուագրուած 1920ի Նոյեմբերի 8ով, եւ ես կը զարմանամ՝ ինչպէս այդ գաղտնի հեռագիրը հրատարակեցին: Կարաբեքիրի բանակը պարտութեան մատնեց հայկական բանակին, եւ երբ Հայաստանի կառավարութիւնը ստիպուած եղաւ զինադադար կնքել, Կարաբեքիրը գաղտնի հեռագիր ստացաւ Անկարայից, որտեղ ասուած էր. «կ՛ուզենք ձեզի յայտնել, որ Թուրքիան 2 յաւերժ թշնամի ունի՝ Արեւելքում Հայաստանն է, իսկ Արեւմուտքում՝ Յունաստանը, եւ երբեք հնարաւոր չէ ակնկալել, որ մենք այս երկու ազգերի հետ կարող ենք հաշտ ապրել, հետեւաբար ձեզի կը հրահանգենք, որպէս գլխաւոր նպատակ, ընդունէք հետեւեալ հրամանը, Հայաստանը քաղաքականօրէն եւ ֆիզիկապէս պէտք է աշխարհի երեսից վերանայ, բայց որպէսզի այս ծրագիրը իրագործուի, դուք պէտք է (խաբեպատիր) դիրք բռնէք Հայաստանի կառավարութեան հանդէպ»: Աշխարհի մէջ սա բացառիկ բան է, երբ պաշտօնական Անկարայի կառավարութեան արտգործնախարարը բացայայտօրէն ասում է՝ խաբէք պարտուած հայերին, «մեր գլխաւոր եղբայրները ազերիներն են, մեր գլխաւոր նպատակն է վերացնել Հայաստանը եւ օգնել Ադրբեջանին»: Այդ նոյն օրը՝ 1920ի Նոյեմբերի 8ին, Անկարայի արտգործնախարարը հեռագիր կ՛ուղարկէ Հայաստանի կառավարութեանը եւ կը յայտարարէ, թէ պատրաստ են օգնել Հայաստանի սոված ժողովրդին: Նախարարը մէկ օրուայ մէջ երկու հակադիր նամակներ կ՛ուղարկէ, կեղծաւորութեան, խաբեբայութեան այս փաստերը մինչ օրս չեն վերլուծուել:
Երբ հանդիպեցի Հայաստանի նախագահների հետ, անդրադարձայ այս հարցին եւ ասացի՝ դուք՝ կովկասահայերդ, փորձառութիւն չունէք թուրքերի հետ, թուրքահայերին մի քիչ լսէք: Այն ժամանակ էլ Հայաստանի Հանրապետութիւնում հայ ժողովրդի հիմնական քաղաքական դերակատարները կովկասահայերն էին, այնքան միամիտ: 1911-12ին Բուլղարիայից զօրավար Անդրանիկը գաղտնի Ստամբուլ եկաւ եւ ասաց Դաշնակցութեան ղեկավարութեանը, թէ «այս ի՞նչ կ՛անէք, սրանք մեր մուխը կը մարեն», եւ Ակնունին Թալէաթի հետ պիտի բանակցէր եւ այնքան մտերմացաւ վերջինիս հետ, որ ասում էր, թէ սրանք նոր թուրքեր են, եւրոպացի մարդիկ են, ջենտլմեն են: Միակ մարդը Դաշնակցութեան մէջ, ով կը հասկնար թուրքերին եւ հեռացաւ կուսակցութիւնից, Շահան Նաթալին էր:
Եւ այսօր վարչապետ Էրդողանի այս դիմափոխութիւնը, մէկ՝ առանց պայմանի եւ յետոյ՝ պայմանով, ամէն ինչ բանակի հրամանով է: Թուրքիայի կառավարութիւնն ամէն 10 օրը մէկ կանոնաւոր խորհրդակցում է բանակի հետ, եւ վերջինս իր կամքն է թելադրում: Իմ կարծիքով՝ շատ զգոյշ պիտի լինենք եւ արթուն մնանք ու կասկածամտութեամբ մօտենանք թուրք դիւանագիտութեանը:
