ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ
Ամէն անգամ Վաչէի մասին խօսելիս նրա անունը կապւում է իր վարած «Լարք» երաժշտական հաստատութեան հետ: Այս անգամ ուզում ենք ազատ լինել եւ խօսել երաժիշտ Վաչէի հետ:
Մեր ժողովրդի ներկայ քաղաքական պայմաններում դժուարանում ես տարբեր բաների մասին մտածել: Սակայն հայ մշակոյթի, այս պարագային երաժշտութեան մասին հիմնաւոր վերլուծումները նպաստաւոր են նոյնիսկ քաղաքական առումով: Դիտարկումների եւ փաստարկումների հայանպաստ իւրաքանչիւր միտք կարող է իր անդրադարձը ունենալ մեր ազգային հարցերի վրայ: Վաչէ Պարսումեանի դասախօսական ելոյթները, որոնք առիթ ենք ունեցել լսելու, բացայայտել են այն ուրոյն տեսակէտներն ու վերլուծութիւնները, որ Վաչէն ունի հայ երաժշտութեան մտածողութեան, պատմութեան նկատմամբ: Այդ վերլուծութիւնները նա կատարում է՝ իր ետին ունենալով երաժշտութիւնը շրջապատող տարբեր մշակոյթների իմացութեան հսկայական պաշարը:
Այսօր մէկ կողմ պիտի դնենք մեզ խանգարող եւ արգելակող բոլոր ազդակները եւ պարոն Վաչէ Պարսումեանին պիտի դիմենք մեր հարցերով:
Այս նախաբանով մի գրութիւն էինք սկսել մօտաւորապէս մէկ տարի առաջ, սակայն «անզօր» էինք եղել պարտադրել Վաչէին մեզ պատասխանելու: Պատճառները շատ էին. ամենամեծ պատճառը նրա անտարբերութիւնն էր երեւութական դրութիւնների նկատմամբ: Իսկ մեր նպատակն էր Վաչէի վերլուծումները յանձնել թղթին եւ վավերագրել: Հասանք այս օրերին, երբ UCLA-ի Նարեկացիի անուան հայագիտական ամպիոնի բարեկամների միութիւնը իր տարեկան խրախճանքի օրը՝ Ապրիլ 3, ժամը 6ին, UCLA-ի «Faculty» կենտրոնում Նարեկացիի շքանշանով պիտի մեծարի երաժիշտ, խմբավար Վաչէ Պարսումեանին: Այդ շքեղութեան մօտ մեր հարցազրոյցը համեստացաւ, եւ դարձեալ մեր հարցերը ուղղեցինք յարգելի երաժշտին:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Ձեր կարծիքը սփիւռքահայ երաժշտութեան մասին:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Նախ պէտք է պարզենք, որ սփիւռքահայ երաժշտութիւն հասկացողութիւնը գոյութիւն ունի՞, թէ ոչ: Եկէք պայմանականօրէն երկու սահմանում ընդունինք երաժշտութեան համար. կայ ժամանցային արժէքի երաժշտութիւն, որ առօրեական պահանջ է, մարդիկ իրենց առօրեային մէջ պիտի գործածեն այդ: Կայ լուրջ երաժշտութիւն, որ խոհական է, լուրջ մտածումներ, գաղափարներ դրսեւորել կը ձգտի։ Եթէ այս երկրորդ տեսակ երաժշտութեան մասին պիտի խօսինք, Սփիւռքի մէջ այդպիսի երաժշտութիւն գրեթէ մշակուած չէ, եւ եղածներն ալ որոշ եւրոպական կաղապարներու հետեւութիւններ են: Տաղանդաւոր հեղինակներ շատ կան, բայց լուրջ երաժշտութեան մարզին մէջ գործողներ իրենց աշխատանքը իրենց միջավայրի հնարաւորութիւններուն եւ հասողութեան համեմատ ստեղծած են: Վերցնենք օրինակ Կոմիտասի սաները, անոնց երաժշտական գործունէութիւնը եղաւ հաւաքել, պահպանել, թեթեւ մշակումներու ենթարկել հայ ժողովրդական կամ եկեղեցական երգերը, սակայն մեր կարծիքով, անոնք անձնական խորհուրդներ, համամարդկային յղացքներ չկրցան արծարծել իրենց գործերուն մէջ: Լուրջ ստեղծագործական աշխատանքը հայրենիք պէտք ունի, եւ եթէ չկայ հող, լեզու, ուրեմն գոյութիւն չունի նաեւ երաժշտական արժէքաւոր արտայայտութիւն, որ պիտի ցոլացնէր մեր աշխարհայեացքը եւ գոյութեան ընկալումը:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Ձեր կարծիքը Հայաստանի երաժշտութեան մասին:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Արժէքաւոր երաժշտութիւն մշակուած է Հայաստանի մէջ. եկէք հոս ալ երկու ուղղութիւններ սահմանենք: Մէկը այն էթոսն է, նկարագրային գիծը, որ մեր երաժշտութեան մէջ կը դրսեւորուի կովկասեան ժողովուրդներու գունաւոր կեանքին յատուկ զգայութիւններէն եւ անոր հայկական ենթատեսակին հիւսքերէն. մէկ խօսքով աշուղական արուեստի երաժշտական լեզուի դրսեւորումները, որ իրենց բարձր լեզուն գտած են խաչատուրեանական երաժշտութեան մէջ: Միւս ուղղութիւնը մեր գեղջուկ երաժշտութենէն վերցուած ու անոր սկզբունքներուն վրայ խարսխուած՝ խոր արմատներ ունեցող զուտ հայկական մտածողութիւնն է, որ դրսեւորուած է կոմիտասեան երաժշտութեան արուեստին մէջ: Առաջին շառաւիղը շատ որակեալ եւ լայն հունով մշակուեցաւ ու տարածուեցաւ, եւ հայկական կոմպոզիտորներու «հնգեակ մը»՝ (Բաբաջանեան, Յարութիւնեան, Միրզոյեան, Սարեան, Խուդոյեան) զօրաւոր կերպով հաստատադրեցին զայն Հայաստանի մշակութային կեանքին մէջ եւ անգնահատելի աւանդ ստեղծեցին մեր երաժշտութեան պատմութեան մէջ, միաժամանակ՝ պարարտ հող պատրաստելով բարձրագոյն որակով սերունդներ պատրաստելու գործին մէջ։ Այս ուղղուածութիւնը մշակուեցաւ եւ հիմնաւոր կերպով հաստատուեցաւ 20րդ դարակիսուն: Կոմիտասեան ուղղութիւնը, գերազանցապէս հիմնուած ըլլալով հայ ժողովրդական եւ եկեղեցական երաժշտութեան հին սովորոյթներուն վրայ, Կոմիտասի կողմէ իրականացուած առաջին եւ շատ սքանչելի տարազաւորումներով, արմատականօրէն, եւ թերեւս այնուհետեւ անկորնչելի սովորոյթով հաստատեց ինքզինք հայ երաժշտական լեզուամտածողութեան մէջ: Դժբախտաբար Սփիւռքի հայ երաժիշտները, որոնք կոմիտասեան սովորոյթին մէջ գործեցին, իրենց փորձին մէջ անել ճամբաներու մէջ մտան ու մնացին ձայնակարգային (մոդալ) նեղ սահմաններու պարունակէն ներս։ Իրենց փորձին մէջ կոմիտասեան ուղղուածութիւնը վերածուեցաւ կամ տեսակ մը վիրտուոզութեան, կամ մակերեսային մշակումներու. երկու պարագային ալ չկարենալով թօթափել արեւմտեան երաժշտութեան ազդեցութիւնները իրենց ստեղծագործութիւններէն: Կոմիտասեան ուղղուածութիւնը, որ որոշ չափով Ռ. Մելիքեանի գործերուն մէջ կը նշմարուի, 20րդ դարու երկրորդ կիսուն, Տ. Մանսուրեանի նման հեղինակներով մշակուեցաւ, մարդիկ, որոնք հասկցան, որ պէտք էր հայ հնչիւնային սերուցքին ինքնատիպ օրէնքներէն բխող երաժշտական մտածողութիւն մը ստեղծագործաբար մշակուէր, եւ ոչ թէ գեղջուկ երգին նմանողութեամբ գործեր ստեղծուէին: Այս կոմիտասեան ուղեգիծն է մերը, եւ, ներկայիս, այս կը տեսնենք երիտասարդ հեղինակներու ստեղծագործութիւններուն մէջ: Մեր ուղղութիւնը մէկն է, Կոմիտասեանը՝ անցեալին, ներկայիս, ապագային: Ան էր, որ իր ժամանակուան երաժշտական խառնիճաղանճին մէջ թէ՛ տեսականօրէն, թէ՛ գործնականօրէն, թէ՛ փորձով, թէ՛ ստեղծարարութեամբ մեզի համար գտաւ, պարզեց, հաստատեց եւ մշակեց մեր տիպական արտայայտութիւնը եւ հայ երաժշտութեան խոշոր վարագոյրը բացաւ իր գործունէութեան շատ կարճ ժամանակահատուածին ընթացքին (1905-1915թ.թ.):
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Օտար ազդեցութիւնները հայ երաժշտութեան վրայ. կարծւում է դա կատարւում է միայն Սփիւռքում: Ինչպիսի՞ն են այդ ազդեցութիւնները Հայրենիքում:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Սփիւռքի մէջ եղած ստեղծագործութիւնները, որ զուրկ են հողէն եւ յաճախ՝ լեզուէն, իրենց բեկումնային արժէքը պիտի չունենան մեր երաժշտութեան պատմութեան մէջ. անոնք կամ արեւմտաեւրոպական երաժշտութեան այլազան հոսանքներուն ազդեցութիւնները կը կրեն, կամ ալ թերի կամ աւելի շուտ տգէտ վերաբերմունք ունին հայ երաժշտութեան կոմիտասեան սկզբունքներուն նկատմամբ։ Իսկ հայրենիքի մէջ բնական ձգտողականութիւն կայ երիտասարդ կոմպոզիտորներու մօտ, իրենց գործերուն մէջ իւրացնելու ժամանակակից երաժշտական հնարներ ու ոճական ուղղութիւններ: Սա հրաշալի բան է։ Բայց պիտի կրկնենք, մեր հիմնախնդիրը հայերէն լեզուի առաջնահերթութիւնն է. եթէ մէկը ռուսերէն կը խօսի կամ անգլերէն, ֆրանսերէն եւայլն, հայ երաժշտութիւն չի կրնար մշակել, որովհետեւ երաժշտութիւնը մեր խօսակցական լեզուի վերարկումն է լեզուին մէջ եղող նո՛յն շեշտերէն, նո՛յն արտասանութենէն եւ ելեւէջներէն սերած:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Ազդեցութիւնները հիմնականում արեւելեան են կարծես: Արդեօ՞ք եւրոպական ազդեցութիւնը միայն դասական երաժշտութեան պարագայում է:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Երաժշտութիւնը մարդու համար բնական պէտք է, իր առօրեային մէջ մեծ դեր ունի, եւ ուրեմն անիկա պիտի ըլլայ հաւաքականութեան մը հասարակաց ճաշակին, սովորութիւններուն, ինչպէս նաեւ տեղական ազդեցութութիւններուն ենթակայ։ Քանի որ երաժշտութիւնը հիմնականին մէջ պաշտօնառական (ֆունկցիոնալ) բնոյթ ունի (հարսանիք, խնճոյք, աշխատանք, ծէս զարդարելու), ուրեմն ենթարկուած պիտի ըլլայ այդ ճաշակին: Բայց եթէ իմացական երաժշտութեան, արժէքաւոր խոհերու, մէկ խօսքով դասական կոչուած երաժշտութեան մասին է խօսքը, անշուշտ, անոր ազդեցութիւնները հիմնականին մէջ ոճական պիտի ըլլան, արտահայտչաձեւի նորացման ճանապարհին եղած, որուն սերուցքը հայկական լեզուամտածողութիւնը պիտի եւ պէտք է մնայ (եթէ զայն պիտի համարենք «հայկական»): Ուրեմն ժողորվուրդի առօրեային մէջ գործածութիւն ունեցող երաժշտութիւնը իր միջավայրի ազդեցութենէն չի կրնար կտրուած ըլլալ. եթէ Միջին-Արեւելք է բնակութիւնդ, ուրեմն այդ շրջաններու ազդեցութիւնները պիտի կրես, եթէ Եւրոպա՝ այդ աշխարհամասի ազդեցութիւնները եւայլն։ Իսկ իմացական խնդիր ունեցող երաժշտութեան ազդեցութիւնները մինչեւ օրս արեւմտաեւրոպական դասական երաժշտութեան մէջ իրացուող ձեւերն ու հիւսուածքներն են, որ համաշխարհային են, եւ ուրեմն «մոտել»ները հոնկէ պիտի գան անխուսափելիօրէն։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Բնական չէ՞ք գտնում միջժողովրդային ազդեցութիւնները, թէ խիստ պայքար է պէտք դրանց դէմ:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Բացարձակապէս ոչ: Պայքարիլը ոչ թէ ապարդիւն է միայն, այլ նաեւ սին։ Մէկը կը պայքարի, երբ գաղափարախօսութիւն մը կ՛ուզէ պաշտպանել։ Երաժշտութեան մէջ ազդեցութիւններ բնական են։ Դարձեալ կը թելադրեմ. մենք պէտք է նայինք, որ մեր լեզուն կենդանի պահենք։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.-Արուեստագէտների ազատ ելումուտը խառնեց Սփիւռքի եւ Հայրենիքի երաժիշտներին: Յարմար կը գտնէ՞ք այժմ ասել մէկ հայկական երաժշտութիւն՝ առանց իրարից բաժանելու:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Մենք բարոյական պարտաւորութիւն մը ունինք հայաստանցի նոր երիտասարդ ստեղծագործողները ամէն գնով քաջալերելու եւ պաշտպանելու իրենց ազատ ստեղծագործական աշխատանքին մէջ, որովհետեւ մեր համեստ կարծիքով՝ ստեղծագործելը կը կատարուի միայն հողին վրայ եւ լեզուին մէջ: Իսկ մեր՝ սփիւռքահայերուս պաշտօնը, եթէ կ՛ուզէք ընդհանրացնել, միայն պահպանման եւ տարածման գործը պիտի ըլլայ: Չեմ հաւատար, որ ստեղծագործական ուղղութիւններ կրնան մշակուիլ Սփիւռքի մէջ:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Կը կարծէ՞ք խորհրդային շրջանում Հայաստանում ստեղծուած երաժտութիւնը պէտք է ենթարկուի նոր մեկնաբանումների, որը կարող է առաջացնել արժէքների խախտում:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Ինծի համար յստակ չէ, թէ ինչ ըսել կ՛ուզէք նոր մեկնաբանումներ ըսելով: Եթէ հարցը Խաչատուրեանի հիմնը նոր տեքստով վերանորոգել է օրինակ, ատիկա բոլորովին անհիմն աշխատանք կը համարեմ: Ինչ որ ալ ընենք, ժողովուրդներու հաւաքական բնաւորութիւնը դարուն հետ կը փոխուի, եւ տուեալ շրջանի մը մէջ բնակիչներու հոգեկան պէտքին համար ստեղծուած աշխատանքը պիտի որ իր կերպարը կորսնցնէ, որովհետեւ նոր դարուն հետ նոր իղձեր, նոր մտածումներ կան, որոնք կը զսպանակուին մեր ստեղծագործական արտայայտութիւններուն մէջ, մանաւանդ այն գործերուն մէջ, զորս ժողովուրդը լայնօրէն կ՛որդեգրէ: Կարգ մը երգեր ժամանակավրէպ կը դառնան, որովհետեւ իրնց շրջանի մէլոսը (հնչիւնային շարադրութիւնը) իր ուժականութիւնը կը կորսնցնէ։ Մենք մինչեւ վերջ «Երեւան-Էրեբունի» սիրուած երգը (կամ նման գործեր) չենք կրնար երգել։ Անոր յատպիլ մէլոսը մնաց Հայաստանի 70ականներուն մէջ:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Կարծես Սփիւռքի երաժիշտը կամ մշակոյթի գործիչը աւելի տեղեակ է Հայաստանի անցուդարձերին, քան Հայրենիքինը՝ Սփիւռքին: Կարեւոր կը գտնէ՞ք այդ հարցի լուծումը:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Ոչ, այդպէս ալ պէտք է ըլլայ:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Ի՞նչ կը մտածեք հայ երաժշտութեան պատմութեան ընդհանուր եւ նորովի ուղեցոյցի կամ ձեռնարկի մասին:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Պատմաբանները Հայրենիքի մէջ վստահ եմ այդ գործով պիտի զբաղուին, երբ որ ժամանակը գայ:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Մեծ աշխատանք էք տանում երաժշտական լեզուի մեջ հայերէն եզրերի (տերմինների) օգտագործման համար: Դա շատ գեղեցիկ էր դրսեւորվել Ձեր հովանաւորած «Դրազարկ» հրատարակչութեան վերջերս լոյս ընծայած Պետրոս Ալահայտոյեանի «Բալուի (եւ տարածաշրջանի) երաժշտական ազգարական հաւաքածոյ» գրքում: Ինչո՞ւ էք այդքան կարեւորութիւն տալիս այդ երեւոյթին:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Կոմիտասը լուրջ աշխատանք տարած է, որպէսզի հայկական եզրերու բառարան պատրաստէ, բայց տարօրինակ պատահարով այդ տերմինները, որ հաւաքուած են այդ շրջանին եւ այնուհետեւ, հայ երաժշտութեան պատմական ձեռնարկներուն համար կը մնան, եւ առօրեայ գործունեութեան մէջ լիարժէք չեն որդեգրուած: Ասոր հիմնական պատճառը այն էր, որ Երեւանի ուսումնական հաստատութիւներուն մէջ արեւմտաեւրոպական դասական երաժշտութիւն կ՛ուսուցանուէր, որուն համար ալ աւելի գործնական եղած են միջազգային եզրերը )տերմինները(, մասնաւորաբար ռուսական երաժշտական կրթահամակարգէն ներածուածները, օրինակ՝ տակտ, լադ, ռիթմ, ֆորշլագ, տրել, որոնք իրենց լիարժէք հոմանիշները ունին մեր լեզուին մէջ: Ճիշդ է, որ բաւական նրբութիւններ կան այդ բառերուն մէջ, սակայն այդ նրբութիւնները կը հարթուին՝ գործածութեամբ:
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ-ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Եթէ Ձեզ տրուէր բարոյական եւ նիւթական ամէն հնարաւորութիւն, բացի «Լարք»ից, հայ երաժշտական կեանքում ո՞ր ծրագիրը կը նկատէիք ամէնաառաջնակարգը:
ՎԱՉԷ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ.- Յաճախ կը մտածեմ այս ամբողջ աշխատանքը գուցէ անհրաժեշտ չէ եւ կամ ապարդիւն է: Մեր Հայրենիքը անկախացաւ եւ շատ քիչեր գացին բնակելու այնտեղ: Մնացեալս ճակատագրուած ենք կորսուելու, դժբախտաբար: Մէկ-երկու սերունդ ետք կարծես անխուսափելի պիտի ըլլայ մեր ձուլումը: Եւ ի դիմաց տխուր փաստին, որ մեր մեծ եւ հարուստ կազմակերպութիւնները կը ձգտին կրթական գործէն ձեռք քաշելու, կամ հրաժարելու Սփիւռքի մշակութային կառոյցները կանգուն պահելու առաքելութենէն )հաւատալով, որ միայն տնտեսական ուժի կուտակումով կրնան ներկայութիւն կամ գաղափարախօսական ազդեցութիւն պարտադրել աշխարհին(, մենք ուզենք-չուզենք պիտի ձուլուինք: Ատոր համար կը մտածեմ, որ արդեօ՞ք անհատներու ըրած աշխատանքները ի վերջոյ ի դերեւ պիտի ելլեն: Բայց մեր աչքին առաջ օրինակ ունենալով տարբեր բնագաւառներու մէջ այն հրաշալի գործիչները, որոնք վերը ըսածս ուղեգիծի համաձայն աշխատած են իրենց անկիւններուն մէջ, ինչպիսիք են Չօպանեան, Ալպօյաճեան, Օշական, Ե. Ներսէսեան, որոնք իրենց մարզերուն մէջ ամբողջ հիմնարկութիւններու (ինստիտուտներու) գործ կատարած են՝ դեռ կը շարունակենք ընել մեր գիտցածը, եւ ընել այնքան, որքան կրնանք տոկալ: Մեր պարագային այս օրինականերն են, որոնք աչքի առաջ ունինք եւ կը փորձենք անոնց հետեւիլ: Գործնականօրէն խօսելով, երանի թէ Մխիթարեաններու Միաբանութեան համակարգին պէս կամ Մելքոնեան կրթական հաստատութեան պէս գիշերօթիկ կառոյցներ կարենանք ստեղծել աշխարհի չորս կողմը՝ ամբողջ Սփիւռքի տարածքին: Աւելի ամփոփելով Ձեր տուած հարցումը, եւ քանի որ երաժշտական ասպարէզի մէջ ենք, ըսենք որ մեր երազն է իրականացնել մաքուր հայերէն դպրոց՝ երաժշտական թեքումով:
Շնորհակալ ենք: Վերջացրինք մեր հարցերը, յուսալով ունենալ նոր առիթներ՝ ըմբոշխնելու համար հայկական երաժշտութեան մասնագէտ Վաչէ Պարսումեանի կարծիքներն ու թելադրանքները:
Ապրիլ 1, 2011
