Հայոց Ցեղասպանութիւն. Մարտահրաւէրներ Հարիւրամեակի Նախաշեմին Միջազգային Գիտաժողով

Երեւան, Մարտի 22-23, 2013

ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ

Հայոց Ցեղասպանութեան Ուսուցում Տարիքային Բոլոր Մակարդակներում՝
Անտեսուած Դաշտ Արդարութեան Մեր Պայքարում
The Armenian Genocide Education in All Grade Levels,
A Neglected Field in the Nation’s Struggle for Justice

Երեւի նրանք որոնք ծանօթ են Հայոց Ցեղասպանութեան գրականութեան ուսումնասիրութեան ասպարէզում իմ բերած աւանդին եւ ամէն առիթով արտայայտած իմ համոզմանը՝ թէ Հայոց Ցեղասպանութեան գեղարուեստական գրականութիւնը ամէնից ազդու միջոցներից է հայ ժողովրդի դէմ կատարուած անմարդկային անարդարութեան դէմ տարուող մեր պայքարում, պիտի զարմանան՝ թէ ես այսօր ինչո՞ւ չեմ խօսում այդ գրականութեան օգտագործման եւ տարածման կարեւորութեան մասին՝ որպէս ամէնից իմաստալից յուշակոթողը պատմական յիշողութեան յարատեւման սիրոյն, մոռացութեան դէմ, կամ ընդդէմ «մոռանալ եւ ներել» անհեթեթ գաղափարի, որ քարոզում են մեզ՝ որպէս քաղաքակիրթ լուծում մեր Դատի, իսկ արտաքին ճակատում՝ որպէս այդ համամարդկային ոճրի համաշխարհային ճանաչման կռուան՝ հրեաների օրինակով:
Յամենայնդէպս, ձեզ ներկայացնելիք նիւթս, այս գիտաժողովի նպատակին յարիր, այսինքն՝ գործնական առաջարկ Հարիւրամեակի յանձնաժողովին, դարձեալ, վերջին հաշուով, Հայոց Ցեղասպանութեան գեղարուեստական գրականութեան օգտագործման փորձառութեանս է առնչւում՝ գրականութիւնը հիմք՝ Ցեղասպանութեան տարիքային յարմար ուսուցման համար (literature based age proper instruction of the Armenian Genocide).
Տրամադրուած այս մի քանի րոպէներում պիտի փորձեմ պատասխանել այն հարցերին թէ Հայոց Ցեղասպանութիւնը ինչո՞ւ պիտի դասաւանդել, մանաւանդ դեռահաս երեխաներին, եւ եթէ պիտի դասաւանդել ի՞նչ ասել, որքա՞ն եւ ինչպէ՞ս ասել. ընդհանուր բանաձեւումով՝ Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդումը բոլոր տարիքային մակարդակներում ինչո՞ւ պիտի մաս կազմի կրթական յստակ քաղաքականութեան՝ թէ՛ Հայաստանում եւ թէ Սփիւռքում:
Միանգամից շեշտեմ այն իրողութիւնը, որ մասնագիտօրէն մշակուած եւ ի գործ դրուած կրթական քաղաքականութիւնը երկրի պետական եւ ազգային խնդիրների լուծման պիտի ծառայի: Զանազան երկրներում, մանաւանդ՝ եթէ դրանք կաղապարուած գաղափարախօսութեամբ չեն առաջնորդւում, երկրի կրթական քաղաքականութիւնը ծառայում է կերտելու տուեալ պետութեան եւ երկրի բնակչութեան շահերին, իրաւունքներին եւ օրէնքներին գիտակից քաղաքացին: Կրթական քաղաքականութիւնը մեր պետութեան պարագայում, մեր մեծ հայրենիքից մեզ բաժին հասած մի կտոր հողում, մեր ժողովրդի աշխարհացրիւ իրավիճակում, մանաւանդ՝ ներկայ աշխարհաքաղաքական պայմաններում աւելի բարդ հարցեր ունի լուծելիք, հարցեր, որոնք նոյնիսկ հայ ժողովրդի ազգային գոյատեւման եւ անվտանգութեանն են առնչւում: Իսկ արտերկրի գաղթօճախներում, ուր հայ դպրոցները ձգտում են իրականացնել կրթութեան բարձրագոյն որակ՝ թէ՛ երկրի տեղական ձեւաչափերի եւ թէ հայեցի առարկաների իմաստով, այդ դպրոցների առաքելութիւնը պիտի նպատակաուղղուի աւելիին՝ որ ազգային դպրոցների գոյութեան իրաւունքն է (raison d’etre-ը). եւ դա՝ հայ հոգու ներշնչումն է, դաստիարակութիւն սերնդի, որ գիտէ թէ ինչ է մշակութային արժէք, հայրենիքի գաղափար, ազգային շահ, ազգային պատկանելիութիւն, ազգային ինքնութիւն, գիտէ իր ինքնուրոյն տեղը գտնել համաշխարհային մեծ ընտանիքում:
Մեր ժողովրդի իւրայատուկ պայմաններին համապատասխանող կրթական քաղաքականութիւնը, ուրեմն, այսօրուայ նիւթիս շրջանակի մէջ այսպէս պիտի բանաձեւեմ.
Մեր հայրենիքի պետականութեան ամրակայումը եւ Հայաստանից-Սփիւռք հայ ժողովրդի ազգային ամրակուռ նկարագրի կայացումն ու պահպանումը ապահովելու ամէնից ազդու միջոցը մտածուած, ծրագրուած եւ մանկավարժական ու մեթոդաբանական սկզբունքներով պատրաստուած ազգային լիակատար դաստիարակութիւնն է, որ պիտի կիրարկուի հենց դպրոցական առաջին դասարանից՝ նոյնիսկ դպրոցից դուրս պատանեկան եւ երիտասարդական կազմակերպութիւններում՝ թէ՛ Հայաստանում եւ թէ արտերկրում: Հեռու մնանք մեզ պարտադրուած ընդհանրացումներից, որոնք ինչպէս հոգեվերլուծաբան Deborah Tannen-ն է զգուշացնում «շեշտադրում են նմանութիւնները եւ անտեսում կամ ստուերի տակ առնում տարբերութիւնները»: Մեր ազգային ինքնութիւնը բարդ բաղադրութիւն ունի եւ մի մեծ չափով մեր հաւաքական անցեալի իրողութիւնների ազդեցութեամբ է ձեւաւորուած:
Ուրեմն՝
որպէս մի ժողովուրդ, որի դէմ կատարուած անմարդկային ոճիրն ու անարդարութիւնը՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը անհատոյց եւ անպատիժ է մնացել,
որպէս մի ժողովուրդ, որի առօրեայ կեանքի, ազգային ինքնութեան եւ հաւաքական հոգեբանութեան վրայ առկայ է ազդեցութիւնը այդ իրողութեան,
ու վերջապէս՝
որպէս մի երկիր, որ իր հարեւան երկրների հետ ունեցած յարաբերութեանց ու համաշխարհային ասպարէզում վարած պետական քաղաքականութեան մէջ անգամ նրա ժողովրդի աղէտալի մօտիկ անցեալի ստուերն է ճնշում:
Անհրաժեշտ է մատաղ սերնդին ճամբել ազգայինի էն աւելին՝ քան որեւէ կայացած, ապահով ու բարօր երկրի կրթական ծրագիրը կը պահանջէր:
Առաջարկում եմ՝
Ազգային լիակատար դաստիարակութիւն իրականացնելու համար, հայոց լեզուի, գրականութեան, պատմութեան եւ այլ հայկական առարկաների կողքին, հայոց դպրոցներում Հայոց Ցեղասպանութիւնը դասաւանդել՝ սկսած առաջին դասարանից: Առաջարկը հիմնուած է ո՛չ միայն վերոյիշեալ առայժմ անժխտելիօրէն առկայ իրողութիւնների վրայ, այլ նաեւ նման աղէտալի անկիւնադարձ ապրած այլ ժողովուրդների օրինակը ի նկատի առնելով եւ արդէն պատրաստուած եւ փորձարկման շրջանից անցած  Հայոց Ցեղասպանութեան դասածրագրի արդիւնքը հիմք ծառայեցնելով:
Ի հարկէ տեսնում էք, որ խօսքս ուղղուած է ներքին համահայկական ճակատին: Թոյլ տուէք շեշտելու, որ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում եւ վերջերս մի քիչ ամէն տեղ աշխատանք է տարւում Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդումը հանրակրթական ծրագրերի մէջ ներառելու, եւ որոշ չափով էլ տեսնւում են արդիւնքները: Այդ գծով, ԱՄՆում մեծ երախտիք ունի «Facing History and Ourselves» ամերիկեան կամ աւելի ճշգրիտ, հրէական կազմակերպութիւնը, եւ մեծ աշխատանք է տանում «Genocide Education Project» հայկական կազմակերպութիւնը: Իսկ Եւրոպայում եւ Աւստրալիայում աշխատանքը կատարւում է Հայ Դատի գրասենեակների միջոցով: Եւ այս բոլորը միշտ հրէական նախադէպի ու փորձի հետեւութեամբ: Մտածենք մի պահ, եթէ Արեւմուտքի կրթական համակարգը ընդգրկում է Հայոց Ցեղասպանութեան ուսուցումը, ինչպէ՞ս կարելի է ընդունել, որ հայ մանուկն ու պատանին իր ժողովրդի պատմութեան այս անկիւնադարձային երեւոյթի մասին միայն պատահական ու ստուերային գիտելիքներով օժտուի: Հրեաներից շատ բան ունենք սովորելիք: Մէկ օրինակ բերեմ հրէական Anti-Defamation League-ի նախաձեռնութիւններից: Շուրջ երկու տարի առաջ Oakland-ի հանրային դպրոցներից մէկում 12-13 տարեկան մի սեւ աղջնակ (African American) դասարանում հրէական Ողջակիզումը ժխտող արտայայտութիւն էր ունեցել:

Anti-Defamation League-ը ամբողջ դասարանի աշակերտութեանը հանրակառքով բերեց Լոս Անջելես՝ Ողջակիզման թանգարան այցելելու: Այդ երեխաները ամբողջ կեանքում այլեւս չեն համարձակուի կասկածի տակ առնել հրէական Ողջակիզման իրողութիւնը: Երանի մենք կարողանայինք այդպիսի միջոցներ ի գործ դնել:
Բայց վերադառնանք համահայկական ծիրից ներս ներկայ համեստ առաջարկին: Առաջարկիս որպէս հիմնաւորում՝ բացատրեմ. անժխտելի իրողութիւն է, որ Հայոց Ցեղասպանութեան նիւթը հայ մանուկների մօտ արծարծուի կամ ոչ, որեւէ կերպով նրանք առնչւում են նիւթին ու հաղորդւում մեր պատմութեան այս սեւ էջի եւ նրա պարփակած տխուր եւ արիւնալի տեսարանների հետ: Նրանց մէջ փոքր տարիքից առաջանում է հետաքրքրութիւնը՝ ի՞նչ պատահեց, ինչպէ՞ս պատահեց եւ ինչո՞ւ պատահեց: Ծնող եւ ուսուցիչ պէտք է պատասխանեն այս հարցումներին: Բայց ինչպէ՞ս: Եղեռնի վերազարթնած յուշերի ճնշումը աւելի զգալի է դառնում իւրաքանչիւր Ապրիլ ամսին, երբ Եղեռնի զոհերի յիշատակը ոգեկոչող հանդիսութիւնները լցնում են մթնոլորտը, երբ զգացումները աւելի են սրւում, ու երբ ծաղիկներ առած, մեր փոքրիկների ձեռքից բռնած՝ դէպի Եղեռնի յուշակոթող ենք քայլում, եւ կամ գաղթաշխարհում Եղեռնի զոհերի ոգեկոչման հանդէսներին ենք մասնակցում,  նոյն հարցը գալիս է նեղելու մեզ: Հայ մանուկին եւ պատանուն ինչպէ՞ս խօսել այս մասին՝ տանը կամ  դասարանում։ Ինչպէ՞ս արծարծել հայ ժողովրդի աղէտալի անցեալը, որ իր ազդեցութիւնն է թողել եւ շարունակում է թողնել մեր հաւաքական կեանքի վրայ:
Որոշ ծնողներ կամ ուսուցիչներ՝ երեխաների «հոգեկանը չվնասելու համար» ոչինչ չեն ասում: Անպատասխան թողնուած այս խորհրդաւոր հարցը կարող է անորոշ մտահոգութեան, նոյնիսկ ընդվզումի պատճառ դառնալ: Ուրիշներն էլ երեխայի տարիքին անյարմար բացատրութիւններով անցանկալի տպաւորութիւն են ստեղծում. իսկ դա կարող է չափազանցուած հակազդեցութեան պատճառ դառնալ, կամ յարատեւ սարսափ, շրջապատի նկատմամբ կասկած եւ անվստահութիւն եւ՝ նոյնիսկ նիւթի շուրջ անզգայ անտարբերութիւն առաջացնել: Մեր պատմութեան այս անկիւնադարձը, մեր ազգային լինելութեան այս պատճառ-հետեւանքը պէտք է փոխանցուի հաւասարակշռուած, երեխայի տարիքին յարմար ծրագրով ու յարմարագոյն մեթոդաբանութեամբ՝ պահպանելու համար փոխանցման իմաստն ու նպատակը՝ առանց անյարիր մօտեցումներով հակառակ ազդեցութիւններ թողնելու, առանց վտանգելու երեխայի մէջ ձեւաւորուող առողջ հոգին:
Մանկավարժների, հոգեբանների եւ կրթական ոլորտում աշխատող մասնագէտների կատարած քննարկումները եւ, ընդհանրապէս, Ցեղասպանութեան ուսուցման այլ օրինակների շուրջ կատարուած խոր ուսումնասիրութիւնները ցոյց են տուել, որ մարդկային իրաւունքների բռնազանցման ու նոյնիսկ դրանց ծայրայեղ երեւոյթի՝ Ցեղասպանութեան մասին կարելի է խօսել երեխաներին բոլոր տարիքներում՝ եթէ մօտեցումը ճիշդ լինի, եթէ նիւթը, այսինքն օգտագործուած գրականութիւնը եւ դրա մատուցումը երեխայի տարիքին եւ մտաւոր մակարդակին համապատասխան լինի:

Յստակ իրողութիւն է, որ Ցեղասպանութիւնը որպէս յղացք եւ հասկացութիւն բարդ է եւ՝ դժուար ըմբռնելի: Նմանօրինակ անցեալ ունեցող ժողովուրդների փորձից ելնելով ցածր դասարաններում դասաւանդումը սկսում է պարզ հասկացութիւններից (թեմաներից) եւ աստիճանաբար խորացումով երեխայի միտքը պատրաստւում է այդ բարդ յղացքը ընկալել կարողանալու համար: Այդ հասկացութիւններ-թեմաներն են օրինակ՝ Համագործակցութիւն եւ յարատեւ աշխատանք, Օրէնք-օրինազանցութիւն, Նմանութիւններ-տարբերութիւններ, Ազնուութիւն-բարեկամութիւն, Ընկերասիրութիւն եւ փոխադարձ յարգանք, Արդարութիւն, Ազատութիւն, Քաջութիւն, Իրաւունքներ եւ պատասխանատուութիւններ, Ազգային գիտակցութիւն եւ Արժանապատուութիւն, Մահուան եւ կորստի գաղափար, եւ այլն:
Պատրաստուած «Հայոց Ցեղասպանութեան ուսուցում» ձեռնարկում այդ թեմաները առաջարկուած են իւրաքանչիւրի համար՝ աշակերտի տարիքին յարմար նիւթով (պատմուածք, հեքիաթ, զրոյց կամ բանաստեղծութիւն) եւ այդ նիւթը դասաւանդելու մեթոդով ու միջոցներով։ Թեմաները կարելի է դասաւանդել տարուայ ընթացքին եւ ապա՝ Ապրիլ ամսին անցնել, դարձեալ աշակերտի տարիքին յարմար, ուղղակի Ցեղասպանութեանն առնչուող նիւթին։ Նման մօտեցում կիրարկւում է ԱՄՆի հրէական համայնքներում:
Վեցերորդ դասարանից սկսեալ աշակերտին տրւում է Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութիւնը, որն ընդգրկում է պատճառ, ընթացք, ուրացում, հետեւանք, պահանջատիրութիւն, հաշտեցում եւ այդ բոլորը՝ աստիճանական խորացումով:
Յստակ է, ի հարկէ, որ Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւմտեան թեմի Ազգային առաջնորդարանի հրատարակութեամբ եւ իմ հեղինակութեամբ 10, 11, 12 դասարանների «Հայ Դատ» դասագրքերը Հայոց Ցեղասպանութիւնը արծարծում են խորացուած տեսանկիւններից դիտուած: Նոյն մօտեցումն է կիրառուած նաեւ Հայաստանում հրատարակուած, միջնակարգի բարձր դասարանների համար նախատեսուած «Հայկական հարցի պատմութիւն» դասագրքում (դարձեալ իմ հեղինակութեամբ)։ Առաջարկուած դասածրագիրը նախատեսուած է մինչեւ այդ դասարաններին հասնելը աշակերտին պատրաստելու նպատակով:
Որո՞նք են եղել «Հայոց Ցեղասպանութեան ուսուցում» ձեռնարկի պատրաստման նախադրեալները.
Ցեղասպանութեան դասաւանդման ծրագիրը պատրաստելու եւ մատուցման մեթոդը ձեւաւորելու գործընթացում նկատի են առնուած հետեւեալ կարեւոր սկզբունքները, որոնք մեր հետապնդած նպատակի նախադրեալներն են. մեր ժողովրդի դէմ կատարուած անմարդկային ոճիրը, համաշխարհային իմաստով Ցեղասպանութիւնը աշխարհին ճանաչել տալու եւ մեր արդար Դատը խլելու համար պիտի պայքարենք Հայրենիք-փիւռք՝ ազգովին, փոքրից մեծ։ Ազգային լիակատար դաստիարակութիւն ստացած սերունդները մեր Դատի յանձնառու զինուորները պիտի դառնան։
Ուրեմն.

1.- Զգուշանալ երեխայի մէջ ստորադասութեան բարդոյթ առաջացնելուց. խուսափել այն գաղափարից թէ՝ «փոքր ու խեղճ ազգ ենք, մեզ վրայ տիրեցին ու երբ մենք փորձեցինք մեր իրաւունքնեը պաշտպանել տարան մեզ ու ոչխարի պէս կոտորեցին»։
2.- Ցեղասպանութիւնը կատարուել է թուրքի ձեռքով, բայց առողջ չէ երեխայի մէջ մի ամբողջ ժողովրդի դէմ ատելութիւն ներշնչել։
3.- Որքան էլ խօսելու լինենք մեր անմեղ զոհերի մասին, պիտի կարողանանք խուսափել զոհի հոգեբանութիւնից եւ այդ անառողջ հոգեբանութիւնը երեխայի մէջ սերմանելուց։
4.- Մատուցումը պիտի կատարուի սառն, տրամաբանօրէն, առանց սուգ ու լացի։
Այստեղ փակագիծ բացելով, պարտականութիւն եմ համարում նախ երախտագիտութիւնս յայտնելու Արեւմտեան Ամերիկայի Ազգային վարժարանների Խնամակալ մարմնին, որի հովանաւորութեամբ եւ կազմակերպութեամբ պատրաստուեց Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդման ծրագրի նախնական տարբերակը, բոլոր այն մասնագէտ դաստիարակներին, որոնց օգնութեամբ միայն կարելի էր գլուխ բերել այս ձեռնարկը։ Յարգալից շնորհակալութիւններս ՀՀ Կրթութեան եւ Գիտութեան նախարարութեանը՝ ընդառաջելու համար այս ձեռնարկին, չնայած որեւէ պաշտօնական գրութեամբ այն չի

ուղղորդուած կամ չի յանձնարարուած Հայաստանի Հանրապետութեան հանրակրթութեան համակարգում օգտագործուելու համար: Ապա նաեւ Տաթեւ գիտակրթական հաստատութեան՝ այս ձեռնարկի ելեկտրոնային տարբերակը ստեղծելու եւ միջհայկական մակարդակով հայ կրթօճախների տրամադրութեան տակ դնելու համար։ Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդման ծրագիրը իր վերջնական տարբերակին հասնելու համար Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտի վերջին խօսքին եւ ներդրումին է սպասում, որից յետոյ պիտի յուսանք, որ այն, որպէս նախաձեռնութիւն, Հայոց Ցեղասպանութեան Հարիւրամեակի սեմին՝ պիտի որդեգրուի անենուրէք:
Ծրագիրն իր բնոյթով, նպատակներով եւ առաջադրանքներով առաջինը լինելով, անշուշտ զերծ չէ թերութիւններից։ Ներկայացուած ելեկտրոնային տարբերակը, spyurq.dasagirq.am կայքէջում տեղադրուած,  կարելիութիւն պիտի ընձեռնի փորձարկման ընթացքում կարծիքների կամ փոփոխութեան առաջարկներ ներկայացնելուն, որի համար միայն կարող ենք շնորհակալ լինել։
Աւարտելով խօսքս, կրկնելու գնով պիտի շեշտեմ, որ նման դաստիարակութիւն անհրաժեշտ է մեզ՝ հայերիս թէ՛ Սփիւռքում եւ թէ Հայաստանում՝ նպատակադրուած եւ ճիշտ մեթոդաբանութեամբ։
Հոգեւերլուծաբան Ervin Staub-ը որքան ճշգրտօրէն է գնահատել հայ մարդուն որպէս անհատ եւ որպէս հաւաքականութիւն, ու նրա ձգտումը՝ Ցեղասպանութիւնը ճանաչել տալու աշխարհին, որովհետեւ, ինչպէս ինքն է գրում՝ «մեր ինքնութեան արմատները ո՛չ միայն մեր խմբաւորման, այլ նաեւ նրա պատմութեան մէջ են խրուած: Մեր ինքնութիւնը չի ձեւաւորւում միայն մեր անհատական, այլ նաեւ՝ մեր խմբաւորման անցեալով: Սա աւելի կարեւոր է դառնում երբ այդ խմբաւորումը մասամբ կոտորակուած է եւ ցրուած, երեւոյթ, որ խորապէս ազդել է մեր ընտանիքի եւ մեր վրայ, երբ ֆիզիքական իմաստով մենք միայն մէկ բեկորն ենք մեր խմբաւորման: Դա մեր մէջ առաջացնում է խորը պահանջ՝ ճանաչել ու յարգել տալ մեր ցաւն ու տառապանքը, յատկապէս, եթէ դա տեղի կատարուած անարդարութիւնից է ծնուել»: