
ԼԱԼԱ ՄԻՍԿԱՐԵԱՆ-ՄԻՆԱՍԵԱՆ
Հիմա կը նայիմ կաւէ այս փոքրիկ ու անարուեստ սափորին եւ անկէ լսել կ՛ուզեմ սարսափներու մասին, զորս կրեց, երբ կ՛իյնային հրասանդերը, կը փշրուէին ապակիները ու շէնքը հիմերէն կը ցնցուէր։ Կը փորձեմ համակարգիչի անզգայ պաստառին յանձնել յուզումները, զորս փոխանցեց ան ինծի, երբ առաջին անգամ ձեռքս առի զայն, բայց յուզումս կ՛ալիքուի, բառերը կը գունատին, ու խօսքս ուրկէ սկսիլը կը շուարիմ։
Ի՞նչը կ՛արգիլէր, որ երթայի Ճեմարանին թաղը։ Վա՞խը. կայ անշուշտ զգուշութիւնը, բայց հազիւ թէ վախն էր ետ պահողը, քանի որ բոլորս ալ համակերպած ենք անոր ու գիտենք, թէ որքան անակնկալ ու դաւադիր կրնայ ըլլալ անիկա։
Երբ ուղեկիցներուս հետ հասանք Նոր Գիւղի անաւարտ մզկիթին քով, յիշեցի, թէ ատկէ անդին էր սահմանը, զոր կ՛ուզէի տեսնել ու միշտ կը յետաձգէի, ինչ-ինչ հոգեկան արգելքներու ենթակայ։ «Սահակեան» չհասած ուղեկից բարկամս իր մէկ բարեկամին խանութէն ներս մտցուց գլուխը ու բարեւեց։
– Ո՞ւր այսպէս,- հարցուց ներսինը։
– Ճեմարան կ՛երթանք, չէ՞ որ պզտիկները չեն գար, մեծերու դաս պիտի ընեն,- կատակեց բարեկամս։
– Ի՞նչ պիտի ընես առած դասդ, Շուէ՞տ, թէ Գերմանիա պիտի պատասխանես,- կատակին նոյն ձեւով պատասխանեց ներսինը (եթէ, անշուշտ, կրնանք կատակ կոչել այդ դառնութիւնը)։
Շարունակեցինք յառաջանալ դէպի Ճեմարան։ Բացակայութեանս միջոցին փարթամօրէն աճած ծառերուն մէջէն առաջին անգամ աչքիս ինկան փողոցի լայնքին քաշուած վարագոյրն ու պատը, ապա՝ թափուր մանկապարտէզի մուտքին նստած զինեալ հայ տղաք։ Ամէնօրեայ վտանգի ենթակայ ու մնացող ժողովուրդի կարիքները հոգացող նուիրեալներ։ Բարեւեցինք ու դէպի Ճեմարանին մայր դուռը ուղղուեցանք։ Նորոգուած էր, բայց եւ՝ գոց։ Սեպտեմբեր ու գոց՝ դուռ ու դարպասը Ճեմարանին։ Այլ բան է տեսնել նկարի մէջ ու բոլորվին այլ՝ տեսնել աչքերովդ, որոնք միայն ներկան չէ որ կը տեսնեն, այլ ժամանակի բազում շերտեր։ Սիրտ պէտք էր, որ դիմանար ի տես աւերակուած խանութներուն, ուր, չհամբերելով տուն հասնիլ, կը խուժէին ճեմարանականներ, երբ դարպասները բացուէին զանոնք արձակելու…
Շերտափակոցները («տարապա»՝ այս բառը վերջերս բարեկամէ մը սորվեցայ) կամ անհետացած, կամ՝ ծռմռած ու կտոր-կտոր, ներսերը՝ ամայի։ Դիմացի շէնքերուն ողբերգութիւնը՝ խոռոչներու վերածուած դուռ ու պատուհաններով, քրքրուած վարագոյրներով ու ամայութեամբ մը, որ կը սարսռեցնէ։ Այս ժամուն ամէնէն աշխոյժ բանուկ թաղն էր այս…
– Դէմի թաղերը շատ աւելի ծանր պատկեր ունին, ետ դառնանք,- կ՛ըսէ ուղեկիցս, խնայելով զիս։
Կը դառնանք պարտէզ։
– Ի՜նչ պիտի ըլլան մեր այսքան կալուածները, երբ ա՛լ հայ մարդ չմնայ այս քաղաքը,- անորոշ ուղղութեամբ կը հարցնէ ան, բարձրաձայնելով իմ ալ տագնապները։
Ես լուռ եմ, հարցին տարողութեամբ շուար։
– Անպայմա՛ն մարդ կը մնայ,- կը պատասխանէ նստողներէն մին։
– Ձեզի կ՛ըսեմ՝ 2025ին նմոյշի համար մէկ հայ պիտի չըլլայ այս քաղաքը,- կը պնդէ ուղեկիցս։
– Պիտի ըլլա՛յ, մե՛նք պիտի մնանք,- հանգիստ ու հաստատուն կը պատասխանէ նոյն տղամարդը, ու ես կը մխիթարուիմ, մանաւանդ, որ տեսայ զինալ երիտասարդ հայորդիներ՝ «Հա՛յ եմ ես, քա՛ջ եմ ես…»։ Համաշխարհային քաոսին մէջ ինկած իմ բուռ մը զաւակներս։
Խնդրանքիս ընդառաջելով՝ պարտէզին մէջ հսկողները շնորհ կ՛ընեն, ու ետնամուտքի դռնակէն կը մտնենք Ճեմարանի տարածք։ Կը յիշեմ, թէ ինչպէս, դեռ երիտասարդ, առաջին անգամ երկչոտ քայլերով ու սրտի թրթիռով մտած էի այս կառոյցի շքամուտքէն ու ապա, կեանք մը հոն ձգած՝ վերջին անգամ դարձեալ շքամուտքէն ելած էի վշտացած։ Բայց ես հոս անցուցի կեանք մը, երբ հարցերը որոշողները մեծ ու համազգային շահերով կ՛առաջնորդուէին… Հիմա սրտի դողով կը նայէի շուրջս ու կը զգայի մրջիւններու մագլցիլը ծոծրակէս վեր ու մանր դողը՝ ողնայարիս մէջ։ «Օթոքարները»՝ անշուք, գունաթափ, աղտոտ, իրենց դերը մոռցած՝ կը հսկէին բակը, որ ծածկուած էր փոշիի հաստ շերտով, մանր ու մեծ քարաբեկորներով։
Աստիճաններուդ առջեւ խոտ բուսած իմ Ճեմարան, ներէ՛, որ ես ոչինչ կրնամ ընել այս վիճակդ փարատելու։ Փոշիի հաստ շերտով պատած աստիճաններէն դադաղ կ՛ելլեմ առաջին յարկ։ Ամէն կողմ ապակիի կտրտունք։ Կ՛ուղղուիմ դէպի ուսուցչարան (քանիերո՜րդ անգամ…)՝ նայելով բաց ու ամայի դասասենեակներէն ներս, ուր փոշին ու ապակիի կտորտանք են միայն ու քանի մը նստարաններ՝ ծուռ ու մուռ դրուած, լքուած։ Կ՛ուզեմ նստիլ նստարանի մը ու հետեւիլ ընթացող դասին… սակայն հոն բնակալած աղաւնին թեւերը տագնապալից կը թափահարէ, ու կը հասկնամ, թէ իր տունը մտած եմ առանց հրաւէրի…
Հոգիս սեղմած՝ կը հրեմ դուռը, որ հիւրընկալօրէն կը բացուի, ու կը մտնեմ ուսուցչարան։ Կ՛ակնկալեմ հոն երբեմնի պաշտօնակիցներուս դէմքերը տեսնել ու լսել աշխոյժ խօսակցութիւնը, ծխախոտի ծուխէն կրկին խեղդուիլ, որմէ կը դժգոհէի… Փոխարէնը՝ բացարձակ լռութիւն, ասդին-անդին հրուած կահոյք, փոշիի իշխանութիւն, սեղաններուն՝ թափթփած գիրքեր ու տետրակներ։ Աճապարնքի կնիք։ Հոն է ահա, որ տեսայ զայն՝ կաւէ փոքրիկ սափորիկը։ Նախ տատամսեցայ հպիլ հոն շնչող լռութեան, բայց անպայման կ՛ուզէի բան մը առնել հոնկէ։ Ինքզինքիս տուի այդ իրաւունքը ու առի սափորիկը։ Փչեցի փոշին ու տեսայ գոյները անոր վրան։ Ո՞ր չարաճճի տղեկին ձեռային աշխատանքն էր անիկա, ո՞ր անհանդարտ ու շատախօս աղջնակին, որ անհամբերեր ու ներկին գոյները տարածեր է սահմաններէն ալ դուրս. եռագոյն սափորը… Ո՞ւր է ան հիմա, «որ ճամբաներու հեռուները կը մաշէ» զաւակս… «Գողութիւն» ըրի Ճեմարանէն. ու սակայն չէի կրնար այդ օրը, որպէս ցաւի յիշեցում, չտեսնել սեղանս։ Քանզի ցաւեր կան, որոնք կը սեղմեն մեր բռունցքները («հոգիս բռունցքիս մէջ…»)…
Առանձին եմ ու դանդաղ կ՛ելլեմ երկրորդ յարկ։ Յուզումը կը սեղմէ սիրտս։ Որքա՜ն կը սիրէի զբօսանքներուն կամ ամէն առիթով կենալ հոն ու դիտել վեր՝ ճախրող աղաւնիները ու վար, ուր կ՛եռար պատանիներուն ծովը։ Ոմանք՝ վազվզոցի մէջ, ոմանք՝ «պիւֆէ»ի բարիքները ճաշակելով, ոմանք՝ գիրք կամ տետրակ բռնած՝ վերաքաղի, վարի կարգի՝ նորածիլ աղջիկութեամբ խայտացող աղջիկներ՝ խումբերով, խորհրդաւոր քչփչոցներով կամ դէպի աւագ կարգերու տղաքը հայեացքներով… պատին տակ շարուած նստողները, պասքէթ խաղցող աւագ կարգերու տղաք, հեռուն՝ բակին ծայրը ֆութպոլ խաղցող կրտսերներ, որոնց գնդակի ամէնօրեայ հարուածներէն ծեծուող ծառերը չէին յաջողիր աճիլ ու… շրջապատէն կտրուած ու իրարմով միայն աշխարհ կազմած սիրահար զոյգեր… Օ՜, պատանիներու գեղեցիկ աշխարհ… Քանի՜ անգամներ յուզուած եմ այդ տեսարանին առջեւ մտածելէն, թէ Սփիւռքի զաւակ այս հայորդիները, որ այսօր հոս են, մեր շուքին տակ, ո՞ւր պիտի ըլլան վաղը։ Ու ահա, այսօր է այդ վաղը… երբ մեր դպրոցները, թէկուզ դժուարութեամբ, սակայն պիտի բաւեն մէկ շէնքի մէջ… Օ,՜ անցած անուշ օրեր, երբ մեր Տունին մէջ էինք ու մեր զաւակներուն… նաեւ ժխորը կը վայելէինք։
Բակին մէջ լռութիւն է. օտարոտի, սպասողական լռութիւն։ Եօթներորդ դասարանցի ըլլալիք, տակաւին երկչոտ պատանիներ ու աղջիկներ, մայրերու հետ կարգի չեն կեցած արձանագրուելու՝ այլեւս ճեմարանական ըլլալու հպարտութեամբ ու ակնկալիքներով։ Անոնք ճեմարանական են, առանց մտնելու այս շէնքէն ներս։ Լուռ կ՛անցնիմ «պիւֆէ»ին քովէն, ուր պատուհաններուն ու պատերուն չեմ տեսներ պարկեշտ հայորդիին՝ եղբայր Կարոյին բարոյախօսական, ազգասիրական ու ճիշդ հայերէն խօսիլ պահանջող գրութիւնները։
Ու կը զգամ, թէ իւրաքանչիւր անձ, որ անցաւ այս «Յիշատակաց Տուն»էն ու հեռացաւ, իրեն հետ անպայման տարաւ կտոր մը կարօտ Ճեմարանի, անպայման՝ կտոր մը յուշ ու մեզի ալ թողուց կտոր մը իրմէ։ Իսկ ե՞րբ պիտի հնչեն վերադարձի փողերը ու ե՞րբ այս բակը, մաքուր ու շէն, կրկին պիտի լսէ կենսաբուխ ժխորը հայերէնի, առտուան «Հայր Մեր»ն ու «Առաւօտ Լուսոյ»ն…
Կը խորհիմ, թէ Քարէն Եփփէին, Զարեհ կաթողիկոսին ու Մաշտոցին արձանները, լռութեան ու ամայութեան մէջ դէմ-դէմի նստած, անպայմանօրէն այս հարցը կը քննարկեն։ Կը դառնամ, վերջին հայեացքով մը կը գրկեմ բակին ամբողջութիւնը, ու արձանները, իրենց խաղաղ լռութեամբ, ինծի կը հաւաստիացնեն, թէ հեռու չէ օրը, երբ կրկին պիտի ղօղանջեն Ճեմարանին զանգերը… հեռու չէ…