ԳՐԻՇ ԴԱՒԹԵԱՆ
Հայերէն տառերի գիւտի, Թարգմանչաց շարժման եւ հայ մշակոյթի դասական երախտաւորներին հայոց եկեղեցին երկու տօն է սահմանել. Յունիսի վերջին կամ Յուլիսի սկզբին՝ Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի տօնը, եւ Հոկտեմբերի երկրորդ Շաբաթ օրը, Ս. Թարգմանիչների տօնը՝ Սահակ Պարթեւի, Մեսրոպ Մաշտոցի, Յովսէփ Պաղնացու, Յովհան Եկեղեցացու, Ղեւոնդ Վանանդեցու, Կորիւն Սքանչելիի, Եղիշէի, Մովսէս Քերթողի, Եզնիկ Կողբացու, Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայի, Մովսէս Խորենացու, Մամբրէ Վերծանողի, Աբրահամ Զենակացու, Արձանի, Մուշէի, Խոսրովի, Ղազար Փարպեցու, Գրիգոր Նարեկացու եւ այլն: Դիտաւորութեամբ եմ յիշատակում այդ սրբանունները, որովհետեւ պատմական նուիրականութեան ջերմութեամբ են լցնում մեր սրտերը: Սա տօնն է Սուրբ Գրքերի թարգմանութեան, այնուհետեւ շարունակուած հայ դպրութեան ու գրականութեան պանծացման տօնը: Պատմական ներբողներ են նուիրուել թարգմանիչներին, ինչպէս՝ Վարդան Արեւելցու յօրինած «Որք Զարդարեցին» շարականը, որով ներբողում է թարգմանիչների կատարած ազգանուէր գործը, որով զարդարեցին հայերէն սկզբնաւորուող դպրութիւնը, զարդարեցին մեր ժողովրդի մտաւոր կեանքը: Հինգերորդ դարը Մաշտոցեան տառերի սքանչելի գիւտով ու թարգմանիչների կատարած մեծ գործով դարձաւ Ոսկեդար: Պատկերաւոր ասած՝ թարգմանիչները իսկապէս եղան Ոսկեդարի ոսկերիչները:
Յայտնի է, որ հայոց եկեղեցու՝ թարգմանիչներին նուիրած տօնը Գարեգին արքեպիսկոպոս Յովսէփեանցը, որ ամերիկահայութեան առաջնորդն էր 1938-43թթ., յետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսը, առաջադրեց տօնել որպէս Մշակոյթի տօն: Առաջարկը ժողովրդականացաւ: Այնուհետեւ, նախ Սփիւռքում, ապա հայրենիքում, Հոկտեմբեր ամսի երկրորդ Շաբաթ օրը Սրբոց Թարգմանչաց վարդապետաց տօնը դարձաւ նաեւ Հայ մշակոյթի տօն:
4րդ դարի սկզբից քրիստոնէութեան հաստատման հետ Հայաստանում ուժեղացած ծաւալներով տարածւում էր յունարէնի ազդեցութիւնը: Արեւելեան տարածքներում զօրաւոր էր ասորերէնի ազդեցութիւնը: Քրիստոնէական կրօնական արարողութիւնները կատարւում էին յունարէն կամ ասորերէն Սուրբ Գրքերի օգտագործմամբ, որ հասկանալի չէին ժողովրդին: Ըստ կարիքի առաջացաւ արարողութիւնը հայերէնի թարգմանելու խնդիրը: Թարգմանիչ հայրերը սկսեցին տեղի վրայ, արարողութեան ընթացքում, միաժամանակ կատարել ընթերցուածի հայերէն թարգմանութիւնը: Եւ դա կարեւոր ու մասնագիտական գործ էր. Ս. Գրքի խօսքը պէտք էր ճշգրիտ թարգմանութեամբ մատուցուէր ժողովրդին. այլապէս սրբապղծութիւն կը լինէր: Պարզ է, որ բանիմաց, լեզուները լաւ իմացող, մտաւորական անհատներ պիտի լինէին… Եւ եղան ու էին՝ թարգմանիչները: Նրանք միաժամանակ զգացին, ըմբռնեցին ազգային լեզուի գործածութեան, պահպանութեան եւ տարածման կարեւորութիւնը: Հանճարը շողարձակեց այր մի Մեսրոպ Մաշտոցի մտածումից, որով սկիզբ առաւ հայերէն տառերի մեծասքանչ գիւտի մեծուղին: Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը իրականացրեց տառերի գիւտի հրաշքը. նաեւ իրականացրեց հայերէն գրքի ընթերցումը հայերէն տառերով, հայերէն լեզուով: Մասնաւորաբար այդ հիմքով ամրացաւ քրիստոնէութիւնը հայութեան մէջ: Այդ ամրացած հաւատքով էր, որ հայութիւնը, ընդամէնը յիսուն տարի յետոյ, պատերազմեց կրակապաշտութեան ու կռապաշտութեան դէմ: 451 թուականին քրիստոնեայ հայ ժողովուրդը ազգային կրօնի ու ազգային հաւատքի պատերազմ մղեց կրակապաշտ Պարսկաստանի դէմ: Տասնամեակներ տեւեցին այդ պատերազմները, Մամիկոնեանների ղեկավարութեամբ, աւարտուելով Նուարսակի դաշնագրով, որով հայութիւնը պարտադրեց իր ազգային կամքը: Մնաց հայ քրիստոնեայ: Ազգային-կրօնական ինքնութեան պահպանման Վարդանանց պատերազմները ղեկավարեցին հայ ուխտապահ իշխանները՝ Մամիկոնեանները, Ամատունիները, Խորխոռունիները, Յովսէփ Վայոցձորեցիները, Ղեւոնդեան քահանաները…
Հայերէն Աստուածաշունչը, հազար տարիներից աւելի ժամանակաշրջանում, զօրաւոր դեր է կատարել մեր ժողովրդի դաստիարակութեան, գրաճանաչութեան, ուսումնառութեան ու կրթութեան, զարգացման գործում. իրականութիւն է, որ մինչեւ 19րդ դարի վերջերը Աստուածաշունչն էր գործածւում որպէս դասագիրք մատաղ սերունդներին գրաճանաչ դարձնելու, կրթելու համար:
Կաթողիկոս Սահակ Պարթեւի հովանաւորութեամբ Թարգմանչաց շարժումը՝ սկսելով 5րդ դարում, պայքար մղեց յունական եւ ասորական, ապա նաեւ պարսկական ազդեցութիւնների դէմ. հիմնուեցին հայոց դպրոցներ. թարգմանուեցին քրիստոնէական բազմաթիւ գրքեր հայերէնի, հայացուեց եկեղեցական ծիսակատարութիւնը. սկզբնաւորուեց ինքնուրոյն հայալեզու դպրութիւն, գրականութիւն: Դա եղաւ հայ ժողովրդի ազգային ինքնուրոյնութիւնը ամրացնող ու պահպանող հիմնաքարերից ամենակարեւորը: Հայոց պետականութեան ժամանակի վերնախաւը եւ Արշակունի Վռամշապուհ թագաւորը Թարգմանչաց շարժման ազգային պայքարում միացան Սահակ Պարթեւին ու Մեսրոպ Մաշտոցին, որովհետեւ հայկական պետականութեան շահն էլ այդ էր պահանջում:
Հայ դասական գրականութեան մատենագէտները մինչեւ վերջերս զարմանում էին, թէ տառերի գիւտից անմիջապէս յետոյ, գրաբար լեզուն ինչպէս ձեռք բերեց այնպիսի արտայայտչական կարողութիւն ու ճկունութիւն, այնպիսի հարազատութեամբ ու գեղարուեստական բարձր որակով արտայայտելու թարգմանուած բարդ երկերը: Ես հաւատացած եմ, որ դա արդիւնքն է թարգմանիչների կատարած տքնաջան աշխատանքի, որ կրօնական արարողութիւնների ընթացքում, տեղի վրայ միաժամանակ կատարած բանաւոր թարգմանութիւնների միջոցով մշակում, կոկում ու յղկում էին գրաբարը՝ ժամանակի հանրային, հասարակական հաղորդակցութեան լեզուն, վարժւում էին թարգմանութեան աշխատանքում: Հայոց քրիստոնէութեան ընդունումից մինչեւ տառերի գիւտը շուրջ մէկ դար է լինում. այդ հարիւր տարիների ընթացքում կրօնական արարողութիւնների ժամանակ թարգմանիչները շարունակ հայերէնի թարգմանեցին յունարէնն ու ասորերէնը, մշակեցին հայերէն գրաբար լեզուն, հմտացան թարգմանութեան գործում, ու երբ գործը եկաւ Ս. Գրքերի հիմնաւոր, գրաւոր թարգմանութեանը, թարգմանիչները հմտացած, պատրաստ էին, եւ Ս. Գրքերի եւ մնացեալ կարեւոր երկերի թարգմանութիւնը յաջողութեամբ իրականացրին: Լեզուաշինութեան ազնիւ ու ներհուն աշխատանքում դա էլ Թարգմանչաց շարժման նուաճումներից է:
Յայտնի է Աստուածաշնչի հայերէն թարգմանութիւնը, կատարուած 5րդ դարում, որպէս «Թարգմանութեանց մայր թագուհի»: Այդ ժամանակաշրջանում յունարէնից եւ ասորերէնից հայերէնի թարգմանուեցին բազմաթիւ երկեր, ինչպէս՝ Աթենաս Աղեքսանդրացու, Բարսեղ Կեսարացու, Սեբերիանոս Գաբաղացու, Կիւրեղ Երուսաղէմցու, Եւսեբիոս Կեսարացու, Եփրեմ Խուրի Ասորու, Յովհան Ոսկեբերանի, Գրիգոր Նազիանզացու, Գրիգոր Նիւսացու, Պրոկլի, Դիոնիսիոս Թրակացու, Փիլոն Եբրայեցու, Տիմոթէոս Կուզի, Պորփիւրի, Արիստոտելի, Պլատոնի գործերը: Այդ երկերից մի քանիսի բնագրերը կորած լինելով՝ հայերէն օրինակները բնագիր են համարւում:
Սահակ Պարթեւի եւ Մեսրոպ Մաշտոցի աշխատասիրած հոգեւոր եւ ծիսական երկերը, Կորիւն Սքանչելիի, Ղազար Փարպեցու, Մովսէս Խորենացու, Եզնիկ Կողբացու, Եղիշէի եւ միւսների գործերը հեղինակային աշխատութիւններ ու ստեղծագործութիւններ լինելով հանդերձ, շահուել են նաեւ թարգմանական վաստակից: Այսպիսին է եղել թարգմանիչների եւ Թարգմանչաց շարժումի ազդեցութիւնը եւ արդիւնքը հայոց ազգային զարգացման հոլովոյթում: Մշակութային, բանասիրական, մատենագիտական եւ գրական տօներով ենք ըստ արժանաւորի մեծարում հայ դասական թարգմանիչներին եւ գրական ստեղծագործող քանքարաւորներին:
Փա՜ռք հայ մշակոյթին: