ՄԵՍՐՈՊ ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՐԱՄԵԱՆ
Սկսենք սահմանումից: Արժէքները տուեալ ժողովրդի կեանքում բիւրեղացած, ամրագրուած եւ սրբադասուած ճշմարտութիւններն են: Համարւում է, որ ազգային ինքնութիւնը խարսխուած է այդ արժէք-սրբութիւնների վրայ, եւ բնականաբար իւրաքանչիւր անհատ՝ որպէս հասարակութեան մասնիկ, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար գտնւում է դրանց փոխազդեցութեան դաշտում: Աւելին, սեփական արժէքների շուրջ համախմբուածութիւնը յայտարարն է տուեալ ազգի հոգու զօրութեան եւ ներքին ամրութեան:
Ամէն ինչ ունի իր գինը, յատկապէս՝ արժէքները: Որպէս կանոն՝ դրանք ունեն ձեւաւորման եւ բիւրեղացման պատմական յետագիծ. դրանց համար սերունդները պայքարել են, մաքառել, զոհաբերել են: Սա նշանակում է, որ իւրաքանչիւր ոք բարոյական պատասխանատուութիւն է կրում այդ արժէքների նկատմամբ: Արժէքն արժեւորւում է, երբ այն ապրում ես, ունես դրա սեփական փորձառութիւնն ու դրա հանդէպ պատասխանատուութիւն: Իսկ կրաւորական անտարբերութիւնը պարսաւելի է, եթէ ոչ՝ դատապարտելի: Ճշմարտութիւնը կա՛մ ապրում ես, կա՛մ էլ այն դառնում է քո իսկ դատապարտութիւնը:
Ազգային արժէքների մասին խօսելիս պէտք է նկատի ունենալ, որ դրանք, ըստ էութեան, համամարդկային են: Փոքր ինչ բացառութեամբ, օրինակ, հայրենիքը արժէք է բոլորի համար: Սակայն հայրենիքի նկատմամբ վերաբերմունքը ունի իր երանգները տարբեր մշակոյթներում: Եւ հէնց այստեղ էլ ի յայտ են գալիս առանձնայատկութիւնները: Հայրենասիրութիւնն ի՞նչ աղերսներ ունի ծնողասիրութեան, եղբայրասիրութեան, մարդասիրութեան եւ առհասարակ սիրոյ հետ: Եթէ չունի, ապա կարող է դառնալ վտանգաւոր: Եթէ մեր եղբօրը չենք սիրում, մեզանից ի՞նչ հայրենասէր: Սա նշանակում է, որ ազգային արժէքների նկատմամբ պատշաճ վերաբերմունքի համար անհրաժեշտ են համապատասխան մարդկային արժէքներ: Պէտք է մարդ լինել, եւ հարկ է հասկանալ, թէ ո՛վ է մարդը:
Դարերով մարդուն սահմանել են որոշակի արժէքներով կամ աւելի ստոյգ՝ առաքինութիւններով: Մարդ ասելով՝ հասկացել են որոշակի առաքինութիւնների կրիչ: Օրինակ՝ հին յունական իմաստասիրութիւնը մարդուն սահմանում է ըստ չորս մարդկային առաքինութիւնների՝ արդարութիւն, խոհականութիւն, արիութիւն եւ ողջախոհութիւն: Վերջին երեքը վերաբերում են մարդու եռակարգ բնոյթին (բանական, կամային եւ ցանկական), իսկ առաջինը՝ ամբողջութեանը: Մարդու այս իմաստասիրական պատկերը նորպլատոնականութեան միջոցով որդեգրուել է նաեւ քրիստոնէական աստուածաբանութեան կողմից՝ երեք աստուածային առաքինութիւնների՝ հաւատքի, յոյսի, սիրոյ յաւելմամբ: Ընդամէնը այսքանը: Մարդկային կեանքում ցանկացած բարիքի դրսեւորում կարելի է դուրս բերել այս հիմնարար առաքինութիւններից: Ուստի, արժէքների սիրահարները պէտք է հասկանան, որ պէտք է դուրս գալ բաղադրեալ հասկացութիւնների շփոթից եւ տեսնել մարդու՝ դարերով բիւրեղացած պատկերը:
Այստեղ պէտք է շեշտել, որ մարդուն բնութագրելու համար »առաքինութիւն«ն աւելի ստոյգ եզր է, քան »արժէք«ը: Առաքինութիւնն ապրուած, կենդանի եւ բարոյական լիցք ունեցող արժէքն է: Այսինքն՝ առաքինութիւնը բարիքի տեսական դրոյթ չէ, այլ կենդանի մարդուն բնութագրող հիմնարար սկզբունք եւ վիճակ: Իսկ արժէքը երբեմն տեսական եւ վերացարկուած է, երբեմն՝ մեռած, հետեւաբար չի կարող լինել մարդու ապրումային ներաշխարհի նրբութիւնների արտայայտիչ: Աւելին, առաքինութիւնը մարդուն բնութագրող ստատիկ ճշմարտութիւն չէ, այլ մարդու իմացական եւ բարոյական աճն ապահովող իդէալ, որն անընդհատ բացում է մեզ դէպի ճանաչողութեան եւ կատարելագործման անսահմանութիւնը: Հետեւաբար, առաքինութիւնները մարդկային կեանքի զարգացման դինամիկ ուղենիշներն են:
Յիշում եմ մի կորէացի պրոֆեսորի յանդիմանութիւնը »Կրթութիւն 2015«ի քննարկումների ժամանակ: Նա զարմացած հարցրեց. »Ինչո՞ւ էք այդքան սիրում խօսել արժէքներից: Մենք Կորէայում նախընտրում ենք խօսել առաքինութիւններից«:
Մարդու պատկերի յստակեցումը յատկապէս կարեւոր է կրթութեան ոլորտում: Ի՞նչ մարդ ենք պատրաստւում կերտել: Ի՞նչ ենք փոխանցում յաջորդ սերնդին: Որքանո՞վ է դա չափելի եւ գնահատելի: Սա նշանակում է, որ կրթական ծրագիրը պէտք է ապահովի մարդու զարգացման յստակ, գործնական եւ իրատեսական հնարաւորութիւններ: Կրթական ծրագիրը լաւ ցանկութիւնների եւ բարեմաղթանքների հռչակագիր չէ, այլ սովորողի իրագործելի վերջնարդիւնքներով քարտէսագրուած փաստաթուղթ: Ժամանակակից տեղեկատուութեան ծաւալների մէջ մենք վերջնականապէս կը մոլորուենք, եթէ կրթական ծրագրերը սահմանափակուեն սոսկ առարկայական գիտելիքի պահանջներով:
Նոյնիսկ գալով գիտելիքին՝ պէտք է նախ այն տարբերել տեղեկատուութիւնից եւ հասկանալ, որ այս երկու հասկացութիւնների միջեւ հսկայական տարբերութիւն կայ: Մեզ երբեմն թւում է, որ բաւական է սերմանել, եւ բերքն ինքնըստինքեան ապահովուած է: Աստծոյ պահած ենք, հրաշքով մի բան կը ստացուի: Ես չեմ ասում, թէ հրաշքներին պէտք չէ հաւատալ: Պէտք չէ հրաշքի վրայ հաւատք կառուցել, որովհետեւ հաւատքը շատ աւելի խոր բան է: Իսկ մեծագոյն հրաշքը մարդու ամէնօրեայ վերափոխումն ու կատարելագործումն է: Սա արդէն կրթութեան ասպարէզն է, որը հիմնուած է կատարելութեան հասանելիութեան հաւատքի վրայ: Դպրոցները պէտք է մտածեն, թէ ինչ ոգու կրիչ են եւ թէ այսօրուայ հաղորդակցուած աշխարհում ինչ կարող են տալ սովորողին, որը նա դպրոցից դուրս չի կարող գտնել: Արդեօք նրանք տալի՞ս են թռչելու թեւեր՝ յաղթահարելու առօրէականութիւնը, թէ կտրում են թեւերը՝ սովորողին համապատասխանեցնելու առօրէականութեանը: Դպրոցը դպրոց է նախեւառաջ սովորելու շունչով եւ ստեղծարար ներուժով. այն ոչ միայն պէտք է ապահովի որոշակի հարստութիւններ ժառանգելու հնարաւորութիւն, այլեւ նորը կերտելու եւ ծածուկը յայտածելու նախանձախնդրութիւն:
Վերջապէս, ո՞վ է այս գերկարեւոր խնդրի վերջնական պատասխանատուն: Եթէ ուսուցիչն է, ապա արդեօք պատրաստո՞ւմ ենք այդպիսի ուսուցչի եւ զինում անհրաժեշտ գործիքներով: Այս հարցադրումները նրա համար չեն, որ յուսահատուենք, այլ որպէսզի հասկանանք եւ գործենք: Միայն թէ գիտակցելով, որ կրթութիւնը փորձադաշտ չէ: Այստեղ տալու համար պէտք է նախ ունենալ: Իսկ եթէ ունես, պէտք է տալու արուեստին տիրապետես: Ուզում եմ շեշտել, որ կրթութիւնը արուեստների արուեստն է, որովհետեւ նրա ատաղձը մարդու հոգին է: Ի հարկէ, միշտ չէ, որ բոլոր երանիները մէկ տեղում են լինում, սակայն այս դէպքում լաւագոյն որակների խտացումը հրամայական անհրաժեշտութիւն է: Ժամանակակից աշխարհը լի է գայթակղութիւններով, որոնք ստեղծում են տարբեր մտածելակերպային պատրանքներ: Օրինակ՝ աղբիւրների հասանելիութիւնը յաճախ պատրանք է ստեղծում, թէ գիտելիքը փողոցներում շաղ է տրուած եւ մնում է ձեռքը մեկնել ու վերցնել:
Բոլորն էլ ուզում են, որ իրենց երեխաներն ունենան իրագործուելու լաւագոյն հնարաւորութիւն: Նոյնիսկ նրանք, ովքեր մոլորուած են յարաբերական սկզբունքների անորոշութիւնների մէջ եւ սեփական կեանքը դարձրել են փորձադաշտ, իրենց հոգու խորքում չեն ուզում, որ իրենց երեխաների կեանքը դառնայ փորձադաշտ: Դրա հաւանականութիւնը բաւականին մեծ է, քանի դեռ մեզ շրջապատում են կեղծ արժէքների որոգայթներ եւ »լաւ կեանք«ջ խաբկանքներ: Եթէ հաճոյամոլութիւնը եւ նիւթապաշտութիւնը քարոզւում են ամէն քայլափոխի եւ դառնում հասարակութեան իդէալ, ապա այդ հասարակութիւնը չի կարող սահմանել բարձր նպատակներ եւ շարունակելու է մասնագիտական միջակութեան եւ բարոյական խեղճութեան վերարտադրութիւնը: Յանձնուելը եւ համակերպուելը »ունենք այն, ինչ ունենք« բանաձեւին համազօր է մահուան: Միակ ճանապարհը ոտքի կանգնելն է, սեփական հիմքերն ամրապնդելը եւ ժամանակակից մարտահրաւէրների պայմաններում ճիշդ արժէքային շեշտեր կատարելը, որպէսզի մեր երեխաների համար յստակ ճանապարհ հարթենք:
Մարդը սոսկ վերջաւոր եւ սահմանափակ խնդիրներ լուծող էակ չէ: Նա յաւիտենական կեանքի ճամբորդ է: Նա գիտակցաբար կամ ենթագիտակցաբար երկխօսութեան մէջ է աստուածային յաւէրժի եւ անսահմանութեան հետ: Աւելին, այս գոյաբանական երկխօսութիւնն է, որ նրան մարդ է դարձնում: Սա մարդու աստուածային պատկերն է: Ես չեմ ուզում բարդացնել, այլ, ընդհակառակը, պարզեցնում եմ: Վերջաւորի լուծումը վերջաւորութեան մէջ չէ, այլ անվերջի: Փոքր խնդիրը լուծելու համար պէտք է տեսնել մեծ պատկերը եւ փոքրութեան բարդոյթից դուրս գալ: Կրթութեան գլխաւոր առաքելութիւնն է մարդու սրտում վառել ընդմիշտ ճանաչելու կրակը եւ նրան դարձնել ճշմարտութեան յաւէրժ փնտռող: