«Նկարահանած Ֆիլմերի Միջոցով Փորձել Ենք Վերականգնել Պատմութիւնը». Տիգրան Պասկեւիչեան
Վարեց՝ ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ
«Հայերն Այսօր»ի զրուցակիցը լրագրող, սցենարիստ Տիգրան Պասկեւիչեանն է:
ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ.- Պարո՛ն Պասկեւիչեան, վերջին տարիներին խորամուխ էք եղել հայրենադարձութեան թեմայի ուսումնասիրութեանը: Ի՞նչը ձեզ յանգեցրեց այդ մտքին:
ՏԻԳՐԱՆ ՊԱՍԿԵՒԻՉԵԱՆ.- Այս հարցն ինձ յաճախ են տալիս: Նաեւ հարցնում են՝ արդեօք ընտանիքս հայրենադա՞րձ է, որ ձեռնարկել եմ նման նախագիծ: Հայրենադարձ ընտանիքից չեմ, բայց մանկութիւնս անցել է նրանց շրջապատում՝ հարեւաններ, ընտանիքի բարեկամներ, դպրոցական ընկերներ: Յետոյ նրանք անհետացան: Ես գիտէի՝ ուր են գնում, բայց չգիտէի՝ որտեղից, երբ եւ ինչպէս էին եկել: Եւ մի օր, երբ աղջկաս պատմութեան դասագիրքն էի թերթում, տեսայ, որ 1946-1949ի Մեծ հայրենադարձութիւնը ներկայացուած է ընդամէնը մէկ տողով: Այդպէս գործընկերներիս հետ որոշեցինք վաւերագրական ֆիլմ նկարել հայրենադարձութեան մասին: Սկսեցինք ուսումնասիրել թեման, որը, կարելի է ասել, դուրս էր մնացել թէ՛ խորհրդային եւ թէ անկախ Հայաստանի պատմագրութեան ուշադրութիւնից:
ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ.- Տեղեակ եմ, որ հայրենադարձութեան թեմայով երեք ֆիլմ էք նկարահանել: Մանրամասնէք, խնդրեմ, ֆիլմերի մասին:
ՏԻԳՐԱՆ ՊԱՍԿԵՒԻՉԵԱՆ.- Արդէն ասացի, որ սկզբում մտադիր էինք մէկ ֆիլմ նկարել, բայց թեման այնքան ծաւալուն էր, որ ստիպուած եղանք բաժանել երեք մասի: 2011ին եղաւ «Դարձ Ի Շրջանս Իւր» նախագծի առաջին ֆիլմը՝ «Անծանօթ Իմ Հայրենիք», որը ներկայացնում է բուն ներգաղթն՝ իր քաղաքական նախապատմութեամբ, այսինքն՝ 1945-1949 թուականները: Երկրորդը՝ «՜Օ, Հայրենիք, Սառն Ու Անուշ», 1946-1956ին հայրենադարձների նկատմամբ եղած քաղաքական հալածանքի եւ 1949ի Յունիսի 14ի աքսորի մասին է: Երրորդը՝ «Վերջին Երազանք Կամ Game Over» 1956ից հայրենադարձների շրջանում երեւակուած արտագաղթի միտումներն է ներկայացնում: Ի լրումն երկրորդ ֆիլմի՝ ՌԴ Ալթայի երկրամասում նկարահանեցինք «Կենսագրութեան Կանոններ» վաւերագրութիւնը, որում տեղացի ռուսները, գերմանացիներն ու այլ ազգերի մարդիկ յիշում են աքսորեալ հայերին: Այսպէս մէկի փոխարէն երեք-չորս ֆիլմ ստացուեց:
Ֆիլմերը, կարելի է ասել, քառաշերտ են: Հիմքում ականատեսների վկայութիւններն են, որոնք հաստատւում կամ ճշգտրւում են հայաստանցի, սփիւռքահայ եւ ռուս պատմաբանների խօսքով: Օգտագործել ենք արխիւային հարուստ նիւթ, այդ թւում նաեւ՝ ականատեսների գզրոյցներից եւ ժամանակի իրողութիւնները արձանագրող կինոխրոնիկա (ժապաւէն ժամանակագրութիւն-Խմբ.)՝ Հայաստանի եւ Ռուսաստանի ֆիլմադարաններից:
Նախագիծն իրականացրել է «Վերսուս» ստուդիան, որն արդէն շուրջ քսան տարի զբաղւում է փաստավաւերագրական ֆիլմերի եւ հաղորդումների արտադրութեամբ:
ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ.- Ի՞նչ յաջողութիւններ են գրանցել ֆիլմերը: Հայաստանից բացի, այլ երկրներում ցուցադրուե՞լ են:
ՏԻԳՐԱՆ ՊԱՍԿԵՒԻՉԵԱՆ.- Երեւանում եւ Հայաստանի մարզերում երեք տասնեակից աւել ցուցադրութիւններ են եղել: Բացի այդ՝ ֆիլմերը ներկայացուել են սփիւռքահայ համայնքներում՝ ԱՄՆ, Ֆրանսիա, Կանադա՝ ուղեկցուելով բուռն քննարկումներով: Որպէս պատմութեան կարեւոր հատուածների հետազօտման արդիւնք՝ դրանք ուշադրութեան են արժանացել ԱՄՆի Միչիգանի, Արիզոնայի, ՌԴ Նովոսիբիրսկի, Իրկուտսկի, Բառնաուլի համալսարանների, Փարիզի Արեւելեան լեզուների եւ քաղաքակրթութիւնների ինստիտուտի (INALCO) կողմից, դարձել գիտական հաւաքների քննարկման առարկայ: «Անծանօթ Իմ Հայրենիք» ֆիլմը ցուցադրուել է Մոսկուայի «Մեմորիալ» կենտրոնում կազմակերպուած «2րդ աշխարհամարտի միգրացիոն հետեւանքները» ռուս-ֆրանսիական գիտաժողովում: Մինչ օրս էլ հրաւէրներ ենք ստանում գիտակրթական տարբեր հաստատութիւններից: Օրինակ՝ ապրիլին «Կենսագրութեան Կանոններ» ֆիլմը ներկայացուելու է Սանկտ Պետերբուրգում՝ Իոֆէի ընթերցումներում, որը հասարակագիտական քննարկումների միջազգային հեղինակաւոր հարթակ է:
ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ.- Ի՞նչ կոչ էիք ուզում յղել մարդկանց այս ֆիլմերի միջոցով:
ՏԻԳՐԱՆ ՊԱՍԿԵՒԻՉԵԱՆ.- Մեր առջեւ որեւէ կոչ կամ ուղերձ յղելու խնդիր չենք դրել: Մեր նպատակն է վերապատմել պատմութիւնը՝ ականատեսների վկայութիւնների եւ արխիւային նիւթերի համադրմամբ՝ այն հասցնելով հնարաւոր առաւել հաւաստիութեան: Անցած ութ տարում հարիւրից աւել հարցազրոյցներ ենք արել նախկին ներգաղթողների եւ նրանց ժառանգների հետ: Դրանցում կան ե՛ւ պատմականօրէն հաւաստի դրուագներ, ե՛ւ սուբյեկտիւ (ենթակայական-Խմբ.) պատկերացումներ, ե՛ւ յուզական պոռթկումներ:
Զտելով ռացիոնալը (բանականը-Խմբ.), համեմատելով դրանք արխիւներում եղած փաստերի, գիտական նիւթերի հետ, փորձել ենք վերականգնել պատմութիւնը: Քսաներորդ դարի կէսերից համաշխարհային պատմագիտութեան մէջ բանաւոր պատմութեան (oral history) կիրառումը դարձել է գերակայ մեթոդ եւ, գուցէ, հէնց դրանով է մեր արտադրանքը հետաքրքրում գիտական կենտրոններին ու համալսարաններին:
ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ.- Գործում է www.hayrenadardz.org կայքը: Ի՞նչ նպատակով է ստեղծուել այն:
ՏԻԳՐԱՆ ՊԱՍԿԵՒԻՉԵԱՆ.- Աշխատանքի ընթացքում ահռելի քանակութեամբ նիւթ էր հաւաքւում, որը բնականաբար ամբողջութեամբ չէր կարող ներառուել ֆիլմերում, քանի որ դրանց տեւողութիւնը սահմանափակ է: Այն հանրութեան սեփականութիւնը դարձնելու համար որոշեցինք ստեղծել վեբ-կայք (website) եւ տեղադրել համացանցում: Այս գործում մեզ անգնահատելի աջակցութիւն ցուցաբերեց «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկը: Կայքն արդէն երեք տարի գործում է, բայց անընդհատ թարմացման, որոշ բաժիններ վերակառուցելու, անգլերեն թարգմանութիւններն ապահովելու համար կարիք ունենք լրացուցիչ աջակցութեան:
ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ.- Չէ՞ք մտածում հայրենադարձութեան լաւագոյն օրինակների վերաբերեալ ֆիլմ նկարահանել:
ՏԻԳՐԱՆ ՊԱՍԿԵՒԻՉԵԱՆ.- Գիտէ՞ք, այս թեման անսպառ է: Թէ՛ Հայաստանում, թէ՛ Սփիւռքում ցուցադրութիւններից յետոյ մարդիկ առաջարկում, յորդորում կամ պահանջում են շարունակութիւն: Այո՛, պէտք է անպայման ֆիլմ նկարել հայրենադարձների մասին, ովքեր խորհրդային տարիներին չլքեցին Հայաստանը՝ համարելով այն վերջին հանգրուան: Արժէ առանձին ներկայացնել 1962-1964 եւ յետագայ տարիների ներգաղթը, որը, համաձայն արխիւում պահուող պետական փաստաթղթերի, կազմակերպական առումով շատ տարբեր է եղել նախորդներից: Պէտք է պատմել այն ընտանիքների մասին, որոնք անկախութիւնից յետոյ են հաստատուել Հայաստանում: Առանձին թեմա է սիրիահայերի ներգաղթը՝ խնդիրների բարդութեամբ եւ բազմազանութեամբ զգալիօրէն տարբեր միւսներից: Կարեւոր է անդրադառնալ նաեւ 1960-1980ականներին արտագաղթածների սերունդների խնդրին, մի բան որ մշտապէս կարեւորուել է Սփիւռքում մեր ֆիլմերի ցուցադրութիւններին յաջորդած քննարկումներում: Արտագաղթած հայրենադարձներից շատերը որպէս գնալու հիմնաւորում ունեցել են երեխաների ապագան, բայց այսօր կանգնած են ուծացման վտանգի առջեւ: Ուրեմն՝ նրանց սերունդների կեանքը դիտարկելը եւս շատ կարեւոր է: Այս ամէնի մասին մի քանի օր առաջ խօսել ենք ՀՀ սփիւռքի նախարար Հրանոյշ Յակոբեանի հետ, եւ վաւերագրութեան միջոցով նման խնդիրներ արծարծելը, կարծում եմ, արժանացաւ նախարարի հաւանութեանը: Մնում է գտնել միջոցներ եւ իրականացնել նախագծերը: