ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ԱԶԳԱՅԻՆ ԳՈՐԾԻՉ ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆԻ ՀԵՏ

ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի Կեդրոնական Կոմիտէի Կազմութիւն, Մոնթեպելլոյի Յուշարձան, ՀՅԴ Ալպոմ-Ատլաս Եւ Հայ Դատի Աշխատանքներ

Վարեց՝ ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ

Նորօք հանգուցեալ Յակոբ Մանճիկեանի հետ կատարուած այս հարցազրոյցը մաս կը կազմէր ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի շրջանի վաստակաւոր ընկերներու վկայութիւնները արձանագրող հարցազրոյցներու շարքի մը: Օրին, այս ընկերներուն վկայութիւնները արձանագրելու  նախաձեռնութիւնը առած էր շրջանիս Կեդրոնական կոմիտէն, զայն աւարտելէ ետք, իբրեւ ՀՅԴ պատմագրութեան համար նիւթեր առանձին գիրքով մը հրատարակելու մտադրութեամբ:

Հարցազրոյցը վարեց «Ասպարէզ»ի նախկին խմբագիր Վաչէ Բրուտեան:

Յակոբ Մանճիկեան Ամերիկա կ՛ապրի 1951ի Յունուարէն ի վեր: Ան մասնակից ու ժամանակակից եղած է Արեւմտեան Ամերիկայի մէջ ՀՅԴ Կեդրոնական կոմիտէութեան ստեղծումին, Մոնթեպելլոյի մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան յուշարձանին, ինչպէս նաեւ Սողոմոն Թեհլիրեանի յուշակոթողի կառուցման աշխատանքներուն, հեղինակն է ՀՅԴ Ալպոմ-Ատլաս հատորներուն, ինչպէս նաեւ մասնակից եղած է 1950ական թուականներուն ու անկէ ետք Հայ Դատի աշխատանքներուն:

Հարցազրոյցը կատարուեցաւ 24 Յունիս 2015ին, անոր բնակարանին մէջ, Սթիւտիօ Սիթի (Լոս Անճելըս):

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Ընկեր Մանճիկեան, Հարաւային Քալիֆորնիոյ մէջ ինչպէ՞ս սկսած են հիմնուիլ կոմիտէութիւնները, ի՞նչ հանգրուաններէ անցաւ շրջանը, մինչեւ իբրեւ ուրոյն Կեդրոնական կոմիտէութիւն հիմնուիլը:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Քալիֆորնիա եկած եմ 1 Յունուար 1951ին եւ հասնելէ անմիջապէս ետք, յանձնարարականս (փոխանցագիր) տուած եմ Լոս Անճելըսի «Մայր» կոմիտէութեան: Չեմ գիտեր, թէ ինչո՛ւ այդպէս կը կոչուէր: Այդ օրերուն Լոս Անճելըսի մէջ կային 2 կոմիտէներ, «Մայր» կոմիտէութիւնը 125 անդամներէ կը բաղկանար: Հոն մեծ դեր ունէին Գերմանիայէն ԱՆՉԱի միջոցով հոս փոխադրուածները, թիւով շուրջ 50 ընկերներ, որոնք նոր աւիւն ու շունչ փոխանցեցին: Ես ալ սկիզբէն իրենց հետ մօտիկ ըլլալով՝ կը կարծէին, որ ես ալ «Տի.Փի.» եմ (Տիսփլէյստ Փըրսըն, տեղահանուած անձ, այսպէս կը կոչուէին Համաշխարհային Բ. պատերազմէն ետք Գերմանիայէն Ամերիկա բերուած հայ նախկին գերի զինուորները-Խմբ):

Երկրորդ կոմիտէութիւնը «Քեռի»ն էր, որ 60-65 ընկերներէ կը բաղկանար, եւ բոլորն ալ Ցեղակրօններէն մեր շարքերը անցած էին (այդ օրերու Երիտասարդականը): Լաւ պատրաստութեամբ եւ առողջ խմորով երիտասարդներ էին, թէեւ՝ անգլիախօս:

Անոնցմէ կը յիշեմ Կրեկըրի Գալայճեանը, Արա Զրեհիկեանը (վանեցի), Արման Քէօսեանը: Բոլոր անունները չեմ յիշեր:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Ի՞նչ հանգամանքներու եւ պայմաններու բերումով Կեդրոնական Կոմիտէ ստեղծուեցաւ այս շրջանէն ներս:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- 1952ին նշանակուեցայ Հայ Երիտասարդաց Դաշնակցութեան «Մուսա Տաղ» ուխտի խորհրդատու՝ «Մայր» կոմիտէին կողմէ: Այն ատեն կուսակցութեան կեդրոնը թէ՛ թիւով եւ թէ կազմակերպական տեսակէտէն, Ֆրեզնօն էր, ուր կը հրատարակուէր «Ասպարէզ»ը: Ֆրեզնօն նստավայրն էր ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի Շրջանային Գործադիր մարմինին: Մենք այն ատեն մաս կը կազմէինք ՀՅԴ Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէութեան, որուն կեդրոնը Պոսթընն էր. կային 3 Շրջանային Գործադիր մարմիններ: Մէկը՝ Գանատա, երկրորդը՝ Միջին Արեւմտեան շրջան եւ երրորդը՝ Քալիֆորնիա: Շրջանը ունէր նաեւ իր պաշտօնաթերթը՝ «Ասպարէզ»ը:

Կեդրոնական կոմիտէ ըլլալու ձգտում չունէինք, բայց ԿԿի մը բոլոր իրաւասութիւնները ունէինք: Այս հարցով սկսանք հետաքրքրուիլ այն ատեն, երբ մեր թիւը սկսաւ 500ի մօտենալ: Արեւելեան շրջանը մտահոգ էր, որովհետեւ նիւթապէս իր ամէնէն զօրաւոր շրջանը Քալիֆորնիան էր: Մենք ալ կ՛ուզէինք անկախ ըլլալ, որպէսզի կարենայինք մեր շրջանը ղեկավարել մեր միջոցներով: Կար նաեւ այլ հարց մը. երբեմն խնդիրի մը համար ստիպուած կ՛ըլլայինք քանի մը շաբաթ սպասել, որպէսզի Պոսթընէն ԿԿը հաւանութիւն տար: Օրինակի համար, 1957ին որոշեցինք Արեւմտեան շրջանին մէջ ՀՅԴ գործունէութեան 50ամեակին առիթով հատոր մը հրատարակել: Արեւմտեանի արխիւները արդէն Պոսթըն գացած էին: Ուրեմն պէտք էր կապուիլ Պոսթըն, ԿԿին հետ: Դժուարութիւնները աւելի շեշտուեցան այս առիթով:

1957ին, այստեղի Շրջանային Գործադիր մարմինի տարեկան ժողովին (Ամերիկայի Շրջանային ժողովի նախօրեակին), որոշեցինք, որ մենք կ՛ամբողջացնենք թիւը Մեկուսի կոմիտէ ըլլալու: Այս մասին մեր դիմումը փոխանցուեցաւ Բիւրոյին, որ ընդառաջեց եւ այս շրջանը առաքեց Մովսէս Տէր Գալուստեանը, որպէսզի հարցը տնօրինէ:

1958ին, ՀՅԴ Քալիֆորնիոյ Շրջանային ժողով գումարեցինք եւ Մովսէս Տէր Գալուստեանի «կնքահայրութեամբ» դարձանք Մեկուսի կոմիտէ: Անմիջապէս որոշեցինք, որ մեր թիւը 500ի հասցնենք, մօտաւորապէս 100 հոգի եւս ունենանք, որպէսզի կարենանք Կեդրոնական կոմիտէ դառնալ: 2 տարի աշխատեցանք այդ ուղղութեամբ, ապա դիմեցինք Բիւրոյին, որքան կը յիշեմ 1960ին կամ 59ի վերջաւորութեան, Կարօ Սասունիի ներկայութեամբ, ստացանք ԿԿի հանգամանք:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Որո՞նք կը յիշէք առաջին ԿԿի անդամներէն:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Յակոբ Քարեան (ներկայացուցիչ), Սողոմոն Թեհլիրեան (փոխներկայացուցիչ), Յակոբ Մանճիկեան, Սարգիս, Ճորճ (մականունները կը մոռնամ…). 7 հոգի էինք:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս աճեցաւ կոմիտէութիւններու թիւը:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Երկար ատեն կային միայն «Մայր» եւ «Քեռի» կոմիտէութիւնները: Կեդրոն մը ունէինք, քաղաքամէջը, որ կը կոչուէր Armenian Center of Los Angeles. կը պատկանէր այս երկու կոմիտէութիւններուն, ՀՕՄի «Մայր» մասնաճիւղին եւ ՀԵԴի վարչութեան:

Ժամանակի ընթացքին, ժողովրդագրական մեծ տեղափոխութիւններ եղան: «Տի.Փի.»ները տեղափոխուեցան Մոնթեպելլօ, եւ հոն կազմուեցաւ «Դրօ» կոմիտէութիւնը: Կազմուեցաւ նաեւ «Մուրատ» կոմիտէութիւնը Արեւելեան Լոս Անճելըսի մէջ: Յետոյ, «Մայր» կոմիտէութեան ընկերներէն շատեր եւս տեղափոխուեցան եւ Սան Ֆերնանտօ Հովիտին մէջ կազմուեցաւ «Աբովեան» կոմիտէութիւնը («Ռոստոմ» կոմիտէութենէն շատ առաջ):

Հոլիվուտի մէջ կազմուեցաւ «Գարեգին Նժդեհ» կոմիտէութիւնը, ընդհանրապէս «Մայր» կոմիտէութեան ընկերներէն, տեղաբնակներէն եւ մաս մըն ալ Պալքաններէն (Պուլկարիա, Ռումանիա) եկած ընկերներէն: «Մայր» կոմիտէութիւնն ալ դադրեցաւ գոյութենէ:

Գալով «Քեռի»ին, անիկա գոյատեւեց մինչեւ որոշ ատեն մը, երբ այդ ընկերները քաղաքի շրջաններէն փոխադրուեցան դէպի Հովիտ, հոն եկեղեցի ու դպրոց բացուեցաւ, ու ժողովուրդը սկսաւ հոն կեդրոնանալ, այն ատեն «Աբովեան»ը դարձաւ «Ռոստոմ» կոմիտէութիւն:

Աւելի ուշ, 1997ի ատենները, կազմուեցաւ «Բաբգէն Սիւնի» կոմիտէութիւնը: Իմ մօտեցումը այն էր, որ այս կոմիտէութիւնը պէտք է 2 տարի զերծ պահել կուսակցական սակի պարտաւորութենէն, փոխարէնը՝ կեդրոն մը ունենալու հիմնադրամ մը գոյացնել, տրուած ըլլալով, որ Հովիտի մէջ կարելի չէր եղած կեդրոն մը ունենալ: Չեղաւ:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Կազմակերպական թեման փակելէ առաջ…

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Դեռ կայ Ֆրեզնօն: Անոր շուրջ գտնուող իւրաքանչիւր գիւղաքաղաք իր առանձին կոմիտէութիւնը ունէր: Երբ ես նոր եկայ Քալիֆորնիա, այս շրջանի ընկերներուն մեծամասնութիւնը Ֆրեզնօ կը գտ-նուէր: Հայաստանի խճանկարն էր Ֆրեզնօն, իւրաքանչիւր քաղաքի հայրենակցական միութիւն կար հոն: Հոն կային 8-9 կոմիտէութիւններ, բայց աստիճանաբար բնակչութեան դէպի Լոս Անճելըս հոսքին պատճառով, անոնց թիւը կամաց- կամաց նուազեցաւ:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Ծրագիրի փոփոխութեան գալով, 20րդ եւ 21րդ Ընդհանուր ժողովներու օրերուն, այդ հարցը ի՞նչ մթնոլորտ ստեղծեց այս շրջանին մէջ:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Եթէ պրպտեմ թղթածրարներս, կրնամ նիւթեր գտնել այդ ուղղութեամբ: Շատ հետաքրքրուող չկար այս մասին, առաջնահերթութիւն չունէր այդ հարցը: Հին սերունդը մտահոգ էր, որ իրմէ ետք ի՞նչ պիտի ըլլայ, աւելի մտահոգ էր նոր սերունդին ճակատագրով:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս ծագեցաւ Մոնթեպելլոյի յուշարձանը կառուցելու գաղափարը, զայն իրագործելու ճամբուն վրայ քաղաքական ի՞նչ արգելքներու հանդիպեցանք այդ օրերուն:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Այդ յուշարձանէն առաջ, Եղեռնի յիսնամեակն էր: 1961ին ԿԿի փոխհերթապահը Սողոմոն Թեհլիրեանն էր, անուանական էր, սակայն իր ներկայութիւնը կը հարստացնէր կուսակցութեան վարկը: Ան յանկարծամահ եղաւ: Ես նշանակուեցայ փոխհերթապահ, 61-64 տարիներուն: Գործնականօրէն ես էի հերթապահը, որովհետեւ ԿԿի հերթապահ Քարեանը յաճախ քաղաքէն դուրս էր գործով, մեր գործավարը Երուանդ Ֆնտըգեանն էր:

Երբ 1963ի Ընդհանուր ժողովի որոշման համաձայն սկսանք Ցեղասպանութեան 50ամեակի ոգեկոչման աշխատանքին, իմ առաջին մտահոգութիւնն էր միասնականութիւնը: Եւ մեր բոլոր փորձերը, Յիսնամեակը միասնակամութեամբ նշելու, անցան ապարդիւն: Գաղութը պառակտուած էր թեմական անջատումին հետեւանքով: Ինչ փորձ որ ըրինք՝ չյաջողեցանք: Կղերականներէն աւելի, աշխարհականներէն կու գար ընդդիմութիւնը, մարդիկ, որոնք քացխած մտայնութեամբ կ՛առաջնորդուէին:

Մենք որոշեցինք կազմել Ոգեկոչման մարմին մը եւ յաջողեցանք 3000 հոգի բերել յունաց եկեղեցին ու այնտեղէն քայլարշաւ ըրինք Փիքոյէն Ուեսթըրն ու այնտեղէն Ուիլշըրի վրայով «Ամպասատըր» պանդոկին սրահը, ուր քաղաքական հանդիսութիւն եղաւ: Տպաւորիչ ձեռնարկ էր: Նոյնիսկ CBS կայանը, Ուոլթըր Քրոնքայթը արձագանգեցին մեր այդ ձեռնարկին:

«Իրենք» ալ Թորգոմ արք. Մանուկեանի գլխաւորութեամբ, տաունթաունի մէջ եկեղեցւոյ մը մէջ հանդիսութիւն մը ըրին, սակայն համեմատաբար շատ քիչ մարդ կար:

Մեր ձեռնարկին, մեզի անծանօթ երիտասարդներու խաւ մը ներկայ էր, որ խանդավառուած էր մեր ցոյցով: Ուշագրաւ էր այս մէկը: Ուզեցինք աշխարհի բոլոր երկիրներու ոգեկոչական ձեռնարկներու ժապաւէններ համախմբել, սակայն չյաջողեցանք: Հետեւաբար, Յիսնամեակի գաղափարը վառ պահելու համար, որոշեցինք վայր մը գտնել համաժողովրդային ոգեկոչման նպատակով, հրեաներու Լացի պատին գաղափարով, ուր կարենանք մեր ուխտը վերանորոգել տարին անգամ մը:

Այս առիթով մեր գումարած նիստին, առինք անունները վերոնշեալ երիտասարդներուն, որոնք համալսարանականներ էին մեծ մասամբ, անոնց հետ ալ խորհրդակցեցանք այս գաղափարին շուրջ եւ համամիտ գտնուեցան: Ասոնց մէջն էր Ռիչըրտ Յովհաննէսեանը (հայրը դաշնակցական էր): Համախմբեցինք զիրենք յանձնախումբի մը մէջ, որպէսզի այդ վայրը գտնեն:

Այդ օրերուն, Լոս Անճելըսի փոխքաղաքապետ տիկ. Քեմպըլ մեզի թելադրեց քաղաքէն դուրս այլ վայր մը փնտռել, որովհետեւ քաղաքին մէջ անկարելի է նման վայր մը գտնելը: Սկսանք արուարձաններուն մէջ նայիլ:

Վարձեցինք հանրային յարաբերութեանց գրասենեակ մը, Saldana & Levi, որ մեզի գտաւ յուշարձանին ներկայ վայրը, Պիքնել Փարք, բարձրադիր եւ մայրուղիին մօտ: Համամիտ գտնուեցանք: Կազմեցինք 7 հոգինոց յանձնախումբ մը, յուշարձանի կառուցման համար, որ յետոյ 11ի վերածուեցաւ:

Մրցոյթ յայտարարեցինք յուշարձանի լաւագոյն նախագիծի համար եւ 10-12 նախագիծ ունեցանք: Նախապատուութիւնը տուինք յանձնախումբի անդամ Հրանդ Աղպապեանի նախագիծին, որ ամէնէն տպաւորիչն էր. միւս նախագիծերը նոյնիսկ չէին մօտենար անոր:

Սկսանք հանգանակութեան եւ 1967ին գոյացուցինք 110 հազար տոլար: Ծրագիրի կառուցումը նուազուրդի դրինք եւ կառուցուեցաւ յուշարձանը:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Յուշարձանի կառուցման կապակցութեամբ քաղաքական արգելքներ կայի՞ն:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Այո՜, այո՜…  շա՜տ: Երբ թուրքերը իմացան յուշարձանի կառուցման մասին, սկսան քաղաքական աշխատանք տանիլ: Հոս հիւպատոսարան չունէին, հիւպատոս մը ունէին Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ, որ նախկին պոլսեցի հրեայ փաստաբան մըն էր: Ամէն միջոց ի գործ դրին, որ ձախողեցնեն, բայց Մոնթեպելլոյի քաղաքապետական խորհուրդը տեղի չտուաւ: Վերջին փորձը որ ըրին թրքական իշխանութիւնները այն էր, որ երբ որոշուեցաւ յուշարձանին կողքին արձանագրութիւն մը զետեղել, ուր պիտի ըսուէր, թէ այս յուշարձանը կառուցուեցաւ Լոս Անճելըսի հայութեան կողմէ, ի յիշատակ 1.5 միլիոն հայերու, որոնք ոչնչացուեցան Թուրքիոյ կողմէ 1915ին, թրքական կողմը յաջողեցաւ Թուրքիոյ յիշատակումը հանել տալ: Որովհետեւ Ուաշինկթընէն հրահանգ եկաւ Մոնթեպելլոյի քաղաքապետական խորհուրդին, որ (Թուրքիոյ յիշատակումը) չէք կրնար դնել, Թուրքիան մեր դաշնակիցն է:

Թուրքիոյ հիւպատոսը քանի անգամ հոս եկաւ, որպէսզի կառուցման գործը խափանէ, նոյնիսկ փորձեց երկպառակութիւն ստեղծել հայերուն մէջ, բայց ձախողեցաւ: Սակայն Ուաշինկթընի ճնշումին տակ, յաջողեցաւ Թուրքիոյ մասին ակնարկութիւնը հանել տալ եւ վերցուեցաւ ատիկա: Բայց մենք տեղի չտուինք, ըսինք՝ թող այդպէս ըլլայ: Յետոյ, 2-3 տարի վերջ, քաղաքապետական խորհուրդին որոշումով փոխուեցաւ արձանագրութիւնը եւ Թուրքիոյ մասին ակնարկութիւնը ներառնուեցաւ:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Յուշարձանին բացումը ե՞րբ տեղի ունեցաւ:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Բացումը տեղի ունեցաւ 1968ի Յուլիսին:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Յանձնախումբի անդամները որո՞նք էին:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Հարմիկ Յակոբեան, Մխիթար Մինասեան, Վազգէն Մինասեան (ատենապետ), Ճորճ Մանտոսեան, Յակոբ Նազարեան, Յակոբ Մանճիկեան, Հրանդ Աղպապեան, Միսաք Սեւաչերեան, տոքթ. Յակոբ Ապտուլեան, Ռիչըրտ Յովհաննիսեան, Ճիւան Թապիպեան եւ Մերիլին Արշակունի: Միւսները չեմ յիշեր:

Կ՛ուզեմ նշել երկու դրուագ: 1972ին, հոս նշեցինք Արամ Հայկազի յոբելեանը: Զինք տարի յուշարձան. յուզուեցաւ, ծունկի եկաւ, համբուրեց այդ արձանագրութիւնը եւ ըսաւ. «Միշտ կը հետեւէի մամուլէն, որ ինչ արդիւնք պիտի տայ ձեր պայքարը այս արձանագրութեան վրայ Թուրքիոյ նշումը պահելու համար: Ես սրտանց կը փափաքէի, որ ելլէ Թուրքիոյ անունը. եթէ Թուրքիոյ անունը մնացած ըլլար, ես պիտի չկարենայի համբուրել այս արձանագրութիւնը»:

Երկրորդը, օր մը Սան Ֆրանսիսքոյէն Ճորճ Մարտիկեանը հեռաձայնեց ըսելու, որ հոն իր ճաշարանը եկած է Պոլիսէն թուրք թղթակից մը եւ կ՛ուզէ տեսնել յուշարձանը: Ըսի՝ ղրկէ զինք: Թուրք թղթակիցը եկաւ եւ իրիկունով զինք տարի ճաշարան մը, ապա գացինք յուշարձան: Սքանչելի լուսնակ գիշեր մըն էր: Ան կարդաց արձանագրութիւնը եւ տեսաւ, թէ Թուրքիան չէ նշուած (երեւի ատոր համար եկած էր): Ըսաւ. «Այս յուշարձանը տեսնելէս եւ այս արձանագրութիւնը կարդալէս ետք, կը զարմանամ: Մենք հայերուդ հետ շատ վատ վարուեցանք, եւ նուաստացած կը զգամ իմ ցեղին այս արարքով: Իմ ազգին կողմէ ես ներողութիւն կը խնդրեմ: Դուք մեծ ժողովուրդ էք: Շատ լաւ ծանօթ եմ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու բերած նպաստին, յատկապէս ճարտարապետութեան մէջ: Բայց զիս ամէնէն շատ տպաւորողը այս յուշարձանն ու յուշաքարն են», ու ինք եւս ծունկի եկաւ: Անունը չեմ յիշեր, ո՜ւր պիտի յիշեմ…

Այս երկու դէպքերը զիս շատ տպաւորած են։

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Անցնինք Թեհլիրեանի յուշարձանի կառուցման:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Թեհլիրեանին հետ մտերմութիւն մը ստեղծուած էր Շրջանային Գործադիր մարմինի օրերէն: Ինք հոս եկաւ 1955ին: Իրեն ի պատիւ ճաշկերոյթ մը տուինք ու իր խոնարհ մեծութիւնը յարգեցինք: Երբ բեմ ելաւ, ըսաւ. «Շնորհակալ եմ այս յարգանքին համար, սակայն ես այդ պատիւը կը փոխանցեմ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան, որ ինծի օգնեց այդ արարքը կատարելուս համար»: Ներկաները 10 վայրկեան ծափահարեցին:

Ուրեմն, ես մօտէն ծանօթ էի Ճորճ Մարտիկեանին, ԱՆՉԱի ու «Տի.Փի.»ներու հարցով մանաւանդ, անոնց օգնելու, գործի տեղաւորելու իմաստով: Երբ Թեհլիրեանը Քալիֆորնիա եկաւ, Ճորճ Մարտիկեանը Թեհլիրեանը գործի տեղաւորեց ԱՆՉԱի գրասենեակին մէջ, ուր հայերէն նամակագրութիւն եւ այլն կ՛ընէր: 1956ին իր գիրքը, որ տպուած էր Գահիրէ, հասաւ հոս, եւ ես կազմակերպեցի գիրքին տարածումը: Այսպիսով, սերտացաւ մեր կապը Թեհլիրեանի հետ: Իսկ Շրջանային Գործադիր մարմինի մեր անդամակցութեան օրերուն, մեր կապը աւելիով սերտացաւ: Միասին եղած ենք նաեւ Մեկուսի կոմիտէի եւ Կեդրոնական Կոմիտէի կազմերէն ներս: Շատ համեստ էր, փառքը իր ետեւէն կը վազէր, բայց ինք խոյս կու տար…

Երբ մահացաւ 1960ին, Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ, ես «խորտակուեցայ»: Ինք արեան բարձր ճնշում ունէր, իր վրայ շատ ծանր ազդած էր իր ծննդավայրի հայութեան բնաջնջումը: Մենք ժողովներու ընթացքին շատ զգոյշ էինք իր նկատմամբ, որ յանկարծ չանհանգստանայ:

Երկու ամիս ետք մեր Շրջանային ժողովը տեղի կ՛ունենար Ֆրեզնոյի մէջ: Ես առաջարկեցի, որ Թեհլիրեանին նուիրուած յուշարձան մը պէտք է կառուցել: Ինք ժամանակաւորպէս թաղուած էր Անդրանիկին թաղուած գերեզմանը: Առաջարկեցի, որ գերեզմանատան վարչութեան հետ իր աճիւնները վերջնական վայր մը փոխադրենք ու վրան յուշարձանը կանգնեցնենք:

Իր մահուան առաջին տարելիցին առթիւ, երբ գերեզման այցելած էինք, հոն իմ խօսքին մէջ ըսի. «Դուք ժողովուրդն էք, կուսակցութիւն չէք, կ՛ուզէ՞ք, որ հոս յուշարձան մը կանգնեցնենք», բոլորն ալ միահամուռ կերպով «այո՛» պատասխանեցին։ «Որոշումը» տրուած էր արդէն…

Շրջանային ժողովն ալ համապատասխան որոշումը կայացուց: Տրուած ըլլալով, որ ինք ոչ թէ կուսակցական, այլ համաժողովրդային հերոս էր, յարմար դատեցինք, որ ՀՅԴ Բիւրօն եւս պէտք է առնչուի այս գործին: Բիւրօն համամիտ գտնուեցաւ, պատասխանեց որ ամէն ձեւով աջակից է, բայց վերջնական տնօրինումը ինք պիտի կատարէ: Բիւրօն ըսաւ նաեւ, թէ կազմակերպական նպատակներու համար որոշուած է 1 միլիոն տոլարի հիմնադրամ մը գոյացնել կազմակերպական բոլոր շրջաններէն ներս հանգանակութեան միջոցով: Հետեւաբար, յուշարձանի ծրագիրը մէկ կամ երկու տարուան համար պէտք է յետաձգել:

Նաեւ կային Մոնթեպելլոյի յուշարձանի կառուցման, ինչպէս նաեւ այժմու «Ֆերահեան» ու «Մեսրոպեան» դպրոցներուն կառուցման հարցերը: Այնպէս որ, թէ՛ տեղական եւ թէ համակուսակցական առումով գործնական խնդիրներ կային, որոնք ուշացուցին ծրագիրը:

1966ին, մեր շրջանը աւելի քան 100 հազար տոլար հանգանակեց Մոնթեպելլոյի յուշարձանի կառուցման համար: Յաջորդ տարին՝ 120 հազար տոլար հանգանակեց ՀՅԴ հիմնադրամին համար: 1967ին, Բիւրօն ինք յայտարարեց Թեհլիրեանի յուշարձանի կառուցման հանգանակութիւնը, բոլոր գաղութներուն մէջ: Կոկիկ գումար մը գոյացաւ, եւ 1968ին, Բիւրօն  մրցոյթի դրաւ նախագիծի մը պատրաստութիւնը եւ որոշեց Հարմիկ Յակոբեանի պատրաստածը:

Բացումը կատարեցինք 1968ին, հոծ բազմութեան մը եւ կուսակցական պատուիրակութիւններու ներկայութեան: ԿԿին կողմէ ես խօսք առի: Կ՛ուզէին նաեւ Ճորճ Մարտիկեանին խօսք տալ, բայց դէմ եղանք, որովհետեւ ան ամէնէն առաջ իր եսը առաջ կը քշէր (Մարտիկեանն ալ նեղուեցաւ ինձմէ, բայց…): Երուանդ Ֆնտըգեանը եկաւ եւ ճակատէս համբուրեց՝ առ ի գնահատանք ելոյթիս, որովհետեւ Թեհլիրեան երեւոյթին ոչ թէ կուսակցական, այլ համաժողովրդային նկարագիրն էր, որ ընդգծած էի:

Պահը յուզիչ էր: Երբ ետ կը նայիմ ու կը յիշեմ այն անքուն գիշերները, որ անցուցինք յուշարձանի կառուցման գործին մէջ, ոչ մէկ պակաս կը տեսնեմ նախագիծին եւ ֆիզիքական կառոյցին մէջ, Թեհլիրեանի արարքին ոգին արտայայտող իրենց գիծերով ու ոճով:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Գանք Հայ Դատի աշխատանքներուն: Այս շրջանէն ներս ինչպէ՞ս սկսած են այդ գործերը:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- 50ական թուականները մեր ներքին, հայկական առումով, ամենատխուր տարիները եղան, Խորհրդային Միութեան դրդումով: Դժբախտաբար, մեր Հայ Դատի աշխատանքներուն իմաստով, մեզ աւելի կլանեց Խ. Միութեան եւ ոչ թէ Թուրքիոյ դէմ պայքարը, Պաղ պատերազմին հետեւանքով:

Հայ Դատի Կեդրոնական յանձնախումբը հիմնուած էր Սիմոն Վրացեանի կողմէ, Բ. Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն, երբ ՄԱԿը հիմնուեցաւ: Այն ատեն փոխած էին Վահան Գարտաշեանի հիմնած American Committee for the Independence of Armenia-ն, որովհետեւ ատիկա կը գործէր միայն Ամերիկայի մէջ եւ յարմար չէր համաշխարհային տարողութեամբ գործի մը մէջ այդ անունով ներկայանալը:

Երբ Սիմոն Վրացեան Բիւրոյին կողմէ Ճեմարանի տնօրէն նշանակուեցաւ Լ. Շանթի մահէն ետք, 1951ին, իր տեղ Հայ Դատի Յանձնախումբի պատասխանատու նշանակուեցաւ Բեգլար Նաւասարդեանը: Ան իր հօր նման նոյնքան հակասովետական էր…

Բեգլար Նաւասարդեան հոս եկաւ 1953ին, կազմեց 3 հոգինոց յանձնախումբ մը, «Մայր» կոմիտէի ընկերներէն, Մկրտիչ Տէր Ստեփանեանը, զիս եւ երրորդ ընկեր մը, որուն անունը չեմ յիշեր: Միայն ես էի անգլերէն գիտցողը… Զիս նշանակեց գործավար. ես ալ առաջարկեցի Կրեկըրի Գալայճեանը, իբրեւ անգլերէն թղթակցութեանց քարտուղար: Գտանք գործակից ընկերներ, համակիրներ, Ճէյմս Աղաճանեանը եւ այլն:

Ի դէպ ըսեմ, որ մինչեւ 1980, ես մնացի այս աշխատանքին մէջ, երկար ատեն՝ առանձին:

Կապեր ստեղծեցինք եւ փորձեցինք օգտագործել: Օրինակի համար, երբ ամերիկեան սուզանաւեր Թուրքիա ուղարկուեցան, մենք բողոքեցինք ըսելով, որ թուրքերը կրնան ատոնց սպառազինութիւնը գործածել Հայաստանի դէմ: Մեր աչքերը յառեցինք Թուրքիոյ վրայ:

Թուրքիոյ առումով, մեր աշխատանքները իրենց իսկական հունին մէջ մտան 1965ին, Յիսնամեակին: Մինչ այդ սակայն, Հայ Դատով շատ հետաքրքրուող չկար:

1970ին առաջարկեցի ձայնասփիւռի շաբաթական յայտագիր մը ունենալ, կէս ժամնոց: Որդեգրուեցաւ: Հայերէնը ես կը վարէի, անգլերէնը՝ Սալբի Ղազարեանը, Քնար Մանճիկեանն ալ՝ գեղարուեստական բաժինը: Հայաստանէն բերուած երգ, երաժշտութիւն, մէկ խօսքով՝ մշակոյթ կը սփռէինք, նաեւ՝ քննարկումներ կ՛ընէինք (Յ. Մանճիկեան ցոյց կու տայ այս յայտագիրներուն ձայնագրուած ժապաւէն-արխիւները): Երկու տարի վարեցինք այս յայտագիրը եւ քարոզչական պայքարը զետեղեցինք իր ճիշդ հունին մէջ, Թուրքիոյ ուղղութեամբ: Բայց ներքին խնդիրներ ելան, նիւթական եւ այլն, եւ պիւտճէն դադրեցաւ:

Երբ 60ամեակը եկաւ, կազմակերպեցինք ձեռնարկներ: «Հայ Դատի անդամակցութեան» արշաւի սկսանք, ժողովուրդը գործին մօտէն առնչելու համար (այս նիւթին ամբողջ թղթածրարները ունիմ մօտս): Լրատուներ հրատարակեցինք ու ցրուեցինք ժողովուրդին:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Անցնինք ՀՅԴ Ալպոմ-Ատլասին:

ՅԱԿՈԲ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ.- Ուրեմն, երբ ՀՅԴ հարիւրամեակը մօտեցաւ, ԿԿը յանձնախումբ մը կազմեց, շուրջ 20 հոգի: 2 կամ 3 ժողով ետք՝ ամայութիւն… Ես ալ Հայաստան գացեր էի 1989ին, երկրաշարժէն աւերուած գիւղերու կացութիւնը քննելու նպատակով (այդ մասին տեղեկագիր մըն ալ յղած եմ Բիւրոյին): Անկէ ետք, երբ հարիւրամեակի յանձնախումբը գործնապէս չկար, ԿԿին առաջարկեցի Ալպոմ-Ատլասի գործը ստանձնել, եթէ Քնար Մանճիկեանը եւս գործին մաս կազմենք: Ընդունեցին: Յանձնախումբի ատենապետը Գուրգէն Գասապեանն էր (ոչ կուսակցական):

Կազմեցի Ալպոմի մանրակերտ մը եւ յանձնեցի ատենապետին, որ աշխատանքները սկսին: Պէտք էր Պոսթընի մեր արխիւները պրպտել ու քննել, նիւթեր հաւաքելու համար: Գացի Հայաստան մէկ ամսուան համար (քիչ առաջ նշեցի արդէն այդ մասին): Վերադարձիս, ոչինչ եղած էր: Քիչ մը աղմուկ բարձրացուցի…

Ինչ որ է, անցանք գործի: Քնարին հետ գացինք Պոսթըն եւ Փարիզ, մեր արխիւները եւ թանգարանը պրպտելու: Քնարը ինք պատրաստած է 600 գործիչներու կենսագրականները: