Գերութիւնից Վերածնուած Մարալը․ «Յոյսը Երբե՛ք Մի Կորսնցնեք

ՅԱՍՄԻԿ ՍԻՄՈՐ

2021ի Մարտի 10ին, երկու զաւակների մայր, 49ամեայ լիբանանահայ Մարալ Նաճարեանը ազատ արձակուեց Բաքուի բանտից, ուր ապօրինի կերպով չորս ամիս պահւում էր Ադրբեջանի իշխանութիւնների կողմից:

2020ի ամռանը, Բէյրութում տեղի ունեցած պայթիւնից յետոյ, երազելով հայրենիքում խաղաղ կեանք վերսկսելու մասին, Օգոստոսի 24ին Մարալ Նաճարեանը քրոջ` Անիի հետ տեղափոխւում է նախ Հայաստան, իսկ Սեպտեմբերի կէսերին՝ Արցախ, Սփիւռքի հայութեան Արցախում վերաբնակեցման ծրագրի ներքոյ: Հազիւ էին քոյրերը տեղաւորուել Բերձորի հիւրանոցում, պատերազմից ընդամէնը մէկ օր առաջ, երբ Բերձորը նոյնպէս թշնամու կողմից ռմբակոծուեց: Նաճարեան քոյրերը ստիպուած էին իրենց ճամպրուկները ետեւում թողնել ու կրկին տեղահանուել ու Երեւանում ապաստան գտնել: Նոյեմբերի հրադադարից յետոյ, քոյրերը որոշում են, որ Մարալը Վիգէն Էօլճեքճեանի մեքենայով կը մեկնի Արցախ` իրենց համեստ ունեցուածքին տէր կանգնելու: Քանզի Վիգէնի ճամպրուկները Շուշիի հիւրանոցում էին մնացել․, նա Մարալի հետ Բերձորից ճանապարհուեց դէպի Շուշի Նոյեմբերի 10ին: Ամրոց-քաղաք չհասած` երկու ադրբեջանցի զինուոր կանգնեցրեցին նրանց մեքենան եւ տասնեակ այլ հայերի հետ նրանց էլ գերեվարեցին:

Մինչեւ Յունուար ամիսը, բացի Մարալի ընտանեկան ու բարեկամական նեղ շրջանակից, ոչ ոք չէր լսել Մարալ Նաճարեանի ոչ անունը, ոչ էլ տեսել նրա մեղրաժպիտ լուսանկարը: Մարալի քոյրը` Անին Երեւանում, եւ նրա մնացեալ ընտանիքը` Բէյրութում, փորձում էին կողմնորոշուել, թէ ուր դիմել օգնութիւն հայցելու: Յունուարից յետոյ, Մարալի հանդէպ հետաքրքրութիւնն ու մտահոգութիւնը բազմապատկուեց շնորհիւ հարազատների եւ բարեկամների հրապարակային ելոյթների, ինչպէս նաեւ մեր համեստ նախաձեռնութեամբ սկսուած միջազգային ստորագրահաւաքի (որ հասաւ 17,000ից աւելի ստորագրութեան)․ Մարալը արագօրէն յայտնի դարձաւ աշխարհի չորս կողմում ապրող հայութեանը:

Հայ եւ օտար քաղաքական գործիչներ միացան Մարալի ազատագրման արշաւին, հայրենիքից մինչեւ Ռուսաստան, Անգլիա, Կանադա ու Ամերիկա, դիմելով ՄԱԿի, Եւրոխորհուրդի, Միջազգային Կարմիր Խաչի, մարդու իրաւունքների բազմաթիւ կառոյցներին: Լիբանանի կառավարութեան միջամտութիւնը որոշիչ եղաւ նրա ազատման գործում, որի ամենաակնառու ապացոյցը պէտք է համարել ազատագրումից ընդամէնը մի քանի օր յետոյ Մարալի հրաւէրը Լիբանանի նախագահ Միշէլ Աունի հետ: Մարալին հեռախօսով շնորհաւորել էր նաեւ Հայաստանի նախագահ Արմէն Սարգսեանը:

Մարտի 11ի մեր հարցազրոյցի ժամանակ, լիբանանահայ պատգամաւոր եւ Լիբանանի ՀՅԴի առաջնորդ Յակոբ Բագրատունին ինձ յայտնեց. «Իմ սրբազան պարտքն էր աշխատել Մարալի ազատագրման համար: Բնականաբար, որպէս Լիբանանի խորհրդարանի պատգամաւոր, այս խնդրով զբաղուելու հնարաւորութիւն ունեցայ՝ օգտագործելով Լիբանանի պաշտօնական լծակները: Ուստի, հարկ եմ համարում նշել, որ մեր արտաքին գործերի նախարարը, ինչպէս նաեւ Լիբանանի Թեհրանում, Մոսկուայում ու Բաքւում գտնուող դեսպանները իրենց ուղղակի ներդրումն ունեցան: Մեր արտաքին գործերի նախարարութիւնը ամէն օր յամառօրէն աշխատել է Միջազգային Կարմիր Խաչի Կենտրոնական գրասենեակի ինչպէս նաեւ լիբանանեան մասնաճիւղի հետ, որպէսզի Մարալը ողջ-առողջ վերադառնայ»:

Նախորդ ամիսներին հրապարակուած հայ ռազմագերիների վերադարձի տեսանիւթերը դիտելուց յետոյ, մեծ մխիթարութիւն էր տեսնել Մարալին համեմատաբար լաւ վիճակում: Մարալի ժամանումը Բէյրութի օդակայան անչափ յուզիչ էր, իսկ նրա արցունքները չորս ամսուայ փորձութիւնը յաղթահարած անձի երջանկութեան արցունքներ էին: Մարալի ազատագրման պայքարը անվերջանալի էր նաեւ նրա ընտանիքի եւ բոլոր այն մարդկանց համար, ովքեր ջանք չխնայեցին նրա ազատագրման համար: Բէյրութ վերադառնալուց մի շաբաթ անց, դարձեալ առիթ ունեցայ խօսելու Մարալի հետ, արդէն հանդարտ եւ ուրախ, իր հմայիչ ձայնով ու թովիչ Մոնա Լիզայի ժպիտով: Մեր մտերմիկ զրոյցը կիսում եմ հայ ընթերցողի հետ, որպէսզի իրական ու անմիջական պատկերացում ունենայ այս պարզ եւ բարեկիրթ սփիւռքահայ կնոջ արտասովոր եւ բիրտ ճակատագրից:

Յասմիկ Սիմոր․- Մարալ, անչափ ուրախ եմ այսօր ձեզ հետ զրուցելու՝ հանգստացած ու ժպտերես: Ինչպէ՞ս է կեանքը Մարտի 10ից յետոյ:

Մարալ Նաճարեան․- Մարտի 10ն, երբ ազատութիւնս ստացայ, կեանքիս մէջ շատ կարեւոր օր եղաւ: Շատ, շատ ուրախ օր էր, որ ես չէի ակնկալեր: Ընտանիքս, զաւակներս եւ շուրջի սիրելիներս ինծի շրջապատեցին իրենց տաք փաթթուկներով, տաք համբոյրներով. այդ օր շատ ուրախ էի: Օդանաւակայանէն յետոյ ես մօրս տունն էի, ուր բազմաթիւ հիւրեր այցելեցին՝ մեր կուսակցութիւնները, հեռուստացոյցը, լրագրողներ: Ապա մէկ օր պէտք ունեցայ մնալ հիւանդանոցի մէջ, որտեղ մանրամասն քննութիւններու ենթարկուեցաւ շնորհիւ մեր թաղի դաշնակցական ակումբին, վարչական անդամներուն եւ մասնաւորապէս պրն․ Յակոբ Բագրատունիին: Բարեբախտաբար, արդիւնքները գլխաւորաբար դրական են․ մանր հարցեր կան, բայց ընդհանուր առմամբ կարեւոր չեն, ուրեմն կրցայ հիւանդանոցէն դուրս գալ: Զաւակները ինծի գիւղ տարին Շաբաթ եւ Կիրակի, որպէսզի հանգստանամ. Հոն շրջապատուած էի ընտանիքովս, ուրախ մթնոլորտի մէջ էի: Հիմա վերջապէս վերադարձած եմ տունս եւ ժամանակ կ՛անցնեմ երեխաներուս, սիրելիներուս եւ դրացիներուս հետ:

Յասմիկ Սիմոր․- «Շատ ուրախ եմ տեղեկանալու, որ ֆիզիկապէս լաւ էք, սակայն հոգեբանօրէն վստահ եմ ժամանակ է հարկաւոր, որպէսզի վերականգնուէք ձեր ապրած տառապանքից յետոյ: Արդեօք պատրա՞ստ էք զգում աշխատանքի վերադառնալու` ձեր գեղեցկութեան սրահը:

Մարալ Նաճարեան․- Անշուշտ, ժամանակ պէտք է, որ վերադառնամ առօրեայ կեանքիս: Հոգեպէս չեմ կրնար ըսել, որ շատ լաւ եմ կամ շատ վատ եմ. մէջինն եմ: Անկարելի է այդ ամէնը մոռանալ, բայց այդ բոլոր յուշերը դրած եմ «յիշատակներու տուփ»ի մէջ: Երբեմն-երբեմն կը մտածեմ այդ ահաւոր ամիսներուն մասին, բայց կը փորձեմ այդ բացասական միտքերը «տուփ»ի մէջ պահել:

Յասմիկ Սիմոր․- Դուք եօթը քոյր-եղբայրներ էք, բազմանդամ ընտանեկան շրջապատ ունէք: Վերջին վեց ամիսների ընթացքում ո՞ւմ էք ամէնից շատ կ’արօտել:

Մարալ Նաճարեան․- Անկասկած` իմ երկու երեխաներուս եւ մօրս: Մօրս վիճակը շատ մտահոգիչ էր, երբ հասայ Պէյրութ, բայց յաջորդ օրը ինծի ըսաւ, որ բոլոր ցաւերը անհետացած են:

Յասմիկ Սիմոր․- Բաքուի բանտից ձեր ազատագրումը մեծ անակնկալ էր ձեր ընտանիքի համար. Ձեր քրոջը միայն Մարտի 10ին էին զանգահարել: Իսկ ձեզ ե՞րբ տեղեկացրեցին, որ պէտք է ազատագրուեքէ:

Մարալ Նաճարեան․- Այդ թուականէն մի քանի օր առաջ ինծի տեղեկացուցին, բայց կը կարծէի սպասման ցուցակ կար, հաւանաբար այդ պատճառով արձակումս քանի մը օրով յետաձգուեցաւ: Վերջապէս, Չորեքշաբթի օրը, երբ բանտապահը առաւօտեան ժամը 5ին թակեց խուցիս դուռը, չհաւատացի, որ իսկապէս պիտի մեկնիմ: Շատ ուրախացայ այսպիսի լուրով արթննալով:

Յասմիկ Սիմոր․- Ինչպէ՞ս տեղափոխեցին ձեզ Բաքուի բանտից մինչեւ օդակայան. արդեօք Միջազգային Կարմիր Խաչը ներգրաւուա՞ծ էր այդ տեղափոխման մէջէ:

Մարալ Նաճարեան․- Ինծի երկու զինուորներ ընկերակցեցին մինչեւ օդակայան. երբ հասանք, Կարմիր Խաչի ներկայացուցիչը ինծի ընկերակցաւ մինչեւ օդանաւին դուռը, բայց ներս չմտան․մենակս մտայ: Հետս ունէի ծաղկեփունջ մը, որ բանտը ինծի տուին Մարտ 8ի առիթով եւ տոպրակ մը, որուն մէջ իրենց տուած բաճկոնն էր: Ինծի տուին իմ ազատութիւնս եւ վարդերու փունջ մը, որ ուզեցի հետս բերել:

Յասմիկ Սիմոր․- Բոլորիս համար ձեր ազատագրումը հրաշք է թւում, քանի որ Ադրբեջանի իշխանութիւնները անընդհատ յայտարարում են, որ բոլոր այն անձերը, ովքեր գերեվարուել են Նոյեմբերի 9ի հրադադարից յետոյ, ըստ իրենց օրէնքների, համարւում են ահաբեկիչներ եւ դատուելու են: Ձեզ Վիգէնի հետ Նոյեմբերի 10ին գերեվարեցին: Ի՞նչ է ձեր կարծիքը Ադրբեջանում մնացած Վիգէնի եւ միւս հայ ռազմագերիների ճակատագրի մասինէ:

Մարալ Նաճարեան․- Ես կ՛ըսեմ, որ անկարելի բան չկայ: Պէտք է աղօթենք, որ անոնք ազատ արձակուին եւ վերադառնան իրենց ընտանիքներուն: Ես կը կարծէի, որ իմ ազատագրումը անկարելի էր, բայց հնարաւոր դարձաւ, ուրեմն հնարաւոր է, որ ուրիշներ եւս ազատին: Աստուծոյ համար անկարելի բան չկայ. այն հրաշքը, որ ինծի պատահեցաւ, կրնայ նաեւ անոնց պատահիլ. յոյսով եմ:

Յասմիկ Սիմոր․- Բանտարկութեան ամիսներին ինչպէ՞ս վերաբերուեցին ձեզ հետ, ամիսների ընթացքում կայի՞ն փոփոխութիւններ:

Մարալ Նաճարեան․- Նոյեմբեր եւ Դեկտեմբեր ամիսները մասնաւորապէս դաժան էին. հիւանդ էի եւ ինձ հետ կոպիտօրէն կը վարուէին, բայց ինծի բոլորովին ձեռք չտուին: Կոպիտ կը խօսէին եւ դռները ուժով կը փակէին, բայց յետոյ հասկացայ, որ այդպէս կը վարուին բոլոր բանտարկեալներուն հետ, նոյնիսկ իրենց ազգակիցներուն հետ: Երբ հասկացան, որ ես իրենց դէմ ոչինչ ունէի եւ սովորական քաղաքացի մըն եմ, Յյունուարէն յետոյ անոնց վերաբերմունքը կտրականապէս փոխուեցաւ: Օրինակ, երբ ես դեղորայքի կարիք ունէի, անմիջապէս կը տրամադրէին:

Յասմիկ Սիմոր․- Վերջին անգամ ե՞րբ խօսեցիք Վիգէնի հետ։

Մարալ Նաճարեան․- Ծննդեան օրն էր՝ Նոյեմբեր 18ին: Մեզի դեռեւս ռազմական ճամբարին մէջ կը պահէին: Հարիւրապետը պահակին հրամայեց, որ Վիգէնին ներս բերէ: Մի քանի վայրկեան խօսեցաք, ապա իրեն ետ տարին, իսկ ես խուցս վերադարձայ: Յաջորդ օրը մեզ տարին այլ բանտ մը, բայց ճամփորդութեան ժամանակ չտեսայ անոր:

Յասմիկ Սիմոր․- Ի՞նչ կ’ասէք Վիգէնի դէմ մեղադրանքների մասին, թէ նա ահաբեկիչ է:

Մարալ Նաճարեան․- Եթէ ահաբեկիչ ըլլար, Արցախ չէր երթար առանց զէնքի: Այս մեղադրանքները բոլորովին կեղծ են: Ան պատերազմին սկիզբը կամաւոր գրուեցաւ: Ան կամաւոր էր, ու վերջ: Բայց քանի օր ետք, ան արդէն վերադարձաւ Երեւան:

Յասմիկ Սիմոր․- Յիշո՞ւմ էք արդեօք ձեր ձերբակալման ճիշդ վայրը:

Մարալ Նաճարեան․- Մենք մտածեցինք, որ եթէ Շուշին յանձնուած էր, արդեօք ինչո՞ւ հայկական կողմը ճանապարհանշան կամ դիրք չէր տեղադրածել` սեփական քաղաքացիներին զգուշացնելու Շուշի չմտնելէ: Ճանապարհը բաց էր, եւ մենք անընդհատ լուրերուն կը հետեւէինք, ուրեմն մտածեցինք, որ Շուշին յանձնելու մասին լուրը սխալ էր: Իսկ Շուշի մտնելէ առաջ ատրպէյճանցի զինուորականները դիրք բռնած էին եւ հոն մեզի կանգնեցուցին:

Յասմիկ Սիմոր․- Ինչո՞ւ էիք Նոյեմբերի 10ին Շուշի գնում:

Մարալ Նաճարեան․- Երբ պատերազմը սկսուաւ, Վիգէնը Շուշիի հիւրանոցը կը մնար, ճիշդ Ս. Ղազանչեցոց եկեղեցիին ետեւը: Կը սպասէր, որ շուտով տեղափոխուի իր նոր բնակարանը, Շուշիի մէջ: Հիւրանոցը երեք ճամպրուկ ձգած էր պատերազմին ընթացքին եւ տեղափոխուած էր Երեւան, սպասելով պատերազմի աւարտին: Երբ հրադադարը յայտարարուեցաւ, որոշեցինք մեքենայով վերադառնալ Արցախ, որպէսզի հաւաքէինք իմ եւ քրոջս ապրանքները Բերձորի մեր հիւրանոցէն, իսկ յետոյ երթայինք Շուշի` Վիգէնի ճամպրուկները վերցնելու:

Յասմիկ Սիմոր․- Մարալ, ի՞նչ էք մտածում ապագայի մասին:

Մարալ Նաճարեան․- Ինծի հիմա կը թուի, որ նորէն ծնած եմ. Աստուած ինծի նոր կեանք պարգեւած է: Յուսամ բոլոր միւս ռազմագերիները շուտով ազատ կ՛արձակուին ինծի նման:

Մարալ Նաճարեանի անակնկալ, բայց նաեւ վաղուց սպասուած ազատագրման փորձից ելնելով, ինձ մի հարց էր յուզում, որն ուղղեցի Եւրոխորհրդարանի մարդու իրաւունքների հայ ռազմագերիների փաստաբան Սիրանոյշ Սահակեանին: Ցանկանում էի հասկանալ, արդեօ՞ք Ադրբեջանում ապօրինի կերպով բանտարկուած ռազմագերիների համար Սփիւռքի պահանջատիրական քայլերը, գերիների ինքնութեան տուեալների հրապարակումը արդեօք կարո՞ղ է կանխել վերջիններիս դէմ բռնութեան կիրառմանը, ֆիզիկական եւ հոգեւոր հալածանքները, որոնք յայտնի են բոլոր միջազգային կառոյցներին, եւ արդեօ՞ք նման հրապարակումը կարող է արագացնել նրանց ազատագրումը: Ըստ մարդու իրաւունքների պաշտպանի, գնալով աւելի ակնյայտ է դառնում, որ տարբեր հարթակներում անունների հրապարակումը, ինչպէս օրինակ՝ միջազգային կազմակերպութիւններին ուղղուած նամակներում, հայկական Սփիւռքի եւ միջազգային մամուլի հարթակներում, ընդհուպ նաեւ ռազմագերիների փաստացի տուեալների բարձրաձայնումը անկասկած մեծացնում է ադրբեջանական կառավարութեան վրայ միջազգային ճնշումը, հետեւաբար նաեւ, ազդեցութիւն կ՛ունենայ գործընթացը արագացնելու գործում:

Անտարակոյս, Մարալի ազատ արձակման համար միջամտել էին մի շարք պետութիւններ, կազմակերպութիւններ, քաղաքական գործիչներ եւ անհատներ: Սակայն, մեր զրոյցներից աւելի ու աւելի յստակ դարձաւ, գոնէ ինձ համար, որ Մարալին ամէնից շատ օգնել էր հէնց ինքը` Մարալը, իր խաղաղասէր էութեամբ, համբերատար բնաւորութեամբ։ «Եթէ չունենայի այս հանդարտ եւ հաւասարակշիռ բնաւորութիւնը, պիտի չդիմանայի այս փորձութեան», իմ հարցումին արձագանգեց այս փխրուն տեսքով, ահռելի կամքի ուժով հայուհին:

Յետոյ յանկարծ վերյիշեցի, երբ լիբանանահայ մամուլին տրուած մէկ հարցազրոյցի ժամանակ, Մարալը խոստովանեց, որ գերութեան օրերին քանիցս նշմարելով բանտի զուգարանում դիտմամբ կամ պատահականօրէն թողնուած սուր սափրիչը` մտածել էր ինքնասպանութեան մասին, բայց իր զաւակներին յիշելով` իսկոյն նետել էր բանտի արտաքնոցը եւ սթափուել:

Ուժեղ է` մեղմ ձայնով ու Մոնա Լիզայի խորհրդաւոր ժպիտով Մարալը, հայ ազգի նման ուժեղ ու տոկուն: Մարալի ամենադիպուկ նկարագիրն ամփոփեց պրն․ Յակոբ Բագրատունին` Մարալի Բէյրութ ժամանելու յաջորդ օրն իր այցելութեան ժամանակ. «Դու Արցախ մեկնեցար որպէս պարզ Մարալ մը, եւ վերադարձար որպէս հերոս Մարալ: Դու մեր պայքարի, մեր ազգի մարտնչող ոգիին աննկուն խորհրդանիշն ես»:

Շարունակւում է ստորագրահաւաքը մնացեալ ռազմագերիների ազատման պահանջով` ուղղուած ՄԱԿին, Եւրոխորհրդարանին, Մարդու իրաւունքների Եւրոպայի նախագահին, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին: Սատարենք հայ ռազմագերիներին ստորագրելով ու տարածելով հետեւեալ յղումը՝ https://www.change.org/armenianpwo

Լոնդոն

26.03.2021