Ներկայացրեց՝ Արմինէ Կ. Գունդակջեան

Ուղիղ 321 տարի առաջ, Մխիթար Սեբաստացին հիմնեց վանական մի միաբանութիւն, որը հայ մշակոյթին բերած իր նպաստով անհամեմատելի է մեր ազգային որեւէ հաստատութեան հետ: Անցնող տարիների հեռաւորութիւնից քննելով Մխիթար վարդապետի կեանքի ու գործի հանգամանքները, կրկին համոզւում ես մեծ գեղագէտ Արշակ Չոպանեանի արտայայտած այն մտքի ճշմարտութեան, ըստ որի Մխիթարի կեանքը «մին է մարդկութիւնը պատուող հոյակապ դիւցազներգութիւններէն», որի հերոսը կարողանում է «ոչնչէն աշխարհ մը ստեղծել»:
Այդ «ոչինչն», ի հարկէ, նշանաւոր ժամանակի հայ կեանքի անկեալ վիճակն էր, շուրջ բոլորը տիրող թանձր խաւարն ու տգիտութիւնը: Ուսումնատենչ պատանին, շրջելով վանքէ վանք տեսաւ, որ դրանցից միայն արտաքին ճգնութիւնն էր մնացել, եւ գրեթէ բոլորովին մարել էր վանականութեան ու բարեպաշտութեան ոգին: Նրա մտքում աստիճանաբար ձեւաւորւում է կրօնագիտական նոր միաբանութիւն ստեղծելու գաղափարը, որի նպատակը պիտի լիներ հայ ազգի հոգեւոր ու իմացական վերելքին աջակցելը և ուսումնակրթական, գիտական ու մշակութային գործունէութիւն ծաւալելը: Մխիթարի պատկերացմամբ, ապագայ միաբանութեան անդամները սոսկ ճգնաւոր աբեղաներ չպէտք է լինէին, այլ ազգի լուսաւորութեան ու զարթօնքի գործուն առաջնորդներ:
Գրեթէ առասպելական թուացող այդ ծրագիրն իրականացնելու համար առնուազն պէտք էր ունենալ յամառ ու անկոտրում կամք, գործին անմնացորդ նուիրուելու կարողութիւն, շրջահայեցութիւն եւ անշուշտ՝ լաւատեսութիւն:
Ուրիշ այլ շնորհներով լիուլի օժտուած էր Մխիթարը: Յաղթահարելով բազում դժուարութիւններ, կրելով անհատնում զրկանքներ նա ի վերջոյ կարողացաւ իրականացնել մենաստան ստեղծելու գաղափարը: Հիմքը նախ դրեց 1700ին, Յունաստանի հարաւում գտնուող Մեթոն բերդաքաղաքում, ապա Վենետիկին մերձակայ Սուրբ Ղազար կղզիում, որտեղ, արդէն իր 16 միաբաններով, հանդիսաւոր մուտք գործեց 1717ի Սեպտեմբերի 8ին: Կրօնական այդ հաստատութիւնն իր ծաւալած ազգօգուտ առաքելութեամբ աննախադէպ երեւոյթ դարձաւ մեր իրականութեան մէջ: Դրա նմանը, Լէոյի բնորոշմամբ, «չէր տեսել մեր ամբողջ պատմութիւնը»:
Պեղելով ու տպագրելով մեր նախնեաց գրչագիր մատեանները, ինչպէս նաեւ երկնելով ինքնագիր արժէքաւոր երկասիրութիւններ, երանաշնորհ հիմնադիրը սկզբնաւորեցրեց վերանորոգութեան ու լուսաւորութեան մի հզօր շարժում եւ մեծ դեր խաղաց իմացական հայրենիք կազմաւորելու խնդրում:
Անխոնջ ու բազմարդիւն աշխատութեամբ նա վերարծարծեց մտաւոր կեանքը մեզանում, իրապէս դարձաւ Սահակ Պարթեւի ու Մեսրոպ Մաշտոցի արժանաւոր յետնորդը:

Մխիթար Աբբահայրը հաղորդակցելով հայ միտքը արեւմտեան քաղաքակրթութեան հետ, դրեց նոր ժամանակներում մեր կեանքի եւրոպականացման սկիզբը:
Գալով նրա գրական գործունէութեանը նշենք, որ գրութիւնները մօտ 50 հատոր են կազմում: Առանձնացնենք երեքը միայն: Նախ 1733ին լոյս տեսած «Աստուածաշունչ» մատեանը, որն աչքի է ընկնում նրբաճաշակ փորագրութիւններով ու գեղեցիկ լուսանցազարդերով եւ բաղդատուած է 7 այլալեզու թարգմանութիւնների հետ:
Իմանանք, որ Մխիթար Սեբաստացին առաջինն անդրադարձաւ աշխարհաբարի քերականութեանը․ 1727ին լոյս ընծայելով «Դուռն Քերականութեան Աշխարհաբար Լեզուին Հայոց» դասագիրքը: Յիշատակենք, անշուշտ, նաեւ երկհատոր «Հայկազեան Բառարանը», որ արդիւնք էր 25 տարուայ ջանադիր աշխատանքի և որի առաջին հատորը հրատարակուեց հեղինակի մահից 3 շաբաթ անց: Դրա առաջաբանից մի հատուած մէջբերենք, որ մահամերձ հեղինակի ընծայականն է մայր ժողովրդին. «Խոնարհամիտ սրտիւ ընծայեմ քեզ զպտուղ բազմամեայ աշխատութեանս նուէր սիրոյ, զի ցանկալի է ինձ յինէն առնուլ եւ քեզ տալ»:
Պատահական չէ, որ հետագայում Մխիթարին կոչեցին «Նոր Լուսաւորիչ ազգիս», «Երկրորդ Մեսրոպ», եւ այլն: Իրենց ուսուցչին հետեւեցին ու նրա առաքելութիւնը շարունակեցին բազմաշնորհ աշակերտները, ի շարս որոնց Ստեփանոս Ագոնցն ու Միքայել Չամչեանը, Մկրտիչ Աւգերեանն ու Ղեւոնդ Ալիշան եւ բազում ուրիշներ:
Թերևս ամենակարեւոր բանը, որ արեց Մխիթար Սեբաստացին, անհատական ձեռնարկը հաւաքականի վերածելն էր, որն ապահովեց Մխիթարեան միաբանութեան մշտնջենականութիւնը:
Այսօր էլ, հիմնադրումից 321 տարի անց, Ադրիատիկի ջրերում իբրեւ «Հայացեալ Կղզի» գործում է Սուրբ Ղազարի միաբանութիւնը օտարներուն պատմելով հայ բազմամեայ մշակոյթի մասին:
Ի միջ այլոց տեղեկացնեմ, որ Երեւանում գործում է շատ յաջող ու անուանի դպրոց «Մխիթար Սեբաստացի» անունով որի տնօրէնն է վաստակաւոր Յ. Բլէեանը: