Համադրեց՝ ՆՈՒՊԱՐ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ

Ամէն գաղափարական շարժում ունենում է իր նախակարապետները, որոնք պատրաստում են հող իրենց յաջորդների համար: ՀՅ Դաշնակցութիւնն էլ ոչնչիչ չստեղծուեց: նրա արմատները գալիս են շատ հեռուներից՝ Հայ ժողովրդի ազատագրական տենչերից, իրար յաջորդող սերունդների մտորումներից եւ մաքառումներից:
ՀՅ Դաշնակցութեան մերձաւոր նախորդներն էին 19րդ դարու լուսաւորիչները եւ ազատութեան քարոզիչները, որոնք զինուած եւրոպական գիտութեամբ ու յեղափոխական գաղափարներով, ազդուած ու ներշնչուած հայ իրականութիւնից՝ հարդեցին ազգային լուսաւորութեան, յառաջդիմութեան եւ ազատագրական շարժման ուղիները Դորպատի ու «Հիւսիսափայլ»ի սերունդը, Պոլսի Ազգային Սահմանադրութեան հիմնադիներն ու Վարագի եւ Ս. Կարապետի արծիւները, Մխիթարեան մենաստանի սաները, Աբովեան ու Նազարեան, Նալբանդեան ու Գամառ Քաթիպա, Ալիշան ու Խրիմեան իրենց հետեւորդներով: Այնուհետեւ՝ մշակական ու մեղուական հոսանքների գօտեմարտը Կովկասում, Գր. Արծրունի ու, մանաւանդ, Րաֆֆի: Լուսաւորեալների եւ խաւարամիտների պայքարը Պոլսում երեսփոխանական ժողովի ու պատրիարքարանի ծոցում կամ մամուլի էջերից: 1877-78 թ. Ռուս-թրքական պատերազմի եւ Բերլինի Վեհաժողովի առաջ բերած շարժումները, ութսունական թուականների գաղափարական խմորումներն ու յեղափոխական խմբակցութիւնները Թուրքիայի ու Ռուսաստանի զանազան կենդրոններում, մինչեւ արմենականութիւն ու հնչակեանութիւն, որոնք փորձեցին գործի վերածել յեղափոխական տրամադրութիւնները:
Դաշնակցութիւնը, հիմնուելով նախորդների կատարած ախատանքի վրայ եւ մեկնակէտ ունենալով հայ իրականութիւնը, ջանաց համադրել եւ գործօն շարժման վերածել ազգային յեղափոխութեան գաղափարը: Մինչեւ «Հնչակ»ի երեւան գալը ծնունդ առած խմբակցութիւնների դերը եղաւ գերազանցապէս Քարոզչական: Հնչակեանութիւնը առաւելապէս զբաղուեցաւ ցուցական գործունէութեամբ: Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը, համադրելով իր նախորդների գաղափարներն ու գործելակերպը, դարձաւ յեղափոխական կենդանի գործի մարմնացում: Նրա ձգտումն էր, ելակէտ ունենալով «տաճկահայաստանի միանգամայն սարսափելի դրութիւնը»՝ եւ նպատակ դնելով «ազատել ժողովրդին այդ անտանելի դրութիւնից»՝ ձեռք բերելով «ապագայ ազատ Հայաստանում ժողովրդական -ռամկավարական կառավարութիւն», միացնել ու ձուլել իր ծոցում յեղափոխական բոլոր ուժերը: Եւ արդէն իր սկզբնական անունն էլ ա՛յդ էր ցոյց տալիս՝ Հայ Յեղափոխականների Դաշնակցութիւն: Գոյութիւն ունեցող բոլոր յեղափոխական ուժերի միութիւն մէկ ընդհանուր դրօշակի տակ:
Ինչ պայմաններում եւ ինչպէ՞ս ծնունդ առաւ ՀՅ Դաշնակցութիւնը, ովքե՞ր էին նրա հոգեւոր ծնողները, նրա հիմնադիրները:

Յիշեցինք արդէն որ անցեալ դարի ութսունական թուականները ազգային ազատագրական-յեղափոխական խմորումների շրջան եղան հայ կեանքում: Բերլինի 61-րդ յօդուածը, որքան եւ անգոհացուցիչ ու անհամապատասխան հայութեան ակնկալութիւններին, մեծ տպաւորութիւն գործեց հայ մտաւորականութեան եւ երիտասարդութեան մտքերի վրայ: Ընդհանուր կարծիքը այն էր, որ եթէ Հայաստանը Բուլգարիայի բախտին չարժանացաւ, ազատութիւն չստացաւ, պատճառը այն էր, որ հայ ժողովուրդը չէր պատրաստուած, ազատութեան համար արիւն չէր թափած, որպէսզի եւրոպան օգներ իրեն: Բերլինի վեհաժողովին յանուն հայ ազգի նեկայացրած բողոքում Խրիմեան հայրիկը որոշ կերպով արտայայտել էր այդ միտքը. «Հայերը հասկացան, թէ խաբուել են, թէ նրանց իրաւունքները չեն ճանաչուել, որովհետեւ խաղաղասէր են եղել: Հայ պատուիրակութիւնը պիտի վերադառնայ Արեւելք՝ իր հետ տանելով այդ դասը: Բայց այնուամենայնիւ՝ նա յայտնում է, որ հայ ժողովուրդ երբէք չպիտի դադարի աղաղակ բարձրացնելուց, մինչեւ որ եւրոպան նրա պահանջներին արդար գոհացում չտայ»:
«Խաղաղասէր են եղել», աղաղակ չէն բարձրացրել, յոյս են դրել միայն իրենց քրիստոնեական հաւատի եւ քրիստոնեայ Եւրոպայի մարդասիրութեան վրայ, Բերլինի վեհաժողովը, սակայն, հասկացրեց հայերին, որ ազատութիւն ստանալու համար ազգերը պէտք է գործով ցոյց տան, թէ արժանի են ազատութեան: Դառն էր դասը, բայց պէտք էր այդ դասից հանել տրամաբանական եզրակացութիւնը, մշակել ազգային քաղաքականութեան նոր ուղեգիծ, առնել այն ճանապարհը, որով պէտք էր ընթանար հայութիւնը վերջնական ազատութեան հասնելու համար: Խրիմեան հայրիկն, Րաֆֆին, Ներսէս Վարժապետեանը ցոյց տուին այդ ճանապարհը:
Պատրիարք Ներսէս Վարժապետեանը, որպէս պաշտօնական ներկայացուցիչ հայ ժողովրդի, Բերլինի Վեհաժողովի արդիւնքների մասին, երեսփոխանական ժողովում խօսած իր պատմական ճառում, յստակ կերպով ձեւակերպեց հայութեան վարելիք հետաքայ քաղաքականութիւնը: Նրան մեղադրում էին ոմանք, թէ սխալ էին ազգի կողմից կատարուած քայլերը Սան Ստեֆանոյում ու Բերլինում «ինչո՞ւ սկսանք, եթէ պիտի չյաջողէինք»: Վարժապետեանը պատատխանում է վրդովումով. «ո՞ր ազգը կրցած է յահկարծակի կերպով իր բաղձանացն ի կատար հասնիլ». «օր մը յաջողելու համար ա՛յս օրէն սկսելու էր. Եւ զի եթէ ապահով կերպով գիտնայի ալ առաջուց, եթէ պիտի չի յաջողիմ բնաւ, դարձեալ պիտի սկսէի»:
Ու ցասումով շարունակում է իր խօսքը. «Ըսէ՛ք պիտի ներէի՞ք ինձ, որ այսպիսի պարագայի մէջ, ուր թուրքիոյ քրիստոնեայ ժողովրդոց բախտը պիտի վճռուեր, ձեր պատրիարքը անհոգ կենար. ըսէ՛ք, պիտի ներէին ինձ մեր նախնեաց հոգիք՝ Հայկէն մինջեւ վերջին մեր Լեւոն, Լուսաւորիչէն մինչեւ վերջին Ներսէս, եթէ խոչ ու խութ առ ոտն հարկանելով՝ մինչեւ եւրոպա չհասցունէի ազգին աղաղակը»:
Բնական է, որ ա՝յն օրերին Հայոց Պատրիարքը չէր կարող «մինչեւ Եւրոպա չհասցնել ազգին աղաղակը»: Պատմական անհրաժեշտութիւն էր Ներսէս Վարժապետեանի քայլը: Երբ Օսմանեան կայսրութեան կառուցուածքը ճարճատում էր իր հիմքից, երբ հայութեան կեանքը Սուլթանի տիրապետութեան տակ դարձել էր այլեւս անհանդուրժելի, երբ, միւս կողմից, թուրքիայի բոլոր քրիստոնեայ ազգերը ազատութիւն էին ձեռք բերում, երբ մեծ պետութիիւնները պատրաստւում էին թուրքիայի ճակատագրի մասին լուրջ կարգադրութիւներ առնելու, այդպիսի պայմաններում անհնար էր Հայոց Պատրիարքի եւ ողջ հայութեան համար «անհոգ կենալ» եւ «մինչեւ եւրոպա չհասցնել ազգին աղաղակը»:
Բացի այդ, Վարժապետեանը յոռետես էլ չէր: Անշուշտ, Բերլինը չազդարարեց ազգի յոյսերը, բայց եւ բոլորովին անօգուտ չանցաւ. 61-րդ յօդուածը, իր թերութիւններով հանդերձ, մի մուրհակ էր, որ եւրոպան տալիս էր հայերին: Ճիշդ է, մուրհակի վրայ ոչ վճառուելիք գումարն էր նշանակուած որոշ կերպով, ոչ էլ ժամկէտը, բայց, վերջապէս, մուհակ էր, որով հայկական հարցը դրւում էր միջազգային դիւանագիտութեան սեղան վրայ: Վարժապետեանը մեծ կարեւորութիւն էր տալիս այն փաստին, որ «Առաջին անգամ հայ ազգին անունն անցաւ հանդիսաւոր Դաշնադրութեան մէջ», որով «հայոց ապագային սերմունքը դրուեցան»: Եւ այս միայն Վարժապետեանի համոզումը չէր, սակաւ բացառոութեամբ, ամբողջ ազգ այդպէս էր զգում ու մտածում: «Բերլինի դաշնագրի 61-րդ յօդուածը հայ ժողովրդի առաջ բաց էր անում վարդագոյն յոյսերի ընդարձակ հեռանկարներ» (Քրիստափոր): Յոռետես լինելու պատճառ չկար: Անհրաժեշտ էր աւելի մեծ երանդով եւ՛ ծրագրուած ձեւով շարունակել սկսուած աշխատանքը:
(Քաղուած «Յուշապատում ՀՅ Դաշնակցութեան. 1890-1950» հատորին մէջ Սիմոն Վրացեանի հեղինակած բաժինէն)