Էլ Ինչպէ՞ս Կոչենք… Եթէ Ոչ՝ Ազգադաւութիւն

Ասում են՝ իւրաքանչիւրը )անհատ, խումբ, ժողովուրդ( այնքան պրոբլէմ ունի, ինչքան ինքն է ստեղծել։ Ինքնախաբէութիւն է դրանք շարունակաբար ինչ-ինչ բացայայտ կամ գաղտնի արտաքին ուժերի թշնամական գործերով պատճառաբանելը, քանզի յաճախ արտաքին թշնամին իսկ ի զօրու չէ անել այն, ինչ իւրաքանչիւրն իրեն։ Քանզի արտաքին թշնամու դէմ անելիքդ պարզ է։ Բայց ի՞նչ անել ներքին թշնամու դէմ, որը կեղծիքն ու խաբէութիւնը ներկայացնում է իբրեւ վերին ճշմարտութիւն ու արդարութիւն, եւ դա յաճախ ընդունում են ոչ թէ միայն ծանծաղամիտ ու մոլորեալ անձինք, այլ զանգուածներ, որոնց ուղեղների լուացումով կարելի է հասնել ապշեցուցիչ արդիւնքների։ Որովհետեւ զանգուածները աւելի դիւրութեամբ հաւատում են կեղծիքին ու խաբէութեանը, քան ակնյայտ իրողութեանը, որովհետեւ եթէ մարդկութիւնը ձգտէր ճշմարտութեան ու արդարութեան, վաղուց կը հասնէր դրանց, եւ բոլորովին այլ կը լինէր աշխարհի պատկերը։ Հասարակական զանգուածային գոյակցութեանը յատուկ այս երեւոյթը ցցունօրէն դրսեւորուեց ՀՀ անկախութեան հաստատումից յետոյ, յաճախ աներեւակայելի արտառոցութեամբ։ Երեւոյթի օրինակներից չէ՞ հայութեան հաւաքական զարգացման տարրական գրաւականի, հայածնունդ մարդկանց ՀՀ քաղաքացիութեան իրաւունքի մերժումը։

Դեռեւս 1920ի Յուլիսի 5ին Հայաստանի առաջին Հանրապետութիւնում հաստատուած քաղաքացիութեան օրէնքի 5րդ կէտով «Բոլոր հայ ծագում ունեցող օտար պետութեանց հպատակները եւ կամ պետութեանց քաղաքացիութիւն ձեռք բերողները իրաւունք ունեն իրենց կամ իրենց ոչ չափահաս երեխաների անունից սոյն օրէնքի հրատարակումից հինգ տարուայ ընթացքում յայտարարելու իրենց Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ընդունելու մասին՝ ներկայացնելով այս առթիւ համապատասխան յայտարարութիւն երկու պետութիւնների ձեռնհաս հաստատութեանց» )տես Սիմոն Վրացեան, «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Պէյրութ, 1958, էջ 437(։ Մի քանի տողով ձեւակերպուեց ամենատարրականը՝ աշխարհասփիւռ հայերի ՀՀ քաղաքացիութեան անկապտելի իրաւունքը, որը կտրականապէս բացառուեց երրորդ հանրապետութեան հհշական իշխանութիւնների սահմանադրութեամբ։ Հետագայում, Ռոպերթ Քոչարեանի նախագահական նախընտրական ծրագրի սկզբունքներից էր դրա վերականգնումը. «Ամէն մի հայ հայրենիքում պիտի տուն ունենայ», շեշտեց նա։ Աւելորդ է նշել, թէ հայ մարդու համար ինչ կը նշանակի՝ Հայրենի տուն։ 1999ի Փետրուարի 26ին ՀՀ նախագահին առընթեր սահմանադրական փոփոխութիւններ նախապատրաստող յանձնաժողովը ձայների մեծամասնութեամբ՝ 17 հոգի, կողմ էր արգելքի վերացման։ Մինչդեռ սահմանադրութիւնից այն հանուեց վերջերս՝ անկախութեան հաստատումից տասնհինգ տարի յետոյ։ Այսուհանդերձ, պայքարը երկքաղաքացիութեան օրէնքի վերջնական մշակման ու հաստատման դէմ շարունակւում է զանազան առարկութիւններով. Հայաստանը կը դատարկուի, կը վերադառնան Հայաստանից արտագաղթած կէս միլիոն ատրպէյճանցիներ, արտասահմանում մնալով պաշտօններ կը ստանան որոշ երկքաղաքացիներ, այլ երկրներում գտնուող ՀՀ քաղաքացիները կը քուէարկեն ի վնաս երկրի շահերի եւ այլն։ Երկքաղաքացիութիւն բառը չպէտք է որ մտահոգութիւն պատճառէր, քանզի այդ օրէնքի հիմնականը եւ որոշիչը ՀՀ քաղաքացիութեան իրաւունքն է։ Թւում է, ինքնին պարզ է, օրէնքը վերաբերելու է բացառապէս հայերին եւ միայն նրանց ընտանիքի այլազգի անդամներին եւ ոչ թէ մասնաւորաբար՝ ատրպէյճանցիներին ու թուրքերին։ Հայաստանից հեռացած մօտ կէս միլիոն ատրպէյճանցիների վերադարձի խնդիրը որեւէ առնչութիւն չունի երկքաղաքացիութեան հետ ճիշդ այնպէս, ինչպէս Ատրպէյճանից վայրագօրէն դուրս նետուած նոյնքան հայերի վերադարձը։ Պարզ է, որ մէկի եւ միւսի վերադարձի հարց տեսանելի ապագայում չի էլ կարող ծագել։ Հայաստանի ընդունած երկքաղաքացիութեան օրէնքն առհասարակ այլ երկրների դռները բացել-փակելու իրաւասութիւն չի կարող ունենալ, մազաչափ անգամ չի կարող ազդել այլ երկրների ներգաղթային օրէնսդրութեան եւ դրա կիրառման վրայ եւ ՀՀ քաղաքացին այդպիսով չի կարող ստանալ ոչ մի այլ երկրի քաղաքացիութիւն, ինչպէս եւ այլ երկրի այլազգի քաղաքացին՝ ՀՀ քաղաքացիութիւն։ Ուստի բացարձակապէս անիմաստ է քննել, ասենք՝ «… ո՞ր ուղղութեամբ հոսք կը լինի, Ֆրանսիայի քաղաքացի՞ն կը դառնայ ՀՀ քաղաքացի, թէ՞ աւելի շուտ ՀՀ քաղաքացիները կ’ուզենան ձեռք բերել Ֆրանսիայի քաղաքացիութիւն»։ Երէկ եւ այսօր, ի հարկէ երկրորդը, սակայն յայտնի է, թէ ինչպիսի, երբեմն գերմարդկային, ջանքեր են պահանջւում զարգացած երկրների քաղաքացիութիւն ստանալու համար։ Երկքաղաքացիութիւնը մերժել-չմերժելը որեւէ դեր չի խաղացել շուրջ միլիոնուկէս հայութեան արտագաղթում։ Այլ վերաբերում է բացառապէս այն հայերին, որոնք ՀՀ քաղաքացիութիւն ստանալով հանդերձ, եթէ տուեալ արտերկրի օրէնսդրութիւնը թոյլ տայ, իրաւունք կ’ունենան պահպանել նաեւ այդ քաղաքացիութիւնը։ Գոնէ առժամանակ պահպանել, քանի որ նոյն Ֆրանսիայում կենսամակարդակը, մարդուն անհրաժեշտ այլեւայլ հնարաւորութիւններն ու երաշխիքներն անհամեմատ բարձր են, որովհետեւ երաշխիքների անհաստատութիւնը, սոցիալ-տնտեսական անկայունութիւնը, իրաւունքի ոտնահարումները եւ այլ վտանգներ ՀՀ քաղաքացիութիւն ընդունող սփիւռքահային թոյլ չեն տալու միանգամից հրաժարուել իր ունեցած քաղաքացիութիւնից։ Դատարկամիտ միւս հարցադրումը, թէ արտասահմանում բնակուող որեւէ հայ այնտեղ մնալով ինչպէ՞ս պիտի պետական պաշտօն վարի Հայաստանում, միաժամանակ եւ պատասխան է՝ չի վարի։ Վերջապէս, ո՞ր բանակում պէտք է ծառայի երկքաղաքացին եւ ինչպէ՞ս- բնականաբար, եթէ մինչեւ ՀՀ քաղաքացիութիւն ստանալը ծառայել է իր բնակուած երկրում, ստանալուց յետոյ օգտակար կը լինի կարճաժամկէտ վերապատրաստութիւնը հայկական բանակում, որտեղ, ի միջի այլոց, յատկապէս ռազմական ժամանակակից տեխնիկայով զինուած զարգացած երկրների բանակներում ծառայածները կարող են փոխանցել նաեւ իրենց փորձը, իսկ առհասարակ հարցը կը լուծուի միջպետական պայմանագրերով։ Այս եւ այլ անտեղի հարցադրումները արդիւնք են տարբեր խմբակային շահերի պահպանութեան միտումների ի վնաս երկրի։ Պաշտօնեաները իրենց աթոռները կորցնելու վախն ունեն։ Իշխանութեան բաժանման մասնակիցների աւելացումը դրսից եկածների հաշուին նրանց բոլորովին դուր չի գալիս։ Դրա համար էլ նախապէս ուզում են նրանց վնասազերծել, զրկել ոչ միայն ընտրուելու, այլեւ նոյնիսկ ընտրելու իրաւունքից։ Բնական է, որ նրանք կտրականապէս դէմ են ՀՀ քաղաքացիների թուաքանակի մեծացմանը, արտասահմանեան գաղթօճախներում ընտրութիւններին նրանց մասնակցութեանը- հնարաւոր չի լինի մի քիչ դրամով կամ գիւղատնտեսական մթերքով, մի երկու բահ կարտոֆիլ ու սոխով գնել նրանց ձայները, խաբելով, մոլորեցնելով, վախեցնելով, քուէարկութեան արդիւնքներն ուզած ձեւով կեղծելով ընտրովի պաշտօնի տիրանալ։ Փոխարէնը, եթէ քաղաքացի դառնան, պարտաւորաբար վճարելու են հարկերը, ծառայելու են հայկական բանակում։ Բայց եթէ կարելի է սահմանափակել մի իրաւունքը, ինչո՞ւ միւսը չի կարելի։ Եթէ չեն ընտրելու, թող նաեւ չծառայեն, հարկեր չվճարեն, եւ այլն, եւ այլն։ Ի հարկէ հայրենական թալանչիները դրսից եկած ոչ մի լումայ չեն ուզում կորցնել, պաշտօնավարման իրենց «անկապտելի» իրաւունքը նոյնպէս։ Դրանցից տարբեր, աւելի «ազատամիտները» բաւարարւում են նրանց բարձրագոյն կառավարական պաշտօններ զբաղեցնելու իրաւունքից զրկելու պահանջով։ Մինչդեռ, աւելի լաւ խտրականութիւն, կ’ուզէք ռասայական անուանէք, կ’ուզէք ֆաշիստական, կ’ուզէք ստրկատիրական, հազիւ թէ հնարաւոր է երեւակայել- հայութեան տեսակաւորում տեղացի «բարձրակարգի» եւ դրսեցի «ցածրակարգի»։ Սա ազգային իրաւական պետութեան կառուցման սկզբո՞ւնք է։ Եթէ այսպէս են մտածում ՀՀ քաղաքական եւ տնտեսական «էլիտա»ի ներկայացուցիչները, ապա ընդհանրապէս օրինախախտումներով գոյութիւն քարշ տուող եւ այն յաճախ միանգամայն ընդունելի ընկալող զանգուածները ինչպէ՞ս կարող են պատկերացնել, թէ ի՞նչ է նշանակում իրաւական պետութիւն եւ ինչպէ՞ս կարող են հաշտուել դրա հաստատման փորձերի հետ։ Իսկ առանց իրաւական պետութեան, առանց կոռուպցիայի, քրէականացուած հասարակութեան, ճորտատիրական յարաբերութիւնների վերացման հնարաւո՞ր է կանոնաւոր ներգաղթ կազմակերպել։

Դիմադրութեան պատճառներից է եւ այն, որ երկրի տնտեսական ներկայ կարողութիւններն ու վարման պայմանները ոչ միայն դրսից լրացուցիչ աշխատուժի կարիք չունեն, այլեւ տեղի աշխատուժն իսկ շատ աւելին ու աւելորդ է։ Գործազրկութիւնը, կիսազբաղուածութիւնը, ցածր վարձատրութիւնը եւ այլ պայմաններ մարդկանց ստիպում են մեկնել այլ երկրներ աշխատանք որոնելու։ Միւս կողմից, առկայ արտադրական կարողութիւններն ու յարաբերութիւնները տեղի ունեւոր խաւին՝ գործարարներից մինչեւ կոռուպցուած պաշտօնեաներ, զանազան անօրինական եղանակներով նիւթական բարեկեցութեան հասած տարրեր, լիովին բաւարարում է։ Արտասահմանի հայութեան ֆինանսական հնարաւորութիւնները տագնապեցնում են ազատ շուկային ընդդիմացող հայաստանեան դրամատէրերին։ Իրենց բնորոշ մտայնութեամբ, նրանք կարծում են, որ կը գան այդ հայերը եւ իրար մէջ բաժանած երկրի ունեցուածքի վերաբաժանում կը լինի։ Արտասահմանից եկած հայ գործարարների հետ մրցակցութիւնում տուժելուց վախեցած, սահմանափակ, գաւառական-թալանչիական տնտեսվարութեան սովոր այդ անձանց երեւակայութիւնից դուրս է ներդրումային ռէալ քաղաքականութեան էութիւնն ու ծաւալները։

Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետութիւններում տնտեսական զարգացման հսկայական հնարաւորութիւններ կան, որոնք կարող են իրացուել մեծապէս շրջանցելով օտարամուտ կապիտալի պարտադրանքը՝ առաջին հերթին հենց դրսից բերուած հայկական կապիտալով, առանց անհանգստացնելու տեղական այդ «օլիգարխներին»՝ ինչպէս համեստօրէն մեծարում են նրանց։ Յայտնի է, որ ներքին կապիտալը չափազանց հեռու է երկիրը տնտեսապէս ոտքի կանգնեցնելու հնարաւորութիւնից։ Միւս կողմից, դրսի օգնութիւնների ու ֆինանսական վարկերի մի նշանակալի մասը լափելով, միւսն անարդիւնաւէտ օգտագործելով երկիր չես կառուցի։ Արտասահմանի հայութեան ֆինանսական կարողութիւնների մօտաւոր հաշուարկներ անելու հարկն իսկ չկայ, ընդունելու համար, որ այն անհամեմատ գերազանցում է ներքին կարողութիւնները։ Անվիճելիօրէն, Հայաստանի եւ Արցախի տնտեսութիւնը արդիական զարգացման մակարդակի հասցնելու համար անհրաժեշտ տասնեակ միլիառաւոր տոլարների ներդրման լաւագոյն եղանակը արտասահմանի հայութեան կարողութիւնների առաւելագոյն ընդգրկումն է։ Անյետաձգելի խնդիր է սակաւաբնակ բնակավայրերի զարգացումը ու նորերի հիմնումը, առաջին հերթին պայմանաւորուած՝ գիւղատնտեսութեան ծաւալումով ու արդիականացումով։ Եթէ անմշակ մնացած հողատարածքները մշակուողի մօտ մէկ տասներորդն են, եթէ գոնէ սահմանային գիւղերի զարգացման չափազանց կարեւոր ծրագրի իրականացումն իսկ տեղացի դրամատէրերին չի հետաքրքրում, հետաքրքրի էլ, ի զօրու չեն գործն առաջ տանել մեծ ծաւալներով, ուրիշ ո՞ւմ վրայ է յոյսը։

Հայաստանի քաղաքացիութեան իրաւունքի հաստատումը ընդամէնը առաջին քայլն է կարեւորագոյն խնդիրների վճռման ուղղութեամբ՝ սկսած նոր աշխատատեղերի ստեղծումից մինչեւ ազգաբնակչութեան կանոնաւոր աճի վերականգնումը, կեանքի եւ աշխատանքի բաւարար պայմանների ստեղծումը եւ այլն։ Աւելորդ է վերստին շեշտել, որ մինչեւ անկախացումը արդիւնաբերապէս զարգացած երկրի ապագան միանգամայն արդիական արդիւնաբերութեան հիմնումն է։ Հատուկենտ նշանակալի արտադրութիւնների առկայութեամբ հանդերձ տնտեսական ներկայ յետամնացութեամբ )ՀՀ այսօրուայ առաջատար ճիւղերից մէկը, օրինակ, ոսկերչութիւնը, կապ չունի առաջադէմ տնտեսութեան հետ, այն բարձր մակարդակի էր նաեւ հին Հայաստանում( անհնար է ընդդիմանալ ներկայ մարտահրաւէրներին, իրապէս անկախ երկիր կառուցել։

Երկքաղաքացիութեան հարցի քննարկումներում սովորաբար աչքաթող են անում արտասահմանի, յատկապէս զարգացած երկրների հասարակական տարբեր ոլորտներում որոշակի փորձ ու հմտութիւն ձեռք բերած հայերին հայրենիքի վերակառուցման գործում ներգրաւելու խնդիրը։ Հայաստանում ըստ էութեան չկան կառոյցներ, անգամ բաւարար քատրեր, որոնք նպատակասլաց աշխատէին միջազգային տնտեսութեան հետ համարկուելու համար։ Չինաստանի տնտեսական հսկայաքայլ վերելքում վճռական դերակատարները Արեւմուտքում կրթութիւն ստացած ու նաեւ այնտեղ աշխատած, պիզնէսներ վարած հարիւր հազարաւոր մարդիկ էին, որոնք վերադարձան, անցան պետական ծառայութեան եւ գործարարութեան ոլորտները։ Արեւմտեան «էլիտա»ին միաւորում է այն, որ նրա ներկայացուցիչները աւարտել են նոյն նշանաւոր համալսարանները եւ ըստ էութեան գործարարութիւնից մինչեւ կենցաղավարութիւն նոյն ենթամշակոյթի կրողներն են՝ իրար լեզու լաւ են հասկանում։ Սփիւռքահայ եւ հայաստանահայ աւագ սերնդի փորձառու ներկայացուցիչներից բացի, այժմ արեւմտեան լաւագոյն բուհերում հայ երիտասարդներ են ուսանում, բառիս բուն իմաստով գանձ հայրենիքի համար։ Նրանց ՀՀ քաղաքացիութիւն շնորհելը, ներգաղթելու ընդունելի, աւելին՝ գրաւիչ պայմաններ ստեղծելը, արտասահմանի հետ ամուր եւ շահաւէտ կամուրջ կառուցելու նախադրեալ են։ Նոյնը՝ Արեւելքի, առաւել եւս մերձաւոր երկրների, տեղի բարքերին, լեզուին, գործարարութեան իւրայատկութիւններին հիանալի տիրապետող, արդէն որոշակի կապեր հաստատած հայութիւնը։ Նման մարդիկ Հայաստանում շատ քիչ կան։ Թափանցել արտասահմանեան «էլիտա»ի միջավայրը եւ այնտեղ արդիւնաւէտ գործել, բնականօրէն չեն կարող միջազգային չափանիշներին բացարձակապէս անհամապատասխան վարուելակերպի ու մտայնութեան, Հայաստանի, չգիտես լուրջ թէ ծաղրաբար՝ «էլիտա» յորջորջուող կառավարող եւ գործարար անձինք )որոնց այլեւայլ ներկայացուցիչներ շարունակաբար յայտնւում են խայտառակ վիճակում(։ Ինչպիսի չարամիտ, ազգատեաց պիտի լինել երկրից վանելու համար անգնահատելի հարստութիւնը, որն, ինչպէս յաճախ է ասուել՝ անհամեմատ մեծ արժէք ու հեռանկար ունի, քան, Ատրպէյճանի սահմանափակ նաւթը։ Եւ այդքանից յետոյ դեռ անհեթէթ հարցեր քննարկել, պնդել, թէ հայի երկքաղաքացիութիւնը վտանգաւոր ու վնասակար է։ Մինչդեռ այն ինքնին ուրոյն առաւելութիւն կը լինի- որեւէ զարգացած երկրի քաղաքացու իր իրաւունքներով, միաժամանակ որպէս Հայաստանի քաղաքացի, նրանք անգնահատելի օգտակար դեր կը կատարեն։ Հեռուն գնալու հարկ չկայ- բաւական համեստ արտաքին առեւտուրը՝ լոլիկի մածուկից մինչեւ ոսկերչական արտադրանք, որքա՞ն էր իրագործելի, եթէ ամէն մի տուեալ երկրում չբնակուէին գործիմաց հայեր։ Մինչդեռ, ընդդիմադիրները դժգոհում են- Հայաստանի անձնագիր տան, որ արտասահմանեան երկրներում իրենց հաւեսին ֆռֆռա՞ն։ Բայց եթէ այդ «ֆռֆռալուց» եւս կարելի է շահ ունենալ, ինչո՞ւ չտալ այդ փաստաթուղթը։

Դժբախտաբար, հայերի մի «տեսակը» շարունակում է, երբեմն, միւսներին հայ չհամարել, իրեն էլ, հետեւաբար, անջատելով ազգութիւնից )բացառութիւն չեն անգամ փոխատելութեան դրսեւորումները(։ Ազգութեան տարբեր մասերի փոխադարձ անհանդուրժողութիւնն իր հերթին երկքաղաքացիութեան օրէնքի հասկացութիւնը վերածում է տհաճ երեւոյթի։ Ընդունել չեն ուզում, ուզենան էլ էական արդիւնք չի տայ։ Ո՞վ կը խիզախի վերադառնալ հայրենիք, բազում դժուարութիւնների կողքին վայելելու նաեւ անհանդուրժողութեան հաճոյքը։ Զուր չէ, որ 1946ին ներգաղթած հայերը մինչեւ այժմ չեն մոռանում «ախպարի» վիրաւորական վիճակը։ Եթէ Մուստաֆա Քէմալի պահանջով Թուրքիայի քաղաքացին թուրք է անկախ ազգային ծագումից, ապա ըստ Պարոյր Հայրիկեանի «Միայն պէտք է ճշդել, թէ ով է հայը։ Դժուար է հայ ասել հայ մահմետականին կամ հայ կաթոլիկին, ինչպէս նաեւ նրանց, ովքեր վերջին եօթ տարուայ ընթացքում են լքել Հայաստանի Հանրապետութիւնը» )«Աւանգարդ», Լոս Անճելըս, 2005, 28 Մարտ(։ Վերջինս մշտապէս պաշտպանել է երկքաղաքացիութեան իրաւունքը։ Դեռեւս 1995ի Հոկտեմբերի 10ի Ազգային ժողովի նիստին, երկքաղաքացիութիւնը մերժող «ՀՀ քաղաքացիութեան մասին» օրէնքն ընդունելիս երբ 171 պատգամաւորներից 134ը քուէարկել են կողմ, 8ը՝ դէմ )հաստատելով արտասահմանի հայերի երկքաղաքացիութեան իրաւունքը(, 7ը ձեռնպահ, Պարոյր Հայրիկեանն ամենայն իրաւամբ ասել է. «ՀՀ կողմից երկքաղաքացիութիւնը մերժելով արցախցին հնարաւորութիւն չունենալով մասնակցել Հայաստանի քաղաքական կեանքին, վերջնականապէս զրկւում է հայկական պետութեան մի մասը լինելուց։ Ո՞ւր կորաւ Արցախի հիմնախնդիրը… Երկքաղաքացիութեան պաշտպանող կողմը առաջնորդւում է հայ ժողովրդի ճակատագրի հասցրած հարուածները նուազագոյնի հասցնելու, Ցեղասպանութեան հետեւանքները վերացնելու մտահոգութեամբ, իսկ միւս կողմի գերխնդիրը կառավարելի պետութիւն ունենալն է, որի համար լաւ է, որ բոլորը ձեռքի տակ լինեն. Մսրայ Մելիքի թրի տակով բոլորը պէտք է անցնեն, իսկ երկքաղաքացիութիւնն այս տեսակէտից իշխող քաղաքական ուժի համար դժուարութիւն է ներկայացնուն»։ Ճիշդ այդպէս։ Իսկ հայերի մահմետականացումը հիմնականում ցեղասպանութեան ու կաթոլիկացումը հայ ժողովրդին ճակատագրի հասցրած հարուածների հետեւանք չէի՞ն։ Ի՞նչ ազգի են պատկանում, օրինակ, Մխիթարեան հայրերը, հայ մշակոյթի պատմութում իրենց վիթխարի դերով հանդերձ։ Մի՞թէ հայր Ղեւոնդ Ալիշանը )ուրիշ մեծ անուններ չթուարկենք( աւելի պակաս հայ է, քան նրան հայ լինելու իրաւունքից զրկել փորձողները։ Ճշդել, օրինակ, Արեւմտահայաստանի բուն տարածքներում ապրող մահմետականացած, մայրենի լեզուն իսկ կորցրած հայերի թիւը այժմ անկարելի է, թէեւ խիստ մօտաւոր հաշուարկներով այն հասնում է 2-3 միլիոնի։ Մի՞թէ նրանցից հրաժարուելը շահաւէտ է ազգին։ Կամ, եթէ վերջին եօթ տարում, հետեւաբար եւ աւելի վաղ, Հայաստանից դուրս եկածներն էլ հայ չեն, նշանակում է հայութեան ընդհանուր թիւը պէտք է մօտ 10, իսկ մահմետականացածների հետ թերեւս 13 միլիոնից իջեցուի ամենաշատը 4 միլիոնի։

1995ի Հոկտեմբերի 10ի Աժ նոյն նիստին հհշական Էտ. Եգորեանը ընդդիմութեան փաստերը «կեղծ հայրենասիրական հեքիաթներ» որակելով պնդել է. «Նախագիծը մերժողները մեծ մեղք ունեն նրանում, որ այսօր Հայաստանում ապրող 10,000 քաղաքացիներ ձեռք են բերել Ռուսաստանի քաղաքացիութիւն, եւ Հայաստանի օրէնքները փաստօրէն նրանց վրայ չեն տարածւում։ Համաձայն նախագծի, Ռուսաստանի քաղաքացիութիւն ընդունած անձինք մէկ տարուայ ընթացքում պէտք է կողմնորոշուեն՝ կամ լինեն ՀՀ քաղաքացիներ, կամ՝ Ռուսաստանի» )Տես «Ասպարէզ», Հոկտեմբեր 12, 1995(։ Հհշականին յատուկ իրականութիւնը կեղծելու սովորոյթի ցայտուն մի օրինակ էլ սա է- հետեւանքը շփոթելով պատճառի հետ, մեղքն ուրիշի վրայ գցելով, հհշական կառավարող յանցախումբը աչք էր փակում զանգուածային արտագաղթի փաստի առաջ։ Հայաստանի հարիւր հազարաւոր քաղաքացիները ամէն գնով աշխատում էին այլ երկրների քաղաքացիութիւն ձեռք բերել բնաւ էլ ոչ թէ որովհետեւ ընդդիմութիւնը պաշտպանում էր երկքաղաքացիութիւնը, այլ որովհետեւ անհնար էր արժանավայել ապրել սեփական հայրենիքում, եթէ չասենք, որ որեւէ կերպ հնարաւոր չէր ապրել եւ ժողովուրդը կանգնած էր սեփական իշխանաւորների կազմակերպած «սպիտակ» ցեղասպանութեան մղձաւանջի առաջ։ Երեք տարի անց՝ 1998ի Սեպտեմբերի 26ին ՀՀՇ վարչութեան փոխնախագահ, Աժ պատգամաւոր Սեդրակ Յովհաննիսեանը գտնում էր. «Դա նշանակում է երկիրը յանձնել մեզանից մեծ թուով ազգաբնակչութեան եւ մեր երկրի նկատմամբ հետաքրքրութիւն ունեցող մի այլ պետութեան»։ Իմաստակութեան մի բնորոշ օրինակ է նրա այն հիմնաւորումը, թէ չի կարելի սահմանադրութիւնում նշել, որ երկքաղաքացիութիւնը տրւում է միայն ազգութեամբ հայերին, քանզի իրաւաբանների )ո՞ր( պնդմամբ, շատ դժուար կը լինի պարզել, թէ ով է ազգութեամբ հայ, բացի այդ Հայաստանը կը դիտուի որպէս ռասիստական պետութիւն, որը խտրականութիւն է դնում ազգութիւնների միջեւ։

Ահա եւս մի աննկուն «ինտերնացիոնալ-գլոբալիստ»։ Ուրեմն, եթէ Հայաստանը համապատասխան օրէնքով պաշտպանէր ցեղասպանութեան հետեւանքով աշխարհում սփռուած իր որդիների որպէս լիարժէք քաղաքացի հայրենիք վերադառնալու անկապտելի, բնական իրաւունքը, կը դառնար ռասիստական պետութի՞ւն։ Իսկ ով է, ով չէ հայ, որոշելու անհնարինութեան մասին էլ չխօսենք։ Կա՞յ աշխարհի որեւէ երկրի փոքրիշատէ նշանակալի հայկական համայնք, որի անդամները անուն առ անուն չգիտենան իրար, ընդգրկուած չլինեն այս կամ այն կազմակերպութեան մէջ։ Եթէ նոյնիսկ ինչ-որ այլազգի ձգտում է հայ համարուել եւ ապրել ու գործել որպէս երկրի արժանաւոր քաղաքացի, ինչո՞ւ չտալ այդ հնարաւորութիւնը։ Վերջապէս, եթէ նոյնիսկ ինչ-որ իրաւաբաններ նման կարծիք են յայտնել, ինչ-որ այլազգիներ պատրաստ են թափանցել երկիր, ինչ-որ «հետաքրքրութիւն ունեցող պետութիւն» ուզում է «գրաւել» Հայաստանը, երկքաղաքացիութեան օրէնքը ինչո՞վ պիտի նպաստի կամ խանգարի։

Հնարաւո՞ր է ճշդել, հիւանդոտ զառանցանքի ինչ պահի կարող էր ծնուել այն փծուն, շարունակաբար կրկնուող գաղափարը, թէ բազմահազար ատրպէյճանցիներ ու թուրքեր սպասում են այդ օրէնքի ընդունմանը, որ լցուեն Հայաստան։ Երկքաղաքացիութեան օրէնքի պատճառով թուրք-ատրպեճանական զանգուածային ներթափանցման անհնարինութիւնը չի բացառում, որ որոշ այլազգիներ, մինչեւ իսկ գործակալներ հայ ներկայանալով փորձեն ՀՀ քաղաքացիութիւն ստանալ, թշնամական որոշակի յանձնարարութիւններ կատարելու նպատակով։ Բայց նման վտանգներից չի ապահովուած ոչ մի պետութիւն եւ վնասազերծելու համար համապատասխան կառոյցներ կան եւ կայ ազգային շահերը պաշտպանող հասարակութիւն։ Այս կամ այն ճանապարհով օտարերկրեայ գործակալների ներթափանցման վտանգը ինչպէս բոլոր երկրներում )չխօսենք այս ու այնտեղ նստած բնաւ էլ ոչ հատուկենտ ծախուած հայերի մասին( Հայաստանում եւս միշտ եղել է, բայց անգամ ստալինեան բռնատիրութեան տարիներին սփիւռքահայութիւնը կազմակերպուած ներգաղթեց ծանր պայմաններում գտնուող հայրենիք, դաժան փորձութիւնների ենթարկուելով, բայց ոչ ոք չէր էլ մտածում յատուկ օրէնք ընդունելու, սահմանափակումների, անձնագրի յանձնումը ձգձգելու մասին։ Իսկ հետագայում հայրենիք մուտք գործելով, սփիւռքահայը ապահովւում էր բնակարանով, աշխատանքով, ստանալով հաւասար քաղաքացու իրաւունքներ )ո՞վ կը մտածէր, թէ կան եւ քաղաքացու անհաւասար իրաւունքներ(։ Ըստ որում, չմոռանանք, որ բնակարանային ապահովութիւնը Հայաստանում ԽՍՀՄ հանրապետութիւնների շարքում վատագոյններից էր, եւ տեղացիները յաճախ տարիներ հերթի էին սպասում, իսկ ներգաղթողները ստանում էին անմիջապէս։ Այլեւայլ, նաեւ «չգրուած օրէնքով» նրանց համար որոշ դժուարութիւններ, սահմանափակումներ կային, սակայն օրէնքով ձեւակերպուած որեւէ խտրականութիւն, ինչ պահանջում են այժմ՝ բոլորովին չկար։ Ստացւում է, որ հհշականները եւ նրանց մոլեռանդ հետեւորդները տեղի անտեղի վատաբանեցին խորհրդային կարգերը, նաեւ սփիւռքահայութեան առաջ հայրենիքի դռները լայն բացելու համա՞ր, որ անկախացումից յետոյ ամուր փակե՞ն։

Այլադաւան կամ Հայաստանից հեռացած հայերի «զտումներով» չի փակւում խնդիրը։ Չեն պակասում այսպէս կոչուած՝ «խառնածիններին», ժամանակի ու ճակատագրի բերումով այլ երկրներում յայտնուած ու տեղայնացումներով մէկը միւսից տարբերուող, օտարալեզու հայրենակիցներին օտարողները։ «Մաքուր» եւ «կեղտոտ» հայերը տարբերակւում են իրենց մաքուր եւ կեղտոտ գործերով եւ ոչ թէ նշուած հանգամանքներով։ Հակամարդկային, վաղուց մերժուած նման «տեսութիւններից» կառչողներին, «խառնածինների», «մաքուր արեան», «հայկական գենի» բացառիկութեան մասին բարբառողներին հարցնես, թէ ինչպէ՞ս են ապացուցելու իրենց «անխառնութիւնը», երբ ամէն մէկն ունի երկու զոյգ պապ ու տատ, այդ չորսն ունեն 16, 16ը՝ 64, 64ը 256, 256ը 1032 պապ ու տատ, ապա եւ՝ ահռելի թուերի շարք։ Փորձէք պարզել՝ նախապապուտատերից քանի՞սն էին «դրախտածնունդ», «աշխարհակենտրոն» հայի «բացառիկ գենը» կրող «մաքրածիններ» )եւ այն էլ մի երկրում, որը դարէդար օտարների իշխանութեան ենթարկուելուց բացի, բազում վայրագ ցեղերի հորդաներ է անցկացրել իր վրայով…(։ Ստիպուած եմ դիմում պարզ թուաբանութեանը, քանզի կան չափազանց ինքնավստահ, իրենց «ազնիւ» «տոհմածառն» անգիր արած «տեսաբաններ»։ Մնում է ցեղորոշման գանգաչափական եւ «գիտակներին» յայտնի այլ միջոցներով ճշգրտել ու «ոչ-հայերին» վտարել հայութիւնից։ Այսուհանդերձ, իրենց «մաքրածին» համարողներից ոմանց տեսնելիս մարդու զարզանդ է գալիս- այսպիսի աջբատես ա՞զգ ենք եւ Մովսէս Խորենացին, միւսները սխալ էին ներկայացնում հայերին բնորոշ արտաքին բարեմասնութիւնները։ Ի՜նչ փորձութիւնների չենթարկուեց մեր ազգը, ինչքան խառնեցին ու աղաւաղեցին։ Հիմա ի՞նչ անենք, ո՞ւմ մեղադրենք, ո՞ր աջբատեսին ազգից վռնդենք, որ «մաքրուենք»։ Դրանից յետոյ աշխարհում քանի՞ հայ կը մնայ։ Ի հարկէ, անհրաժեշտ է առաւելագոյնն անել առողջ ու ամէն տեսակէտից վայելուչ սերունդ մեծացնելու համար, բայց ոչ թէ կոտորակուելով, «մաքրածինին» «խառնածինի» դէմ հանելով, ոչ այն մեթոտներով, որոնք պատմութեան դատավճռով որակուել է յանցագործութիւն մարդկութեան դէմ։ Ինչքան շուտ ձերբազատուենք նմանատեսակ զառանցանքներից, այնքան լաւ։

Բացարձակապէս անընդունելի է խտրականութեան որեւէ փորձ։ Եթէ համազգային գերնպատակը հզօր հայրենիք կառուցելն է, ապա քաղաքացիութիւն ստացած իւրաքանչիւր անձ պէտք է օգտուի բոլոր իրաւունքներից, ընդհուպ մինչեւ հանրապետութեան նախագահ ընտրուելու իրաւունքը եւ կատարի բոլոր պարտականութիւնները։ Արտասահմանի հայութեան մէջ չե՞ն կարող արժանաւոր թեկնածուներ լինել։ Հհշական իմաստուն որոշումով նախագահութեան թեկնածուն պէտք է վերջին տասը տարում Հայաստանում բնակուած քաղաքացի լինի։ Եթէ ասենք ծնուել ու կէս դար ապրել է հայրենիքում, յետոյ մի քանի տարով հեռացել, իրաւազուրկ է, իսկ միայն վերջին տասը տարում ապրածը օրինական։ Իսկ ինչո՞ւ ոչ վերջին քսան, երեսուն տարում, կամ ինչո՞ւ չպահանջել, որ նաեւ ծնուած պէտք է լինի Հայաստանում։ Նման հարցերի պատասխանը մէկն է- ՀՀում օրէնքները յարմարեցւում են այս կամ այն անձի, այս կամ այն խմբի՝ ուժեղի քմահաճոյքին։ ՀՀում ամէն ինչ անձնաւորւում է եւ օրէնքը մասնաւորւում, ի հակադրութիւն հաւասարութեան սկզբունքի։ Առաջին նախագահը Հայաստանում չէր ծնուել, ուստի այդ հանգամանքը անտեսուեց։ Իսկ երկրորդ նախագահի ընտրութեան ժամանակ մեծ աղմուկ բարձրացաւ, թէ վերջին տասը տարում շարունակաբար ՀՀում չի բնակուել, այլ նաեւ Արցախում։ Եթէ ընդունենք օրէնքի տառը, դէմ կ’առնենք անհեթեթութեան- Արցախը ՀՀ բարձրագոյն օրէնսդիր մարմնի որոշումով միացուեց, հետագայում «ինքնաբերաբար» անջատուեց։ Այժմ ՀՀ բանակում ծառայողը ինչո՞ւ չպէտք է Արցախի սահմանները պաշտպանէր որպէս նաեւ այդ հանրապետութեան լիիրաւ քաղաքացի։ Երկու հանրապետութիւնների քաղաքացիութիւնը անվիճելի հիմունք կը լինի Արցախը Հայաստանին միացնելու համար։ Երկքաղաքացիութիւնը չընդունելու պատճառով շատ խնդիրներ մնում են օդից կախուած։ Եւ անկախ առկայ անհեթեթութիւնից, իրաւացի՞ է թշնամին, երբ պնդում է, որ Արցախը Հայաստանի հետ կապ չունի, եւ Հայաստանն էլ ոչ հին, ոչ նոր Հայաստանի։ Նման իրավիճակն ինքնին չի՞ բացայայտում նաեւ ՀՀ նախագահութեան թեկնածուի առաջադրման սկզբունքի արատաւորութիւնը։

Երկքաղաքացիութեան լիարժէք ընդունումից բացի, անյետաձգելի է վերադարձի, ներգաղթի համակողմանի ծրագրի մշակումը, արտագաղթի կրճատման ու նուազագոյնի հասցնելուն զուգահեռ։ Պատկերը որոշակիանում է այսպիսի տուեալներով- 1997ին Հայաստանից Ռուսաստան բնակութեան են մեկնել 19,123, 2000ին՝ 15,951, 2003ին՝ 5124, 2005ին՝ 7581 մարդ։ )Ատրպէյճանից՝ Ռուսաստան, 1997ին՝ 29,878, 2000ին՝ 14,906, 2003ին՝ 4277, 2005ին՝ 4600(։ Ռուսաստանի նախագահի յատուկ հրամանագրով ներգաղթի ծրագիր պատրաստուեց։ Ազգաբնակչութեան տարեկան բնական անկումը ՌԴում 800,000ից աւելի է, իսկ 2009ից սպասւում է նաեւ աշխատունակների կտրուկ կրճատում՝ տարին մօտ 1 միլիոն։ Այդպէս կը շարունակուի եւս 10 տարի։ Փրկութեան միջոցները ծնելիութեան աճն է, մահացութեան կրճատումը եւ ներգաղթի կազմակերպումը։ Վերջինն ամենաարագ, միաժամանակ ամենաբարդ միջոցն է։ Սահմանները բացելով եւ ներս թողնելով բոլոր ցանկացողներին՝ օրինակ չինացիներին, կարելի էր արագօրէն լուծել հարցը։ Բայց չերկնչելով «ռասիստ» յորջորջուելու վտանգից, ծրագրով նախատեսւում է հիմնականում ընդունել առաջին հերթին նախկին ԽՍՀՄ միւս հանրապետութիւնների ռուս եւ ռուսալեզու քաղաքացիներին։ Առաջին շրջանում, ներգաղթողներին պետութիւնը կը տայ ճանապարհածախս, ունեցուածքի փոխադրութեան ծախս, միանուագ նպաստ, տեղաւորում եւ ամսավճար )եկամուտի բացակայութեան դէպքում(, սոցիալական ծրար՝ մանկապարտէզների, դպրոցների, առողջապահութեան, զբաղուածութեան, ներգաղթողի իրաւունքներն ապահովող փաստաթղթերի ձրի ձեւակերպում, բնակարանի վարկեր։ Նրանց պէտք է տեղաւորեն երեք կարգով. Ա. Ռազմավարական կարեւոր սահմանամերձ տարածքներ՝ լրիւ ծաւալով կը տրուեն սոցիալական եւ պետական երաշխիքները։ Բ. Տարածքներ, որտեղ կը կառուցուեն մեծ գործարաններ, ֆերմաներ՝ կը տրուեն բոլոր երաշխիքները, բացի գործազրկութեան նպաստից։ Գ. Կանոնաւոր զարգացող շրջաններ եւ քաղաքներ, որտեղ սակայն բնակչութիւնը կրճատւում է։ Գործազրկութեան եւ բնակարանի վարկերից բացի կ’ապահովուեն միւս երաշխիքները։ Կրկնենք՝ ռուսների առաջ դռները բաց են, քանզի, ինչպէս միանգամայն տեղին նշւում է, կայ նաեւ հայրենիքի բարոյական պարտականութիւնը )«Կոմսոմոլսկաեա Պրաւդա», 11-17 Օգոստոսի, 2006(։ Եթէ այսպէս է վիթխարածաւալ Ռուսաստանում, ապա Հայաստանում, կասկածելն անգամ, թէ հայերի առաջ հայրենի տան դռները բացելը «վտանգաւոր» է, աններելի անբարոյութիւն է, եւ այդ անբարոյութիւնը առ այսօր ոչ միայն արդարացնողներ, այլեւ մոլեռանդ պաշտպաններ ունի։ Ինչ որ ձեռնարկում է Ռուսաստանը ներգաղթն իրականցնելու համար, ինքնին պէտք է ընդունեն նաեւ ՀՀ պետական մարմինները, աւելացնելով- հողամասեր տրամադրելը, անշարժ գոյքի գնման վարկեր տալը, հարկերից որոշակի ժամանակով ազատելը։

Ռուսաստանում կատարուածը իր ուրոյն չափով ու ձեւով առկայ է եւ Հայաստանում։ Մի բան էլ աւելի՝ Հայաստանից Ռուսաստան արտագաղթը, քանզի նոյնիսկ այնտեղի նիւթական պայմանները գերադասելի են, թէկուզ՝ հայերին բնաւ էլ դիւրին կեանք չի սպասում՝ սկսած օրինականութեան ոտնահարումներից մինչեւ ազգային խտրականութեան հողի վրայ հայերի հալածանքներն ու սպանութիւնները։ Չխնայեցին անգամ հինաւուրց սրբավայրերը- Յուլիսի 31ին փորձել էին հրկիզել Ռոստովի հայ առաքելական Սուրբ Խաչ տաճարը )նախկին Նոր Նախիջեւան հայկական քաղաքի տաճարի բակում թաղուած են Յարութիւն Ալամդարեանը, Միքայէլ Նալբանդեանը, Ռափայէլ Պատկանեանը(։ Փշրելով ապակիները, այրելով պատուհանները, ֆաշիստ-ազգայնամոլ սափրագլուխները թողել են՝ «Եկել է սպիտակ արդարադատութիւնը», «Ռուսաստանը՝ ռուսներին», «Խփի՛ր խաչիկներին» գրութիւնները։

Այսքանից յետոյ մի՞թէ պարզ չէ, որ ընդդիմացողները զուր են անհանգստանում։ Երկքաղաքացիութեան օրէնքի ընդունումից յետոյ էլ հայութիւնը խուռներամ չի վերադառնայ հայրենիք, մինչեւ չբարելաւուեն պայմանները, չգերիշխի օրինականութիւնը, չվերացուի քլանային համակարգը։ Բուն դժբախտութիւնն այն է, որ մեր հայրենիքն այլեւս այն տեղը չէ, որտեղ կարելի է ապրել արժանապատուօրէն։ Ուստի ինչո՞ւ վերադառնալ։ Այսուհանդերձ այդ օրէնքի ընդունումը գոնէ հաւաստում կը լինի, որ Հայաստանի իշխանութիւններն ու ժողովուրդը դէմ չեն իրենց հայրենակիցների վերադարձին։ Դէ՞մ են, գոնէ առայժմ, ՀՀ քաղաքացիութիւն չունեցող հայերին առանց վիզայի մուտք թոյլատրուի երկիր, գոնէ վերացուի կարճ ժամանակ անց այնտեղ գտնուելու համար գանձուող ամէնօրեայ տարօրինակ տուրքը, կամ այսպէս կոչուած՝ «օդի հարկը» եւ նման նուաստացուցիչ բաներ։ Թէ չէ, անընդհատ ականատես ենք միակողմանի պարտականութիւն դարձած անվերջանալի դրամահաւաքների։ Հայրենիք-Սփիւռք կապերի հիմքում փանջունիական սկզբունքն է մի սրբագրումով՝ շատ, շատ դրամ ուղարկէք։ Ինչքա՞ն կարելի է տան դուռը փակել մարդկանց առաջ եւ բարեգործութիւն պահանջել, առանց չնչին փոխադարձութեան շահագործել նրանց հայրենասիրական զգացումը։ Քաղաքացիութեան իրաւունքը Սփիւռք-Հայաստան կապի հիմնական նախադրեալ է, այդ իրաւունքի մերժումից կամ սահմանափակումից յետոյ չափազանց աներես պէտք է լինել արտասահմանի հայերից օգնութիւն պահանջելու համար։

Արտասահմանեան երկրների հայկական կազմակերպութիւնները սկզբունքօրէն պէտք է վերակառուցեն իրենց աշխատանքը փոխպայմանաւորուածութիւնների եւ փոխպարտականութիւնների վրայ։ Այլ կերպ, ուղարկուած տարբեր միջոցների նշանակութիւնը կը լինի ժամանակաւոր եւ վերջին հաշուով վնասակար, քանզի դրանց շարունակական հոսքը երկիր մարդկանց գցելու է համեմատական բարելաւման խոր թիւրիմացութեան մէջ։

Ինչպէս սփիւռքահայութիւնն առաջացաւ Թուրքիայում արեւմտահայութեան ցեղասպանութեան հետեւանքով, այնպէս էլ արեւելահայութեան վերջին մեծ գաղթը հայրենիքից սկսուեց հհշական «սպիտակ» ցեղասպանութեան հետեւանքով։ Բացարձակապէս ոչ ոք իրաւունք չունի արտասահմանեան երկրների քաղաքացիութիւն ունեցող հայութեանը զրկել ՀՀ քաղաքացիութեան բնական, անվիճելի իրաւունքից կամ փորձել սահմանափակել այն։ Եթէ, ասենք, արտասահմանցի հրեան ցանկութեան դէպքում օդակայանում կարող է Իսրայէլի )տարածքը՝ 20,425 քառ. քմ, բնակչութիւնը՝ 6 միլիոն 473 հազար( անձնագիր ստանալ, եթէ առնուազն 18րդ դարից Ռուսաստանում հիմնաւորուած, լոկ իր ծագումը մտաբերող ռուսացած գերմանացին կարող է վերադառնալ, կարելի է ասել՝ նախահայրենիք, գրկաբաց ընդունուել եւ արագօրէն օրինականանալ, նոյնը խիստ սահմանափակ հողատարածքով Լիբանանի դէպքում )տարածքը՝ 10.400 քառ. կմ, բնակչութիւնը՝ 3 միլիոն 728 հազար(, հայը ինչո՞ւ պիտի զրկուի նման հնարաւորութիւնից, երբ թէ՛ Հայաստանը )փոքր ինչ աւելի տարածքով Պելկիայի բնակչութիւնը 10 միլիոն 341 հազար է(, թէ՛ առաւել եւս ներկայ Արցախը թերբնակեցուած են )վերջինիս մէկ քառակուսի քիլոմեթրի վրայ միջին հաշուով բնակւում է մօտ տասը մարդ(։

Էլ ինչպէ՞ս կոչենք երկքաղաքացիութեան մերժումը, եթէ ոչ՝ ԱԶԳԱԴԱՒՈՒԹԻՒՆ։