ՐԱՖՖԻ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ
ԲԱՐԵԲԱՍՏԻԿ ԹԻՒՐԻՄԱՑՈՒԹԻՒՆԸ
2018ին հրաւիրուեցայ Համազգայինի Գրական միաւորի ատենապետութիւնը ստանձնելու: Հրաւէրը կը համապատասխանէր իմ նկրտումներուս՝ զօրակցիլ Սփիւռքի հեղինակներուն եւ տեղական գրողներուն եւ բանաստեղծներուն եւ անոնց գրութիւններն ու հրատարակութիւնները տարածել համայնքին մէջ՝ հանրային ձեռնարկներու եւ միջոցառումներու ընդմէջէն: Ի մտի ունէի մեծ բանաստեղծ Ժագ Ս. Յակոբեանը (վերջերս մահացած), Խորէն Արամունին, Դանիէլ Թիւֆէնքճեանը, Խոսրով Ասոյեանը եւ շատեր:
Միշտ նպատակ ունեցած եմ աշխուժացնել Սփիւռքի գրիչները, տեղական գրողներուն պատգամ ղրկել, թէ ձեզի թիկունք կեցող կայ այստեղ եւ չսահմանափակուիլ միայն Հայաստանէն ներմուծուած գրական արտադրութիւններով: Ոչ մէկ հակակրանք ունիմ հայաստանեան գրականութեան հանդէպ, սակայն անհրաժեշտ է քաջալերել սփիւռքեան արտադրութիւնը եւ բարձրացնել սփիւռքահայուն ինքնավստահութիւնը իր մշակոյթին եւ գրականութեան հանդէպ:
Այդպէս ալ եղաւ: Մի քանի յաջող ձեռնարկներէ ետք, հերթը հասած էր Խորէն Արամունիին: Գրական միաւորի անդամներով որոշեցինք տօնել գրողին ծննդեան եօթանասուն եւ գրական վաստակին երեսուն ամեակները: Արամունին, ըլլալով պարսկահայ, առաջարկ ստացանք միջոցառումը կազմակերպել համագործակցելով Իրանահայ միութեան հետ եւ իրենց միութեան սրահին մէջ: Հրաւիրուած էին նաեւ Հայաստանի հիւպատոսութեան ներկայացուցիչները:
Կազմակերպման ու ներկայացման ժամանակ Իրանահայ միութեան երկու անդամներ՝ Էդիկ Ալաւերդեանն ու Սուրիկ Մինասեանը ուշադրութիւնս գրաւեցին իրենց անսահման ազնիւութեամբ, մարդասիրական կեցուածքներով եւ համագործակցելու տրամադրութիւններով: Առաջին հայեացքէն իսկ բացայայտօրէն ուշագրաւ էր, որ Էդիկը մտաւորական մեծ պաշարի տէր էր, իսկ Սուրիկը իր ճարտարապետի արհեստագիտական կարողութիւնները իր ազգի մշակոյթին ի սպաս դնող անձնաւորութիւն: Պատրաստած էի սահիկներ եւ տեսահոլովակներ՝ մեծարեալին կենսագրութիւնն ու գրական վաստակը պատկերներով ներկայացնելու համար: Սուրիկը օգնեց համակարգիչներու դասաւորման եւ տեսանիւթերը հեզասահօրէն ցուցադրելու աշխատանքներուն: Մտածեցի, ինչքան անհրաժեշտ էր այդպիսի անձնաւորութիւն մը ունենալ մեր Գրական միաւորի անդամներու շարքին:
Խորէն Արամունիին նուիրուած գրական երեկոն բացառիկ յաջողութեամբ պսակուեցաւ:
Յաջորդ օրը, գնահատման եւ հաշուեփակի ժողով մը ունեցանք Իրանահայ միութեան հետ: Հանդիպումը արագ մը աւարտեցինք: Դիմացս նստած էին իրենց միութեան ներկայացուցիչները: Անոնց մէջ կային Էդիկը, որ զբաղած էր ակնոցներուն ոսպնեակները մաքրելով եւ Սուրիկը՝ ուշադրութիւնը սեւեռած կարգ մը թուղթերու վրայ:
Մտքիս մէջ նորէն սաւառնեցաւ Սուրիկին մեր միաւորին մէջ աշխատելու հրաւէր ուղղելու ցանկութիւնը: Համարձակութիւն հաւաքեցի եւ «ուղղակի առիւծի որջի մէջ մտնելով» խօսքս ուղղեցի Սուրիկին. «Միթէ կը ցանկանայի՞ք միանալու մեր Գրական միաւորին»:
Սուրիկը շարունակեց թուղթերով զբաղիլ. իսկ Էդիկը դեռ ակնոցները կը մաքրէր: Առանց ինծի նայելու՝ Էդիկը հարցումիս արձագանգեց: Ակնոցները դրաւ աչքերուն, եւ
– Հե՞ր չէ: Շատ հաճոյքով կը միանամ ձեր յանձնախմբին:
Էդիկ միացաւ գրական միաւորին եւ իսկապէս հաճոյքով տարաւ փայլուն ու անմոռանալի գրական-մշակութային գործունէութիւն, Համազգայինի Գրական միաւորի անդամներու կողքին՝ հակառակ իր առողջապահական լուրջ խնդիրներուն՝ ամենուրէք ժպիտ ու ցնծութիւն տարածելով:
Ինչպէս կ՛ըսեն, ոսկիի բարձր տոկոս պարունակող զանգի մը նման, ո՛ր կողմէն դպնաս, զրնգուն ու հաճելի ղօղանջ կ՛արձակէր: Գրական ուսումնասիրութիւններ, բացման կամ փակման խօսքեր, կենսագրականներ պատրաստել, շինիչ առաջարկներ եւ մշակոյթին հանդէպ անսահման ու անսակարկ նուիրում:
Ինչպիսի՜ բարեբաստիկ թիւրիմացութիւն մըն էր երբ Էդիկ համաձայնեցաւ իր մտաւորականի շնորհքներով միանալ Համազգայինին: Էդիկի օրով Գրական միաւորը ունեցաւ իր ամենափայլուն ժամանակները, երբ Համազգայինի սրահը բերնէ-բերան լեցուն կ՛ըլլար հանդիսատեսներով:
Վերջերս Համազգայինի Կլենտէյլի «Յ. Թումանեան» մասնաճիւղի գիրքի ակումբի հաւաքի ժամանակ, հիւրաբար մասնակցած տիկին մը ուզեց բարձր գնահատել գիրքի ակումբի երեկոն: Ան ըսաւ. «Համազգայինի կազմակերպած երկու շատ սիրուն միջոցառումներ եմ տեսել. մէկը էս երեկոն էր եւ մէկն էլ «Յաւերժի Ճամբորդ»ը գրական երեկոն: Էդ միջոցառումը չեմ կարող մոռանալ»:
«Յաւերժի Ճամբորդը» գրական երեկոն ամբողջապէս ընկեր Էդիկի մտայղացումն էր ու մտքի արգասիքը:
Սիրելի Էդիկ. ամէն ինչէ աւելի, միշտ պիտի յիշենք քու ուրախ, ազնիւ ու զուլալ հոգիդ, զոր աւանդեցիր ազգիդ ու համայնքիդ ծառայելով:
Մահը, հողն ու կեանքի վերջին կայանդ թեթեւ գան վրադ, սիրելի ընկեր:
***
ՄՕՐՍ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻ ՈՒՂԵՒՈՈՒԹԻՒՆԸ
– Կ՛երեւի այնքան ալ հաւատացեալ չէիր այդ օրերին, Էդիկ ջան:
– Հա՛: Չէի: Ես Խաչագողի հետեւորդներից էի: Իմ ամբողջ մանկութեան օրերին իմ մայրը մեզ սովորեցնում է, որ Աւետարան, Աստուծոյ միջամտութիւն, Յիսուսի հրաշքներ եւ նման բաներ չեն օգնի քեզ կեանքում:
– Թեհրա՞ն կ՛ապրէիք:
– Ոչ, Քերմանշահում եմ ծնուել-մեծացել:
– Այդպիսի հեռաւոր վայրերու մէ՞ջ ալ կար թերահաւատութիւն: Հետաքրքրական կին մը եղած ըլլալու է մայրդ:
– Շատ հետաքրքիր կին էր: Ասում էր դուք ձեզ պիտի վստահէք, ոչ Աստծուն ոչ էլ մարդկանց ու նրանց խոստումներին:
– Ի՜նչ քաջութիւն:
– Քաջութի՞ւն: Էն էլ ինչպիսի՜ քաջութիւն:
– Կրօնքի հանդէպ քու ժամանակի կասկածամտութիւնդ մօրմէդ ժառանգած էիր ուրեմն:
– Հա՛: Դէ ասեցի: Ես խաչագողի հետեւորդ եմ եղել այդ ժամանակ: Ես էլ էդ օրերին էդպիսի բաներին չէի հաւատում:
– Հաճելի անկեղծութիւն ունիս:
– Բայց նաեւ թոյլ տուր մի հատ խոստովանանք անեմ: Երբ մօտաւորապէս 35 տարեկան էի, երեխաներս՝ հինգ, եօթ եւ իննը տարեկան էին, մայրս էլ մի եօթանասուն տարեկան: Նա սկսեց աստիճանաբար կրօնական հակումներ ցուցաբերել: Մի քանի տարի անց, նա դարձաւ կատարեալ հաւատացեալ: Սկսեց Սուրբ Գիրք կարդալ:
– Ի՞նչ պատահեցա՞ւ, որ մայրդ հաւատացեալ դարձաւ:
– Չգիտեմ: Երեւի պառաւեց ու տկարութեան նշաններ նկատեց իր մէջ: Սուրբ Գիրք կարդալիս նոյնիսկ նշումներ էր անում էջերի վրայ. իր խոհերն էր գրում ու այդ խոհերը ինձ ու իմ աղբօր համար կարդում:
– Որեւէ ազդեցութիւն ունեցա՞ւ ձեր թերահաւատութեան վրայ:
– Բա ի հարկէ: Բայց շատ ուշ էր արդէն: Մենք կազմաւորուել վերջացել էինք: Կարծում էինք, որ իրա հաւատքը գալիս էր իր ծերութիւնից եւ անօգնական մնալուց:
– Ի՛նչ ըսեմ: Հաւանական է:
– Բայց գիտե՞ս ինչ: Մի շատ հետաքրքիր բան էլ պատահեց: Երբ 35 տարեկան էի, որոշեցի Պարսկաստանից հեռանալ եւ Անգլիայում հաստատուել կամ էլ Ամերիկայում:
– Խոմէյնիի յեղափոխութենէն յետո՞յ:
– Հենց էդ օրերին: Մեր կեանքը անհամ էր դարել: Ուզեցի հեռանամ յետոյ էլ երեխէքս տանեմ: Մէրս ամիսներ լաց եղաւ:
– Անկասկած: Զաւակներէն ու թոռներէն հեռու, առանձին մնալը մօր մը համար դառնագոյն կորուստն է:
– Բայց ծրագրում էի, որ յետոյ նրան էլ էի իմ մօտ բերելու: Էդ չի պատմութիւնը: Գնալու օրը հասաւ: Թեհրանից պտի թռնէի Փաքիստան, էնտեղ էլ վիզայի դիմում պտի ներկայացնէի նախ անգլիական՝ եթէ ոչ, ամերիկեան: Թեհրանում Անգլիայի դեսպանատունը փակ էր արդէն, իսկ Ամերիկեանը իրանցի համալսարանական երիտասարդների կողմից գրաւուած: Վիզա խնդրելու համար պէտք էր կամ Փաքիստան գնալ, կամ էլ Հնդկաստան: Սկսեցի առարկաներս ճամպրուկների մէջ տեղաւորել: Առարկաներիս կէսը գրքեր ու ձայներիզներ էին: Էդ օրերին քասեթներ կային, ձայներիզներ՝ մի ափի չափ տուփիկի մէջ: Թռիչքը յաջորդ օրն էր: Վերջի ճամպրուկս էի արդէն կողպում, մէրս մօտեցաւ, ասաց․ «Էս գիրքն էլ դիր ճամպրուկիդ մէջ»:
-Կ՛ենթադրեմ Սուրբ Գիրք մը ըլլալու էր:
– Հէնց նրա կարդացած Սուրբ Գիրքը:
– Որպէսզի քեզի պահապա՞ն ըլլար:
– Այո: Բայց ես մերժեցի: «Դէն գցի այ մէր: Տեղ չունեմ: Արդէն բաւարար գրքեր դրել եմ»:
– Շատ յուսախաբ եղաւ անպայման:
– Չէ՜ հա՛: Մէրս յուսախաբութիւնն ի՛նչ է չգիտէր: Բայց տարաւ գրապահոցում իրա տեղը դրեց:
– Ուրեմն իր Աւետարանը իր քո՞վ մնաց:
– Ո՞նց թէ իր մօտ մնար: Դէ սպասիր՝ ասեմ: Յաջորդ օրը՝ առաւօտ, մի վերջի անգամ էլի ստուգեցի առարկաներս, փակեցի ու ճանապարհ ընկանք: Թեհրան օդանաւակայանի մաքսատանը ճամպրուկներս քննելիս, մաքսաւորների երեսները այլայլուեցին: Սկսեցին վրես գոռալ, թէ «Չե՞ս իմանում, որ այդպիսի բաներ արգելւում է երկրից դուրս հանել»: Եւ ինչ գի՛րք, տե՛տր ու ձայների՛զ կար-չկար, բոլորը հանեցին, գցին աղբաման: Վախենում էին որ ուղեւորները հակախոմէյնիական գրութիւններ կամ ձայնագրութիւններ դուրս տանէին:
– Կ՛ենթադրեմ ինչ հոգեւոր ժառանգութիւն որ ունէիր՝ բոլորը կորսուեցան:
– Էն էլ ո՛նց: Տասնամեակների իմ հոգեւոր սննդի լաւագոյն նմուշները, ուղղակի սերուցքը ամբողջովին տարան աղբը գցին:
– Անպայման սաստիկ տխրութիւն ապրած ըլլալու ես:
– Վայ ինչպիսի տխրութիւն: Ինքնաթիռի ժամն էլ մօտ էր, հնարաւորութիւն չկար՝ ոչ խնդրելու, ոչ էլ տխրելու:
Թեհրանից թռիչք առած ինքնաթիռը իջաւ Լահոր: Դուրս եկայ. թաքսի նստեցի, գնացի էդ տունը, որ արդէն վարձել էի նամակով-հեռախօսով: Պարսկերէն իմացող մի փաքիստանցի տանուտէր էր: Ճամպրուկներս ներս տարամ: Տանուտէրը ինձ ցոյց տուեց իմ ժամանակաւոր սենեակը: Բոլոր առարկաներս դատարկեցի՝ միայն շորեր, կօշիկներ, ապուխտ միս ու չիր: Վերջին ճամպրուկն էլ դատարկեցի: Ի՞նչ տեսնեմ: Մօրս Աւետարանը:
– Զարմանալի:
– Ես էլ զարմացայ:
– Ուրեմն մայրդ Աւետարանը թաքուն-թաքուն դրած էր պայուսակիդ մէջ, առանց քեզի տեղեկացնելու:
– Էդ հեչ: Թեհրանի օդանաւակայանում շատ խիստ զննեցին, մի 65 քասեթ ու 45 գիրք կարողացան յայտնաբերել ու հանել: Աւետարանը միակ գիրքն էր որ աննկատ էր մնացել ու փրկուել:
– Անպայման հրաշք էր: Աստուծոյ մատը կար ատոր մէջ:
– Գուցէ: Ես մտածեցի դա պատահականութիւն էր:
– Ինչ ըսեմ, սիրելիս: Ոչ ոք կրնայ ստոյգ ըսել հրա՞շք էր, թէ պատահականութիւն:
– Էրկու անգամ: Թէ Թեհրանի օդանաւակայանում եւ թէ Փաքիստանի իմ սենեակի խուզարկութեան ժամանակ, հրաշքի նման մի բան պատահեց եւ Աւետարանը փրկուեց:
– Այս մէկը աւելի հետաքրքրական է: Փաքիստանի սենեա՞կդ ալ խուզարկուեցաւ:
– Էստեղ էլ մէկ ուրիշ պատմութիւն: Փաքիստանում այդ օրերին ամենուրէք խիստ հսկողութիւն կար: Ամէն թաղամասերում, յատկապէս թունդ մուսուլմանների բնակավայրերում զինուորների խմբեր էին շրջում, որ յանկարծ էստեղ էլ Իրանից ներմուծուած մուսուլմանական յեղափոխութիւն չպատահի:
Մի գիշեր, տանուտէրի ընտանիքը իր ննջարանում, ես էլ իմ սենեակում հանգիստ քնած էինք մեզ համար: Մի անգամից զարթնեցի աղմուկի պատճառով: Եռուզեռ եւ իրարանցում կար տանը: Տղամարդկանց մի ժխորի պոռչտուք էր տանտիրոջ նստասենեակում: Տանտիրոջ հետ մի տասնհինգ փաքիստանցի զինուոր խուժեցին իմ ննջարան: Սարսափահար զարթնեցի: Վերմակս վրիցս քաշեցին եւ ուսիցս բռնելով հանեցին տեղաշորից: Տանուտէրը պարսկերէն լեզուով բացատրեց, որ խուզարկութեան համար են եկել ու սկսաւ թարգմանել:
– Ի՞նչ արգելուած ապրանք ունես քո սենեակում, մի չորս-հինգ զինուոր գոռացին:
– Ոչ մի բան չունեմ, սարսափահար ասեցի: «Ո՞նց թէ ոչ մի բան չունես: Իրանից ես եկել»: Պահարանի փեղկերը շրխկացնելով բացեցին:
– Ինչ են սրանք:
– Ուտեստեղէն: Ապուխտ, սալորի ու ծիրանի չիր: Ասեցի: Առանց հասկանալու, որ ինչ էր կատարւում:
– Ապուխտն ի՞նչ ա:
– Չորացրած միս, համեմունքներով:
– Ընչի՞ միս:
– Տաւար, գառ, խոզ:
– Խոզի միս էլ ե՞ս ուտում:
– Այո. մէկ-մէկ:
– Դու քրիստոնեա՞յ ես:
– Այո:
– Կուրծքիցս համարեա խփելով՝ ինձ հեռացրեց իրա դիմացից, որպէս պիղծ քրիստոնեայ:
– Բաւական բիրտ եղած ըլլալու է:
– Հա՛: Բա ո՞նց: Միայն բի՞րտ: Ասա գազան. «Երեւի դու էլ խոզի նման նաճես ես», ասեց: Նաճես այսինքն պիղծ:
– Այո: Գիտեմ:
– Պահարաններս տակն ու վրայ արեցին վրես գոռալով, երեւի նաեւ հայհոյելով՝ ու գնացին: Տանուտէրս յետոյ բացատրեց, որ արգելուած գրականութիւն էին փնտռում:
– Աւետարանը տարի՞ն:
– Աւետարանը չգտան: Էլի փրկուեց: Կամ էլ իմացան որ քրիստոնեայ եմ թողեցին ամէն ինչ ու գնացին: Նրանք, էդ տարիներին, թունդ մուսուլմաններից էին վախենում:
– Աւետարանին ճակատագի՞րը ինչ եղաւ:
– Երբ ամերիկեան վիզան ստացայ եւ պատրաստւում էի Փաքիստանից Ամերիկա թռնել, էլի առարկաներս հաւաքեցի դրեցի ճամպրուկների մէջ: Մտքովս անցաւ էդ Աւետարանը թողնել Լահորի այդ սենեակի պահարանում՝ նոր արկածներից հեռու մնալու համար: Խօ ամէն անգամ չես փրկուի: Ամէն ինչ դատարկեցի, մի վերջին հայեացք էլ նետեցի մոռացուած բան չթողնելու համար: Միայն Աւետարանն էր այնտեղ: Կարծես ինձ էր նայում: Պահարանը փակեցի, որ մեկնեմ: Զգացի, որ իր անլսելի ձայնով ինձ էր կանչում՝ «Ինձ մենակ չթողնես»: Էլի փեղկը բացեցի ու նայեցի նրան: Մօրս ձայնն էր կարծես: Ու մօրս խաթեր վերձրեցի ու գցեցի առարկաների մէջ: Թեհրանից Լահոր եւ Լահորի սենեակում: Էրկու անգամ մաքսաւորների ու զինուորների աչքից վրիպեց: Օ՜հ: Ո՛չ, ո՜չ: Իրեք անգամ: Լահորի օդանաւակայան իջնելիս, էլի խուզարկեցին քանի որ Պարսկաստանից եկողներին շատ խիստ էին խուզարկում: Վախենում էին, որ ժամանող իրանցիք իրանց հետ յեղափոխութիւն կը ներմուծէին Փաքիստան: Ուրեմն Աւետարանը յայտնաբերուելուց փրկուեց իրեք անգամ՝ Թեհրանի օդանաւակայան, Լահորի օդանաւակայան եւ Լահորում իմ վարձած սենեակում:
– Ոչ սիրելիս: Ոչ թէ երեք անգամ այլ չորս անգամ: Թեհրանէն ու Փաքիստանէն առաջ Աւետարանը քու ալ աչքէդ վրիպած էր եւ հրաշքով մայրդ կրցած էր պայուսակիդ մէջ թաքուն զետեղել:
– Այո: Իսկապէս: Չորս անգամ:
– Հիմա ո՞ւր է Աւետարանը:
– Իմ մօտ պահեցի մի քսան տարի, յետոյ ժառանգ տուեցի իմ անդրանիկ զաւկիս՝ Վահէին:
– Ցեղասպանութենէն մազապուրծ ազատած հայու նման էակ մըն է քու Աւետարանդ: Դեռ ողջ է ու կ՛ապրի այդպէս չէ՞:
-Այո: Մայրս շուտուանից ա մահացել. ես էլ շուտով կը մահանամ: Իսկ նրա Աւետարանը դեռ ողջ՝ ապրում է:
– Չե՞ս կարծեր, որ Աստուծոյ միջամտութեան շնորհիւ էր, որ այդ Աւետարանը այդպիսի ապահով ուղեւորութիւն մը կատարեց:
– Ես ի՞մ: Ո՞վ իմանա՛յ: Գուցէ:
