«ՀԱՅՐԵՆԻՔ».- Առաջին հարցումս կը վերաբերի երկքաղաքացիութեան օրէնսդրական երեսէն անդին եղող երեւոյթի մը՝ հայութեան երկու թեւերը քով-քովի բերելու, մերձեցնելու իմաստով այս օրէնքին հանդիսացած ազդակին։ Ի՞նչ են ձեր մտածումները այս ուղղութեամբ։
ՎԱՀԱՆ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ.- Նախ ես պէտք է ասեմ, որ նախորդ խորհրդարանում Դաշնակցութիւնը իրաւամբ հաստատեց իր ամենամեծ յաղթանակներից մէկը՝ այս օրէնքի ընդունումով։ Ինչպէս գիտէք, այն հեշտ չընդունուեց, սակայն, ի վերջոյ, մօտաւորապէս ստացաւ այն տեսքը, որ մենք ուզում էինք։ Սկզբում սահմանադրութիւնը հանեց երկքաղաքացիութեան արգելքը, յետոյ ընդունուեց բուն օրէնքը։ Մնացել է երրորդ քայլը, այսինքն՝ ենթաօրէնսդրական աքթերով որոշել օրէնքի գործողութեան արդէն գործնական մանրամասնութիւնները՝ ինչպէ՞ս պիտի դիմել, ի՞նչ փաստաթղթեր պիտի ներկայացնեն, ի՞նչ կարգով են քննարկուելու դիմումները եւ այլն։
Ի հարկէ դուք ճիշդ էք, որ օրէնքը մի քանի շերտ ունի, մի կողմից նա շատ մեծ նշանակութիւն ունի բարոյական իմաստով, որովհետեւ հայկական Սփիւռքը չի յառաջացել որպէս գաղթի հետեւանք, այլ նա Ցեղասպանութեան հետեւանք է, եւ մարդիկ ստիպուած են եղել լքել իրենց հայրենիքը։ Հետեւաբար, երբ հայրենիքը, թէեւ՝ ոչ ամբողջական տարածքի վրայ, կարողացել է ձեռք բերել անկախութիւն, ապա պարտաւոր է բոլոր հայրենակիցներին քաղաքացիութեան իրաւունք տալ։ Մեր կարծիքով, 91 թուականից սա պէտք է արուէր, անմիջապէս որ Հայաստանը անկախութիւն ստացաւ։ Գիտէք, ինչ-ինչ քաղաքական պատճառներով դա չստացուեց, բայց գոնէ հիմա մենք կարողացանք այս գործընթացը բերել իր աւարտին, եւ հիմա փաստօրէն ցանկացած հայազգի մարդ կարող է Հայաստանի քաղաքացի լինել, ընդ որում՝ շահելով նաեւ բաւականին շօշափելի եւ ռէալ իրաւունքներ, որոնք ընտրական իրաւունքի իմաստով չեն սահմանափակւում, եւ կարեւոր պաշտօն կարող է զբաղեցնել երկքաղաքացին։
Այստեղ շատ եմ կարեւորում այն հանգամանքը, որ դիմումները, յուսով եմ, շատ են լինելու, եւ Հայաստանի քաղաքացիների թիւը կ՚աճի։ Իսկ միջազգային ասպարէզում երեք միլիոնանոց երկիրը եւ հինգ միլիոն քաղաքացի ունեցող երկիրը տարբեր կշիռներ ունեն։ Սա իսկապէս Հայաստանի դիրքերը ամրապնդելու է։
Բացի դրանից, ինքը՝ երկքաղաքացիութեան մուտքը մեր միջավայր խրախուսելու է ներդրումները Հայաստանում։ Որովհետեւ մի բան է, հայրենակից լինելով, որոշ բարոյական պարտաւորութիւն հայրենիքին նկատմամբ զգալով՝ ինչ որ ներդրում կատարել, ուրիշ բան է քաղաքացի եւ քաղաքական կեանքի լիիրաւ մասնակից լինել, եւ որպէս այդպիսին մասնակցել երկրի կեանքին՝ ոչ միայն քաղաքական բնագաւառում, այլ նաեւ՝ տնտեսական, ընկերային եւ այլ բնագաւառներում։
Մի խօսքով, ինքը օրէնքը գրաւելու է հայութիւնը եւ նոր հոսք է յառաջացնելու դէպի հայրենիք։ Ես սրանում կասկած չունեմ։ Այս առումով, ի հարկէ, օրէնքը հեռուն գնացող հետեւանքներ կ՚ունենայ, եւ այդ հետեւանքները դրական կը լինեն։
«ՀԱՅՐԵՆԻՔ».- Գուցէ անցեալին աւելի շեշտուած, այսօր աւելի նուազ, բայց Հայաստանի մէջ կան շրջանակներ, որոնք կ՚ըսեն, թէ սփիւռքահայութիւնը չանցաւ այն դժուարին հանգրուաններէն, որոնցմէ անցաւ Հայաստանի քաղաքացին անցնող տասնամեակին եւ, հետեւաբար, այս մէկը իբրեւ հիմնաւորում կը ներկայացնեն ըսելու համար, որ երկքաղաքացիութեան հարցին աւելի զգոյշ պէտք է մօտենայինք։ Ի՞նչ է ձեր կարծիքը այս հարցին մասին։
Վ. Յ.- Ի հարկէ նման դիտարկումը ոչ մի քննադատութեան չի դիմանում։ Որովհետեւ, ցաւօք սրտի, Հայաստանի բնակչութեան մեծ մասն էլ դժուարութիւններից չանցաւ, պատերազմին չմասնակցեց։ Իսկ Հայաստանի այն ժամանակուայ իշխանութիւններն ու նրանց մերձաւորները ոսկու մէջ թաթախուած՝ նրանց զաւակները բանակ չծառայեցին, նրանք լոյսի պակաս, ջերմութեան պակաս չզգացին եւ այդ դժուարութիւնները կրելը չկիսեցին մեր ժողովուրդի հետ։ Արդեօ՞ք դա կարելի է դարձնել պատճառ՝ նրանց այդ քաղաքացիութիւնից զրկելու։ Ես կարծում եմ, որ սա բացարձակապէս յիմարութիւն է, մանաւանդ որ երկքաղաքացի լինելու դիմաց գին է վճարւում՝ նա չի կարող թեկնածութիւն դնել նախագահ դառնալու համար, չի կարող Ազգային ժողովի պատգամաւորի թեկնածութիւն ներկայացնել, այսինքն որոշակի սահմանափակումներ կրում է։ Այնպէս որ, ես կարծում եմ որ արդարութեան տեսակէտից այս օրէնքը անթերի է։
«ՀԱՅՐԵՆԻՔ».- Բնականաբար այս օրէնքի ընդունումը մեծ խանդավառութեամբ դիմաւորուեցաւ Սփիւռքի մէջ։ Հարցումը, որ այսօր կը կարծենք սփիւռքահայուն մտքին մէջ է, թէ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս այս օրէնքը գործնական իմաստով ճամբայ պիտի ելլէ։ Միայն Հայաստանի՞ մէջ կրնան դիմումներ ներկայացուիլ, թէ դեսպանատուներն ալ պիտի ընդգրկուին այս աշխատանքին մէջ։
Վ. Յ.- Ամբողջ խնդիրն այն է, որ այդ երրորդ փուլը՝ որոշակիօրէն ի՞նչ եղանակով պիտի կատարուի օրէնքի կիրառումը, մենք չհասցրինք անել, մէջտեղ եկան խորհրդարանական ընտրութիւնները եւ բնական է, որ խորհրդարանը հիմա չի աշխատում («Ա.».- Հարցազրոյցը կատարուած է ԱԺի դադարի ժամանակաշրջանին)։ Ընտրութիւններից յետոյ, սակայն, կարծում եմ, որ առաջին հարցերից մէկը, որին պէտք է անդրադառնալ, սա է։ Պէտք է ասեմ, որ աշխատանքային խումբ արդէն ստեղծուած է արդարադատութեան նախարարութեան մէջ, որը մշակում է փաստաթղթերի ձեւերը. այսինքն՝ ի՞նչ տեսք պէտք է ունենայ դիմումը, ի՞նչ փաստաթղթեր պէտք է ներկայացնի դիմորդը, որո՞նք են դիտուելու ապացոյց նրա հայկական ծագումին եւ այլն։ Այստեղ ի հարկէ բաւականին նուրբ կէտեր կան, դրա համար սա որոշ ժամանակ կը խլի, բայց կարծում եմ՝ այս հարցը արագօրէն կը լուծուի։
Իրականութեան մէջ հիմա էլ դիմելու որեւէ արգելք չկայ։ Այսինքն, ինչպէս առաջ, քաղաքացիութիւն ստանալու համար մարդը դիմում էր Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահին, հիմա էլ կարող է դիմել։ Բայց բնական է, որ այս նոր պայմանների տակ տրուած դիմումը քննարկուելու նոր ձեւ է որդեգրուելու, բնական է, որ նաեւ պէտք է անվտանգութեան մարմինները բաւականին ուշադիր նայեն այդ դիմումները, որովհետեւ, գաղտնիք չէ, հասկնալի է, որ որոշ դէպքերում նաեւ այս մեր օրէնքը փորձ է արուելու չարաշահել։
«ՀԱՅՐԵՆԻՔ».- Երկքաղաքացիութեան օրէնքէն օգտուողներէն ի՞նչ է ակնկալուածը, ի՞նչ են անոնց պարտաւորութիւնները եւ ի՞նչ պիտի ստանան։
Վ. Յ.- Նախ պէտք է ասեմ, որ Հայաստանի Հանրապետութեան տեսակէտից՝ երկքաղաքացիները առաջին հերթին Հայաստանի՛ քաղաքացի են։ Մեզ չի հետաքրքրում, թէ նրանք է՛լ որտեղի քաղաքացի են։ Եւ որպէս այդպիսին՝ Հայաստանի հանդէպ նրանք պարտաւոր են կատարել բոլոր այն պարտաւորութիւնները, որ կատարում են Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիները։ Դրա մէջ մտնում են տարբեր ծառայութիւնները, այդ թւում նաեւ՝ բանակային ծառայութիւնը եւ այլն։ Ի հարկէ, եթէ նա երկքաղաքացի է, այսինքն մէկ այլ երկրի քաղաքացի է՝ բացի Հայաստանից, մենք չենք կարող նրան թոյլ տալ այդ կարգավիճակով դառնայ նախագահ կամ պատգամաւոր։ Բայց այդ իր առջեւ փակ չէ։ Նա կարող է տաս տարի Հայաստանում ապրելուց յետոյ, լինելով երկքաղաքացի, միւս քաղաքացիութիւնից հրաժարուի եւ ստանայ բոլոր իրաւունքները, այստեղ որեւէ խնդիր չկայ։ Կայ խնդիր, ինչպէ՞ս են այդ մարդիկ հարկ վճարելու։ Սրա համար գոյութիւն ունեն կրկնակի հարկումը բացառող պայմանագրեր՝ տարբեր երկրների մէջ, Հայաստանը բազմաթիւ երկրների հետ դա ունի, որպէսզի նոյն մարդուն տարբեր երկրներում նոյն հարկը երկու անգամ չպարտադրեն վճարել։ Եւ ի հարկէ, նրանք ովքեր առնուազն 12 ամիս արդէն ծառայել են ինչ-որ ուրիշ երկրի բանակում, այլեւս Հայաստանի բանակ չեն զօրակոչուի։ Չեն զօրակոչուի նաեւ նրանք, ովքեր արդէն 27-28 տարեկանը լրացրել են։ Այսինքն նրանք ամբողջութեամբ ենթարկւում են Հայաստանի Հանրապետութեան օրէնքներին։ Օրինակ, վատ օրինակ վերցնեմ, եթէ մարդը յանցագործութիւն է գործել, Հայաստանը նրան դիտում է որպէս Հայաստանի քաղաքացի եւ նա չի կարողանալու ասել. գիտէք, ես միաժամանակ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգների քաղաքացի եմ, կամ Սուրիոյ, կամ Ֆրանսայի եւ ես ուզում եմ դատուել ա՛յն երկրի օրէնքներով. ո՛չ, Հայաստանի համար դու Հայաստանի քաղաքացի ես, եթէ յանցանքը կատարել ես, մեր օրէնքն էլ քեզ հետապնդում է։ Ի հարկէ, ցանկալի է, որ նման դէպքեր չլինեն, բայց ուզում եմ ասել, որ այս առումով Հայաստանի մօտեցումը երկքաղաքացուն նոյնն է, ինչ որ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգների մօտեցումը։ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներն էլ չի արգելում երկրորդ քաղաքացիութիւն ունենալը, բայց իր քաղաքացուն հետ վարւում է որպէս միա՛յն իր քաղաքացին։ Հայաստանն էլ այդպէս է դիտարկում։
«ՀԱՅՐԵՆԻՔ».- Ձեր պատկերացումով ի՞նչ են այս օրէնքի հեռանկարները եւ մտահոգութիւն կա՞յ, որ որեւէ ձեւով յառաջիկային որոշ խոչընդոտներ ըլլան, քաղաքական այլ զարգացումներու բերումով, կամ ներքին խաղաքարտի վերածուի այս օրէնքը։
Վ. Յ.- Կարծում եմ որ ո՛չ, որովհետեւ երկքաղաքացիութեանը առանձնապէս ոչ ոք դէմ էլ չէր։ Մարդկանց մտավախութիւնը աւելի շատ կապուած էր ընտրական իրաւունքների հետ։ Այսինքն տպաւորութիւն էր ստեղծուել շատերի մօտ, որ սփիւռքահայութիւնը դառնալով միաժամանակ Հայաստանի քաղաքացի եւ իրաւունք ստանալով քուէարկելու՝ ձայնը մեծ մասամբ Դաշնակցութեանը կը տայ։ Որը, ի միջի այլոց, հեռու չէ ճշմարտութիւնից։ Բայց, ես չեմ կարծում, որ դա այնպիսի բարձր տոկոս կազմի, որ ազդի այսօրուայ իրավիճակի վրայ։ Միւս կողմից էլ, այո՛, եթէ մենք ուզում ենք քաղաքական ներկայութիւն լինի Սփիւռքը մեր երկրում, եթէ ուզում ենք մէկ ազգ, մէկ հայրենիք կերտել, եւ եթէ ուզում ենք իսկապէս գրաւել արեւմտահայութիւնը, արտագաղթած հայութիւնը, երկրի քաղաքական կեանքի մէջ, ապա պէտք է նաեւ հաշուի առնենք քաղաքական նախասիրութիւնները, եւ ուրեմն, այո՛, թող հայաստանեան կուսակցութիւնները, որոնք որ Հայաստանում են յառաջացել վերջին տարիներին, դրանք էլ հաշուի առնեն մեր սփիւռքահայ բարեկամների շահերը, որպէսզի կարողանան շահել նաեւ նրանց ձայները։ Դա բնական երեւոյթ է, ոչ մի հարց այստեղ չի յառաջանայ, մանաւանդ որ ի հարկէ հոսքը ապագայում մեծ է լինելու։ Բայց, այս յառաջիկայ ամիսներին ես չեմ կարծում, որ այնքան մեծ քանակութեամբ դիմումներ հասցնեն դիտարկուել եւ դրական պատասխանի արժանանալ, որ Հայաստանում ընտրողների մէջ ինչ-որ լուրջ անհաւասարակշռութիւն առաջանայ։ Նման բան չեմ կարծում տեղի ունենայ, եւ կարծում եմ, որ մտավախութիւնները անիմաստ են։
«ՀԱՅՐԵՆԻՔ».- Սփիւռքի պարագային ըսինք, որ երկքաղաքացիութեան օրէնքը զայն Հայաստանին մօտեցնելու պիտի նպաստէ, իսկ հակառակ ուղղութեամբ՝ որքանո՞վ այս օրէնքը Հայաստանի քաղաքացին պիտի մօտեցնէ Սփիւռքին։
Վ. Յ.- Այստեղ հարցը երկու կողմ ունի։ Նախ եւ առաջ Հայաստանի այսօրուայ քաղաքացիները եթէ միեւնոյն ժամանակ ձեռք բերեն մէկ այլ երկրի քաղաքացիութիւն, Հայաստանի առջեւ իրենց պարտաւորութիւններից չեն ազատուելու, այսինքն՝ բանակային ծառայութիւն եւ այլն։ Սա մէկ խնդիր, որ հարց է իսկապէս։ Երկրորդ խնդիրը, դա Ռուսաստանում ապրող հայութեան ստուար զանգուածն է, որը առանց այդ էլ Հայաստանի հետ լաւ կապեր ունի, բայց Ռուսաստանի հետ կապերը իրենց համար բաւականին կարեւոր է ու թանկ։ Մենք պէտք է կարողանանք Ռուսաստանի իշխանութիւնների հետ մեր քաղաքացիների կարգավիճակի մասին յատուկ երկկողմ պայմանաւորուածութիւնների գալ, որովհետեւ այնտեղ թուաքանակով ամենամեծ Սփիւռքն է այսօր։
Իսկ ինչ վերաբերում է Սփիւռք-Հայաստան մերձեցմանը ընդհանրապէս, ես կարծում եմ, որ դա ի հարկէ որոշ ժամանակ կ՚ուզի, որովհետեւ արեւմտահայութեան եւ արեւելահայութեան բաժանումը, որ արհեստականօրէն տեղի է ունեցել մեր ժողովրդի մէջ, այնուամենայնիւ, տեղի է ունեցել շատ վաղուց, մեր թշնամիների ձեռքով է դա տեղի ունեցել։ Բայց արդէն տեղի է ունեցել։ Եւ այս մերձեցման մէջ մտածելակերպի մերձեցում կայ, հարցը միայն տնտեսական չի, միայն ներդրումներ կամ Հայաստանում տուն առնելը չի, հարցը վերաբերում է ուղղագրութեանը, հարցը վերաբերում է արեւմտահայ գրական լեզուին, արեւելահայ գրական լեզուին, որ կարծում եմ՝ թէ՛ Սփիւռքում, թէ՛ Հայաստանի դպրոցներում պէտք է երեխաները սկսեն հաւասարաչափ ուսումնասիրել։
Սրանք շատ լուրջ ու հեռուն գնացող ծրագրեր են, որոնք ի հարկէ պահանջում են նաեւ նիւթական ներդրումներ։ Այսինքն դա այդքան էլ հեշտ չի անել։ Օրինակ, Հայաստանը, այսպէս, մէկ մատի շարժումով չի կարող անցնել դասական ուղղագրութեան, որովհետեւ դա նշանակում է ամբողջ գրադարանների պարունակութիւնը փոխել եւ մի ամբողջ սերունդ դառնալու է անգրագէտ, երբ չգիտի ճիշդ ուղղագրական կանոնները՝ դասական ուղղագրութեամբ գրելու համար։ Սա պահանջում է երկարատեւ աշխատանք, բայց նաեւ պահանջում է պետական ծրագիր։ Հիմա մենք ունեցանք մի քանի անգամ Հայաստան-Սփիւռք համաժողովներ, որոնք կոչուած էին պատասխան տալու այս հարցերին, եթէ ասեմ, որ այդ պատասխանը գտնուած է, ապա այդպէս էլ չի դեռ։ Հայաստան-Սփիւռք մերձեցումը, պետական, հեռանկարային ծրագիր, ցաւօք սրտի, դեռ չի դարձել։
