ՀԱՐՑՈՒՄ.- Վեհափառ, վերջին շրջանում Լիբանանը, որ տունն է տասնեակ հազար հայերի, կրկին տագնապի մէջ է: Ես նկատի ունեմ Իսրայէլի հետ մէկ տարի առաջ պատերազմը, երբ մասամբ աւերուեց Պէյրութը, պաղեստինեան փախստականների ճամբարներում շարունակուող ընդհարումները, ներքաղաքական ցնցումները: Ի՞նչ դժուարութիւնների է այսօր հանդիպում լիբանանահայ համայնքը:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ահաւասիկ վերջին 30 տարիներին Լիբանանը մնայուն կերպով տագնապի մէջ է: Թերեւս տագնապի բնոյթը, դրդապատճառները կամ արտայայտութիւնները կարող են փոխուել եւ փոխուել են, սակայն Լիբանանը դիմագրաւում է բազմաթիւ դժուարութիւններ, մարտահրաւէրներ քաղաքական, անվտանգութեան, ինչպէս նաեւ՝ տնտեսական իմաստով: Լիբանանեան տագնապը միջինարեւելեան տագնապի մաս է կազմում, եւ հետեւաբար, պէտք է դիտուի աւելի լայն շրջագծի մէջ, ինչպէս նաեւ միջինարեւելեան տագնապը իր հերթին պէտք է դիտուի շատ աւելի լայն միջազգային շրջագծի մէջ: Ես յուսով եմ եւ նշանները կը տեսնեմ արդէն, որ լիբանանեան տագնապը մօտ ապագայում մնայուն, ամբողջական լուծման ընթացքի մէջ պէտք է մտնի: Եթէ ասէք ինչո՞ւ, ապա այդ «ինչու»ի պատասխանը իմ համեստ կարծիքով կարող է լինել հետեւեալը. այսօր առաջին անգամ միջազգային ընտանիքի մօտ լուրջ հետաքրքրութիւն եմ տեսնում Լիբանանի նկատմամբ: Առաջին անգամ միջազգային ընտանիքի մօտ տեսնում եմ ոչ միայն հետաքրքրութիւն, այլ գործօն ու գործնական մասնակցութիւն՝ լիբանանեան տագնապի լուծման աշխատանքներում: Եւ աւելի՛ն, նաեւ Լիբանանի մէջ, համայնքների միջեւ տեսնում եմ հաւաքական ճիգ՝ Լիբանանը դուրս բերելու ներկայ տագնապից: Ահաւասիկ այս բոլորը գալիս են ցոյց տալու, թէ Լիբանանը դրական ընթացքի մէջ է, տագնապը պատկանում է անցեալին, երկիրը կամաց կամաց արդէն իսկ սկսել է մտնել մնայուն խաղաղութեան գործընթացի մէջ: Եւ առաջիկայ ամիս տեղի ունենալիք նախագահական ընտրութիւնները, վստահ եմ, մեծապէս պիտի նպաստեն այս գործընթացին: Այս բոլորի մէջ, պիտի հարցնէք՝ ո՞ւր է հայ համայնքը: Հայ համայնքը լիբանանեան ընտանիքի մաս է կազմում: Հայ համայնքը Լիբանանի 7 գլխաւոր համայնքներից մէկն է: Հետեւաբար ունի իր պարտաւորութիւնները եւ իրաւունքները: Լիբանանի հայութիւնը իր ամբողջական, իր հետեւողական ու գործօն մասնակցութիւնը բերել է ու կը շարունակի բերել լիբանանեան տագնապի լուծման բոլոր աշխատանքներում, բոլոր բնագաւառներում ու բոլոր մակարդակների վրայ: Հետեւաբար ես հաւատում եմ, որ բոլոր համայնքների ներդաշնակ գործակցութեամբ եւ բոլոր համայնքների ամբողջական մասնակցութեամբ առաջիկայ ամիսների ընթացքում նոր էջ պիտի բացուի լիբանանեան կեանքում:
Հ.- Վեհափառ, դուք այս օրերին ընդունում էիք լիբանանեան գործիչների՝ աշխարհիկ եւ կրօնական: Ըստ էութեան, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը ոչ միայն հոգեւոր, այլ նաեւ քաղաքական լուրջ դերակատարութիւն ունի: Լիբանանի միւս հոգեւոր առաջնորդները եւս ունե՞ն կարեւոր դերակատարութիւն Լիբանանի ներքաղաքական կեանքում:
Պ.- Քրիստոնէական եկեղեցին ապաքաղաքական չի կարող լինել, միաժամանակ քրիստոնէական եկեղեցին չի կարող, իրաւունք չունի քաղաքական որեւէ ուղղութեան, օրակարգի կամ կառոյցի հետ նոյնանալ: Սակայն քաղաքական ասելով ի՞նչ կը հասկանանք, ի՞նչ է քաղաքականութիւնը: Քաղաքականութիւնը երկու երես ունի. մէկ երեսը, ինչպէս ֆրանսացիները կ՚ասեն, petit politique է, այլ խօսքով՝ ընտրական, քաղաքական, տեղական մանր հարցերով զբաղող քաղաքականութիւնը: Ես կարծում եմ, թէ եկեղեցին պէտք չէ նման հարցերի մէջ մխրճուի: Սակայն քաղաքականութիւնը ունի նաեւ ուրիշ երես. համայնքի, ժողովրդի հետ կապուած ընդհանրական հարցեր, արդարութեան հարց, խաղաղութեան հարց, հաւասարութեան հարց, հարցեր, որոնք կը յուզեն հայրենիքը, համայնքը, հասարակութիւնը: Այդ հարցերի նկատմամբ եկեղեցին թէ՛ ասելիք ունի եւ թէ անելիք: Այս է իմ տեսակէտը, եւ այս է եկեղեցւոյ այսպէս կոչուած քաղաքական դերակատարութեան ճշմարիտ հասկացողութիւնը: Իսկ մեր եկեղեցին, որ ազգային եկեղեցի է, մեր եկեղեցին, որ պատմութեան ընթացքում ազգային դերակատարութիւն է ունեցել, չասելու համար՝ նաեւ որոշ իմաստով քաղաքական դերակատարութիւն պետականութեան բացակայութեան ժամանակ, այսօր նաեւ մեր եկեղեցին ազգային դերակատարութիւն ունի: Հայաստանը եւ ամբողջ հայութիւնը, հայրենիքը յուզող հարցեր կան, եկեղեցին ասելիք պէտք է ունենայ, անելիք պէտք է ունենայ: Չի կարող եկեղեցին չէզոք դերակատարութիւն ունենալ նոյնպէս Սփիւռքի մէջ, երբ մեր համայնքների կեանքում ընդհանրական հարցեր կան, ոչ թէ՝ նեղ կուսակցական, եւ եկեղեցին պէտք է այդտեղ իր յստակ դերակատարութիւնը ունենայ: Եկեղեցին պէտք չէ օգտագործուի քաղաքական նեղ հաշիւների համար, այլ եկեղեցին ինք պէտք է ծառայէ համահայկական նպատակների: Եկեղեցին միացուցիչ տարրը պէտք է լինի մեր ժողովրդի բոլոր զաւակների: Ինչ վերաբերում է Լիբանանին, վերջին դէպքերի ընթացքում մի կացութիւն ստեղծուեց, որտեղ մեր ամբողջ համայնքի հետ կապուած մի երեւոյթ առաջացաւ եւ մեր համայնքը որոշ իմաստով ցնցուեց: Այս կացութեան դիմաց եկեղեցին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը, չէր կարող անտարբեր մնալ: Մենք որպէս վեհափառ հայրապետ՝ մեր ձայնը բարձրացրինք եւ յստակօրէն արտայայտեցինք մեր ընդվզումը, միաժամանակ՝ մեր կեցուածքն ու սպասումը:
Հ.- Վեհափառ, պատմականօրէն հայ եկեղեցին ունեցել եւ ունի Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւն, երկու նուիրապետական աթոռներ՝ Պոլիս եւ Երուսաղէմ: Պատմականօրէն մեր ժողովրդի մի հատուած պատկանել է Կաթոլիկ եւ Աւետարանական եկեղեցիներին: Ինչպիսի՞ն են յարաբերութիւնները այստեղ՝ Լիբանանի հողի վրայ Առաքելական, Կաթոլիկ եւ Աւետարանական համայնքների, եկեղեցիների միջեւ:
Պ.- Ես հայկական քրիստոնէութիւնը կը նկատեմ մէկ ծառ, որի արմատները նոյնն են, բոլորս էլ նոյն արմատներին ենք պատկանում, նոյն արմատներից ենք աճել, կազմաւորուել: Պատմութեան ընթացքում, պայմանների բերումով, մեր ժողովրդի կեանքում առաջացել են կաթոլիկ եւ աւետարանական եկեղեցի: Ես խորհում եմ, որ մենք ամբողջական, սերտ, մնայուն գործակցութիւն պէտք է ստեղծենք մեր եկեղեցիների միջեւ: Վերջին հաշուով, մենք ոչ միայն նոյն արմատներին ենք պատկանում, այլ նոյն ժողովրդի զաւակներն ենք, նոյն հայրենիքի զաւակներն ենք, կողք-կողքի պիտի գանք եւ միասնաբար լուրջ, համապարփակ գործակցութեան ճամբաները որոնենք: Ինչ վերաբերում է Լիբանանին, միշտ էլ գործակցութիւն եղել է առաքելական համայնքի, կաթոլիկ համայնքի եւ բողոքական համայնքի միջեւ: Յատկապէս վերջին 30 տարիներին լիբանանեան տագնապը պարտադրել էր լինել աւելի սերտ ու միակամ: Ես կարծում եմ, թէ այս գործակցութիւնը պէտք է շարունակուի ոչ միայն Լիբանանում, այլեւ՝ մեր բոլոր գաղութներում եւ Հայաստանում: Մեզ համար կենսականը հայ առաքելական, հայ կաթոլիկ, հայ բողոքական լինելը չէ, նախ եւ առաջ, դաւանական պատկանելութիւնից վեր, մենք հա՛յ ենք: Ճիշդ է, որոշ զգայնութիւններ կ՚առաջանան մեր յարաբերութիւններում, բայց ես կարծում եմ, որ մենք պիտի փորձենք փոխադարձ հասկացողութեամբ այդ զգայնութիւնները շրջանցել եւ մեր միասնականութիւնը պահել, զօրացնել յօգուտ մեր ազգի եւ մեր հայրենիքի:
Հ.- Վեհափառ, լիբանանահայութիւնը շտեմարան է հայ գրի, գրականութեան, մշակոյթի: Այսօր շատ է խօսւում ու գրւում, որ լիբանանահայութիւնը արտագաղթում է արեւմտեան երկրներ: Ինչպէ՞ս էք տեսնում լիբանանահայութեան վաղը, տասը տարի անց:
Պ.- Ճիշդ է, լիբանանահայութիւնը Սփիւռքի սիրտն է եղել, հսկայ դերակատարութիւն ունեցել Սփիւռքում, առանցքային դերակատարութիւն է ունեցել Հայ Դատի հետապնդման մէջ: Սակայն միայն անցեալով պէտք չէ հպարտանալ, միայն անցեալին պէտք չէ նայել, այլ անցեալով լիցքաւորուած ու ներկայով զօրացած՝ պէտք է նայել ապագային եւ համապատասխան կերպով վերակազմակերպել մեր գաղութը: Քիչ առաջ ասացիք Լիբանանի գաղութը շտեմարան է եղել: Ճիշդ է, սակայն եթէ շտեմարանի մէջ տարիներով կուտակուած ուտելիքը միայն գործածենք, առանց նորը աւելցնելու, շտեմարանը կը սկսի կամաց-կամաց պակասել: Ոչ թէ միայն քանակային իմաստով, ու նաեւ մանաւանդ՝ որակային իմաստով: Այսօր Լիբանանի հայութեան առաջ հսկայ մարտահրաւէր կայ՝ ի՞նչ անել, ինչպէ՞ս անել, որ այդ դրամագլուխը զօրացնենք: Բաւական չէ միայն անցեալով հպարտանալ, այլ անցեալով հարստացած այսօր պէտք է ճիշդ կարդանք ժամանակի նշանները, հարցադրումներ կատարելով, արժեւորումներ կատարելով ու ինքնաքննադատական ոգով վերակազմակերպենք ու վերակենսաւորենք մեր կառոյցները, մեր հաւաքական կեանքը: Ահաւասիկ՝ մարտահրաւէրը Լիբանանի հայութեան առջեւ, եւ ինչո՞ւ չէ, իւրաքանչիւր գաղութի ու ամբողջ հայութեան դիմաց դրուած:
(Վերջը յաջորդով)