ՀԱՐՑՈՒՄ.- Տարածաշրջանէն ներս յստակօրէն սկսած է ուրուագծուիլ Թուրքիա-Ատրպէյճան-Վրաստան առանցքը: Ի՞նչ են այս երկիրները իրարու միացնող տնտեսական եւ քաղաքական գործօնները:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Իմ գնահատմամբ, իսկապէս վկայ ենք աննախադէպ մի գործընթացի, որ տեղի է ունենում հարաւային Կովկասում։ Առաջին անգամ է, որ Թուրքիային յաջողւում է Կովկասը պառակտել եւ ստեղծել երկու բեւեռ, որոնցից մէկի մէջ ընդգրկւում են Ատրպէյճան, Վրաստան, Թուրքիա, միւսին՝ Հայաստան-Արցախ։ Թուրքիայի այս ծրագիրը ունի աշխարհաքաղաքական նպատակներ, որոնցից ամենակարեւորը այն է, որ Թուրքիան տեսնելով, որ նա չի կարողանում հարաւային Կովկասը լիովին իր ազդեցութեան ոլորտի մէջ ընդգրկել՝ Հայաստանը Թուրքիայի համար դեռեւս մնում է անհասանելի, ուրեմն նա փորձում է հարաւային Կովկասը պառակտելով՝ գոնէ մի մասը վերցնել իր ազդեցութեան տակ։
Երկրորդ, այս գործընթացը ունի հակառուսական բացայայտ ուղղուածութիւն, որովհետեւ Ռուսաստանը հարաւային Կովկասում, մանաւանդ Հայաստանում, ունի ուժեղ դիրքեր։ Թուրքիան տեսնելով, որ հնարաւոր չի լինի Հայաստանում Ռուսաստանի ազդեցութիւնը թուլացնել, օգտուելով Վրաստանի այն քաղաքականութիւնից, որ նա ձգտում է ՆԱԹՕի անդամ դառնալ, նաեւ, որ Վրաստանը կախուածութեան մէջ է գտնւում Ատրպէյճանից կազի խնդրում, Թուրքիայից՝ տնտեսական առումով, այդ առանցքը ստեղծելով նա փորձում է Ռուսաստանի դիրքերը թուլացնել հարաւային Կովկասում։
Երրորդ գործօնը այն է, որ Թուրքիայի համար գուցէ աշխարհաքաղաքական առումով պակաս կարեւոր, բայց քաղաքական առումով մեծ կարեւորութիւն ունեցող Հայաստանի մեկուսացումն է, որ կարծես թէ, եթէ Թուրքիայի այս ծրագիրը իրականանայ, ստանում է աւելի ուրուագծելի, երեւացող պատկեր։
Այս առանցքի գաղափարը արծարծուել է 90ական թուականների վերջերին, այն ժամանակուայ նախագահ Սուլէյման Տեմիրէլի կողմից, որը այս գաղափարը կապում էր Պաքու–Ճէյհան ծրագրի իրականացման հետ։ Սակայն այն ժամանակ Թուրքիային չյաջողուեց իրականացնել այն, որովհետեւ մի կողմից Վրաստանը լիովին համաձայնութիւն չտուեց դառնալ այս առանցքի անդամ, միւս կողմից ԱՄՆը 2000ական թուականների սկզբներից՝ գնալով աւելի մեծացող անվստահութեամբ է վերաբերւում Թուրքիայի քաղաքականութեան ընդհանրապէս, եւ հարաւային Կովկասին մասնաւորապէս, նրանք եւս ընթացք չտուեցին։ Այս գաղափարի իրականացնելու գործընթացը արագացաւ, որովհետեւ Թուրքիան 90ական թուականների երկրորդ կէսից սկսած, Ատրպէյճանի եւ Վրաստանի հետ երկկողմանի յարաբերութիւններ վարելով՝ արդէն հիմը դրել էր այս առանցքին, իսկ 2006 թուականի Դեկտեմբերից սկսած այս գործընթացը ստացաւ առաւել արագընթաց բնոյթ, քանի որ իմ գնահատմամբ ռուսական քաղաքականութեան կոպիտ սխալի հետեւանքով (երբ ռուսերը հրաժարուեցին կազի գինը մատչելի դարձնել Վրաստանի համար) Վրաստանը դիմեց Ատրպէյճանին, եւ վերջինս Թուրքիայի յորդորներին լսելով մեծ օգնութիւն ցոյց տուեց Վրաստանին, պայմանով որ Վրաստանը միանայ այս դաշինքին: Վրաստան ստիպուած էր այդ քայլին գնալու։ Փաստօրէն 2006 թուականի Դեկտեմբերից այս գործընթացը դարձաւ տեսանելի։
Առանցքի հիմքում առաջին հերթին տնտեսական գործօններն են: Որո՞նք են դրանք. Պաքու–Ճէյհան նաւթատարը, Պաքու–Էրզրում կազատարը, նոր ծրագիրը որ ընդգրկում է Կարս–Ախալքալաք–Թիֆլիս–Պաքու երկաթուղագիծը։ Այս երեք խոշոր ծրագիրները կազմում են դաշինքի տնտեսական հիմքը։
Քաղաքական գործօնները նոյնպէս սկսել են տեսանելի դառնալ, հիմնականում դեռեւս ունեն երկկողմանի հիմքեր։ Այսինքն՝ Թուրքիա–Վրաստան, Թուրքիա–Ատրպէյճան, Վրաստան–Ատրպէյճան։ Քաղաքական գործընթացները դեռ չեն հասել քաղաքական եռակողմ դաշինքի, բայց բոլոր նախադրեալները կան, որ այդ քայլը մօտակայ ապագայում իրագործուի։ Այս գործընթացը հիմա մի քիչ թուլացել է Թուրքիայի ներքին խնդիրների պատճառով. երբ այդ ներքին խնդիրները հարթուեն, այս գործընթացը կ’արագանայ։
Երրորդ գործօնը ռազմականն է, փաստօրէն նոյնպէս երկկողմանի յարաբերութիւնները՝ մանաւանդ Թուրքիա–Վրաստան, Թուրքիա–Ատրպէյճան ռազմական ոլորտում բաւական խորացել է։ Ես չեմ բացառում, որ յաջորդ քայլը, քաղաքական դաշինքից յետոյ, կը լինի նաեւ ռազմական դաշինքի ստեղծումը երեք պետութիւնների միջեւ։ Այստեղ մի հանգամանքի վրայ եմ ուզում ուշադրութիւն դարձնել, որ առանցքի առա՛նցքը Վրաստանն է, ամէն ինչ Վրաստանից է կախուած՝ նա է խաղում այն դերը, որ մի կողմից կարող է աւելի արագացնել գործընթացները, միւս կողմից կարող է ընդհանրապէս վերացնել այս դաշինքի գաղափարը, իսկ Վրաստանը ձգտելով ՆԱԹՕի անդամ դառնալ, մեծապէս շահագրգռուած է Թուրքիայի հետ իր յարաբերութիւնները ոչ միայն բարելաւել, այլեւ՝ հնարաւորինս խորացնել, քանի որ Թուրքիան իրաւասութիւն ունի վեթօ դնել Վրաստանի ՆԱԹՕի անդամակցութեան, Թուրքիան այս հանգամանքը շատ հմտօրէն է օգտագործում։ Փաստօրէն Վրաստանը գտնւում է ճնշուած, ճզմուած դրութեան մէջ. մի կողմից կախուածութիւն Ատրպէյճանից՝ մեծ վարկը, որ նա ստացաւ կազի համար, միւս կողմից ատրպեճանական փոքրամասնութիւնը Վրաստանում, որ որոշ գնահատականներով օգտագործւում է Ատրպէյճանի կողմից, որպէս ճնշման միջոց Վրաստանի վրայ, միւս կողմից Թուրքիայի հետ բոլոր տնտեսական, ռազմական յարաբերութիւնները՝ Թուրքիան տնտեսապէս շատ աշխոյժ է Վրաստանում, եւ ռազմական բնագաւառում մեծ օգնութիւն է ցոյց տալիս համեմատաբար Վրաստանին, այնպէս որ այս դաշինքը հիմա կայացման գործընթացում է։
Հ.- Յայտնեցիք, որ դաշինքի հզօրացումը Հայաստանը կը տանի լճացման, կը մանրամասնէ՞ք ինչ վիճակի մէջ կրնայ յայտնուիլ մեր երկիրը եւ ի՞նչ կրնանք ընել:
Պ.- Սա Շատ լուրջ հարց է եւ պատասխանն էլ պէտք է լուրջ լինի։ Բնականաբար Հայաստան այս գործընթացների վրայ ուղղակի ներազդեցութիւն չի կարող ունենալ, եթէ խոշոր պետութիւնները՝ Ամերիկան եւ Ռուսաստանը, չազդեն։ Բայց կարծում եմ, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը, դիւանագիտութիւնը պէտք է կարողանան համարժէք պատասխան տալ այս գործընթացներին, եւ այդ համարժէք պատասխանը ես տեսնում եմ առաջին հերթին Հայաստանի ռազմաքաղաքական դաշինքի ուժեղացումը Ռուսաստանի հետ։ Դա նշանակում է, որ մենք պէտք է կարողանանք օգտագործել այն առաւելութիւնները, որ տալիս է մեզ այդ դաշինքը։ Հարաւային Կովկասում առաջին հերթին մենք ենք Ռուսաստանի ե՛ւ ռազմաքաղաքական ե՛ւ ռազմական դաշնակիցը: Ո՛չ Վրաստանը, ոչ ալ Ատրպէյճանը կարող են դառնալ այդ դաշնակիցը։ Պէտք է մենք կարողանանք օգտագործել այդ բոլոր առաւելութիւնները, սա մէկ։
Երկրորդը ես կարծում եմ, որ Հայաստանը պէտք է հրաժարուի կոմպլեմենտար քաղաքականութիւնից, որովհետեւ այս տեսակի գործընթացների ժամանակ, այդ քաղաքականութիւնը չի կարող լիովին ապահովել մեր երկրի անվտանգութիւնը, այդ քաղաքականութիւնը իմ կարծիքով լաւ էր 90ական թուականներին, երբ այսպիսի գործընթացներ չկային մեր տարածաշրջանում։ Պէտք է անցնինք հաւասարակշռուած արտաքին քաղաքականութեան, որ իմ կարծիքով աւելի աշխոյժ արտաքին քաղաքականութիւն է ենթադրում։ Դա նշանակում է, մենք լինելով Ռուսաստանի դաշնակից եւ հիմնականում մեր անվտանգութիւնը կապելով Ռուսաստանին, մեր ռազմական դաշինքի հետ մէկտեղ պէտք է կարողանանք օգտագործել նաեւ այլ երկրների հետ մեր բարեկամական յարաբերութիւնները, փորձենք դիմակայել այս թշնամական դաշինքը, որովհետեւ ըստ էութեան դա Հայաստանի դէմ ուղղուած եռակողմ դաշինք է, դրան մենք պէտք է կարողանանք դիմակայել, եւ ոչ թէ սպասենք։
Մենք պէտք է կարողանանք օգտագործել նաեւ ԱՄՆի հետ մեր բարեկամական յարաբերութիւնները, անոր բարիացակամ վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ, մեր այնտեղի համայնքի քարոզչական գործունէութիւնը։ Պէտք է կարողանանք օգտագործել այն հանգամանքը, որ արեւելեան ազգ ենք, Մերձաւոր Արեւելքում ունենք մեծ հեղինակութիւն ունեցող Սփիւռք, պէտք է կարողանանք նաեւ Իրանի հետ վարել հաւասարակշռուած քաղաքականութիւն, հաշուի առնելով, որ Իրանը մեր նկատմամբ տրամադրուած խնդիրներ չունի։
Հ.- Նշեցիք, որ Ռուսաստանը սխալ քաղաքականութիւն վարեց, ձեր կարիքով հիմա ան աւելի խիստ ոճով չ’արտայայտուի՞ր հարաւային Կովկասէն ներս ամերիկեան քաղաքական նախաձեռնութիւններուն նկատմամբ: Եթէ այո, ի՞նչ է պատճառը այս ազդարարութիւններուն։
Պ.– Ռուսաստանը խիստ խօսում է, բայց դեռեւս ես չեմ տեսնում, որ հարաւային Կովկասի նկատմամբ խիստ է գործում։ Ես կարծում եմ, որ Ռուսաստանն ու ԱՄՆը պէտք է կարողանան հարաւային Կովկասում հաստատել աւելի քաղաքակիրթ յարաբերութիւններ, որի հիմքը արդէն դրուած է: Փաստօրէն Ռուսաստանը արդէն որոշակի շրջանակներում ճանաչել է ԱՄՆի շահերը հարաւային Կովկասում։ ԱՄՆը իր հերթին փորձում է իր շահերը այստեղ աւելի լայն ներկայացնել, բայց դրան աւելացնում է նաեւ օրինակ ժողովրդավարական շարժումների խրախուսումը հարաւային Կովկասում, Ռուսաստանը միւս կողմից փորձում է այստեղ սահմանափակել ԱՄՆին՝ փորձելով դառնալ տարածաշրջանի գործընթացների կառավարողը։
Հ.- Հրանդ Տինքի սպանութենէն ետք Թուրքիոյ մէջ շատ խօսուեցաւ «Խորքային պետութեան» (Deep State) մասին: Ովքե՞ր են այս գաղտնի կազմակերպութեան ետին գտնուող գլխաւոր դերակատարները եւ ի՞նչ է անոնց հիմնական նպատակը:
Պ.- Իմ ընկալմամբ դա ոչ թէ գաղտնի կազմակերպութիւն է, այլ գաղտնի պետութիւն՝ պետութեան մէջ։ Սա նշանակում է, որ դրան մաս են կազմում բանակի վերնախաւը, հետախուզական ծառայութիւնները, մտաւորականութեան որոշ շերտեր, քաղաքական գործիչներ եւ գործարարներ։ Այսինքն՝ դա ոչ թէ կազմակերպութիւն է, այլ տարածուած երեւոյթ, որ հիմնական երկու գաղափարների առջեւ է համախմբուած։ Առաջինը այն է, որ պէտք է պահպանել Աթաթուրքի ստեղծած Թուրքիայի հանրապետութիւնը, այնպէս ինչպէս ստեղծուել էր, առանց փոփոխութիւնների: Դա նշանակում է ե՛ւ աշխարհիկ պետութիւն, ե՛ւ ազգայնամոլական ծայրայեղ ուժեղ պետութիւն, ազգային կրօնական փոքրամասնութիւնների ճնշում եւայլն։ Երկրորդ գաղափարը այն է, որ այդ մարդիկ պատրաստ են դիմել բոլոր միջոցների (ռազմական, ահաբեկչական)՝ իրականացնելու համար առաջին նպատակը, եւ մարդկանց վերացնել, այնպէս ինչպէս «վերացրեցին» Հրանդ Տինքին։
Հ.- Ինչպէ՞ս կը նկարագրէք Թուրքիոյ ներկայ քաղաքական ներքին իրավիճակը։
Պ.- Ներքին իրավիճակը պէտք է դիտարկել երկու հարթութեան վրայ։ Առաջինը խորքային գաղափարական գործընթացներն են, որոնք ինքնութեան հետ են կապուած։ Թուրքերը հիմա չեն կարող պարզել իրենք ո՞վ են, մահմետակա՞ն, թէ արեւմտեան Եւրոպա՞ են, թէ Ասիա։
Երկրորդը պայքար է իշխանութեան համար ընտրանի (elite) խմբաւորումների միջեւ։ Մէկը պայմանականօրէն անուանւում է քեմալականներ, միւսը՝ իսլամականներ։ Առաջինը աւանդական ընտրանին է, որ փորձում է պահպանել իր դիրքերը, երկրորդը նոր ձեւաւորուող ընտրանին է, որ հանդէս է գալիս իսլամի քաղաքական դերի աշխուժացման դիրքերից։ Այս պայքարն է, որը յանգեցնում է լարուած քաղաքական իրադրութեան Թուրքիայում:
Աւանդական ընտրանին՝ քեմալականները, արդէն չեն կարող իրենց իշխանութիւնը պահպանել, սովորական քաղաքական պայքարի ձեւերով եւ դրա համար շատ յաճախ դիմում են բանակի վերնախաւերին, որը նոյնպէս քեմալական հանրապետութեան պահապանն է Թուրքիայում։ Բայց հարցումները ցոյց են տալիս, որ ժողովուրդի մեծ մասը փաստօրէն թեքւում է դէպի այսպէս ասած իսլամական այդ նոր գաղափարախօսութիւնը, որ Թուրքիան իսլամական պետութիւն է եւ դրանից օգտւում են իսլամական ընտրանու ներկայացուցիչները։ Այն կուսակցութիւնը, որ հիմա կառավարում է Թուրքիայում, դա «Արդարութիւն եւ բարգաւաճում» կուսակցութիւնն է։ Ըստ հարցումներին նա ոչ միայն պահպանում է, այլեւ նոյնիսկ աւելացնում է իր համախոհների թիւը, եւ յառաջիկայ ընտրութիւններին, եթէ արտառոց որեւէ բան տեղի չունենայ, նրանք նոյնպէս յաղթելու են («Ա.».- Այդպէս ալ եղաւ վերջին ընտրութիւններուն): Դրա համար փաստօրէն հիմա, քեմալականները փորձում են իրադրութիւնը լարել, որպէսզի հնարաւորութիւն ստեղծեն բանակի համար միջամտելու, որ կանգնեցնեն այդ գործընթացները Թուրքիայում։
Հ.- Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ կան խորհողներ, որ Թուրքիոյ սահմանի բացումը աննախընթաց դրական արձագանգներ պիտի ունենայ Հայաստանի տնտեսութեան զարգացման գծով: Ի՞նչ է ձեր կարծիքը այս մասին:
Պ.- Նախ, ես կարծում եմ, որ սահմանի փակումը Թուրքիայի որդեգրած քաղաքականութեան հիմնական միջոցն է՝ նա սահմանը փակ պահելով ճնշում է գործադրում Հայաստանի վրայ։ Թուրքիան չի բացի սահմանը, եթէ Հայաստանի նկատմամբ ամբողջ քաղաքականութիւնը չվերանայուի, իսկ դա շատ բարդ խնդիր է, Թուրքիայի նման երկիրը միանգամից չի կարող այդպիսի որոշում ընդունել, նոյնիսկ եթէ ցանկանայ։ Բացի դրանից Թուրքիայում չկայ ոչ մի քաղաքական ուժ, որ գտնի, թէ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները պէտք է վերանայուեն։ Թուրքիոյ վերնախաւը, ե՛ւ իսլամականները, ե՛ւ քեմալականները այն կարծիքի են, որ յարաբերութիւնները պէտք է պահել ներկայ վիճակում՝ ճնշում գործադրելով Հայաստանի վրայ։
Ինչ վերաբերում է սահմանի բացմանը, այո՛ Հայաստանը վերջին տարիներին ցոյց է տուել, որ կարող է զարգանալ առանց սահմանի բացման, բայց ես կարծում եմ, որ եթէ Թուրքիան որոշի սահմանը բացել, Հայաստանը չի կարող սահմանը փակ պահել եւ իմաստ էլ չունի, որովհետեւ սահմանի փակման որոշումը Թուրքիան է ընդունել եւ նա էլ պէտք է որոշում ընդունի բացի՞, թէ ոչ։ Ես կարծում եմ, որ Հայաստանի համար ձեռնտու կը լինի սահմանի բացումը։ Այստեղ կայ երկրորդ խնդիրը, թէ Հայաստանը որքանո՞վ պատրաստ է սահմանի բացման։ Ես կարծում եմ դեռեւս պատրաստ չէ, որովհետեւ նախ պէտք է իրականացնել՝ ազգային, տնտեսական, պետական եւ հոգեւոր շատ լուրջ միջոցառումներ, Հայաստանի անվտանգութիւնը ապահովելու համար, յիշենք, որ սահման է բացւում մի երկրի հետ, որը մեղմ ասած ոչ բարիացակամ վերաբերմունք ունի Հայաստանի նկատմամբ, որի քաղաքականութիւնը տասնամեակներ շարունակ Հայաստանի նկատմամբ եղել է թշնամական։ Այնպէս որ իմ մօտեցումը այստեղ հետեւեալն է, եթէ Թուրքիան սահմանը բացում է, Հայաստանը փակ պահելու հնարաւորութիւն չունի, բայց պէտք է հիմակուանից պատրաստուենք սահմանի բաց լինելու այդ նոր կարգավիճակին։
Հ.- Թրքական պետութիւնը Հայկական Ցեղասպանութեան ուրացման ուղղութեամբ նոր մարտավարութիւն սկսած է որդեգրել, ուր նպատակ ունի հարցը միջազգային իրաւական դատական ատեաններու վճռահատման փոխանցել եւ կամ հարցը վստահիլ թուրք եւ հայ պատմաբաններու ուսումնասիրութեան։
Պ.- Ինչ վերաբերում է միջազգային իրաւական ատեաններին փոխանցելու հարցին, դրանք միայն խօսակցութիւններ են, գործնականօրէն ոչ մի բան չի արուել այդ ուղղութեամբ։ Քննարկումներ են տեղի ունենում Թուրքիայում, եւ ի վերջոյ ես չեմ կարծում, որ նրանք իսկապէս կը գնան այդ քայլին։ Նոր մարտավարութիւնը արտայայտուեց 2005 թուականին, Էրտողանի այն յայտարարութեամբ, որ նա առաջարկեց ստեղծել նոր յանձնաժողով թուրք եւ հայ պատմաբաններից: Այդ առաջարկը ի հարկէ մերժուեց Հայաստանի եւ Սփիւռքի հայ պատմաբանների կողմից եւ շատ ճիշդ արուեց (ես նրանց թւում էի), որովհետեւ պատմութեան այդ էջը, որ պատմական փաստ է, չի կարելի քննարկման առարկայ դարձնել։
Մենք թուրք պատմաբանների հետ կարող ենք քննարկել ոչ թէ եղե՞լ է կամ չի եղել Ցեղասպանութիւն, այլ կարող ենք քննարկել՝ ինչո՞ւ է եղել, ինչպէ՞ս է եղել, ի՞նչ հետեւանքներ է ունեցել։ Դրանք են պատմաբանների քննարկման խնդիրները։ Էրտողանի առաջարկը, դա թրքական ժխտողական մարտավարութեան կամ ռազմավարութեան նոր դրսեւորումն էր: Թուրքերը փորձում են պատմական փաստը դնել հարցականի տակ, եւ մի կողմից էլ ցոյց տալ աշխարհին, որ տեսէք մենք համաձայն ենք հարցը քննարկել։ Այնպէս որ, սա թրքական ձգտողական աւելի նուրբ ձեւի նոր դրսեւորում է, որ բացայայտուեց ու մերժուեց ե՛ւ Հայաստանի, ե՛ւ Սփիւռքի հայ պատմաբանների կողմից։
