ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ

Յարգելի ընթերցող, սոյն գրութիւնը պատրաստել էինք Զաւէն Խանճեանի «Այս Տունը Քո՞ւկդ է Թէ Իմս» հատորի լոյս ընծայման տարին՝ 2007 թուականին: Բաւականին գրախօսականներ կային, եւ մեր թերթի օրուայ խմբագիրը յարմար չգտաւ այս տպագրելու: Այժմ, երբ հեղինակը յաւէտ բաժանուած է մեզանից, կ՛ուզէինք ներկայացնել այն, որպէս մի վերյուշ նրա գրական ժառանգութիւնից եւ յարգանք իր յիշատակին:
Այդ երեկոյ մենակ էի եւ թեւաթափ: Հերթական տեղատուութիւն, որ ինքդ էլ չես կարող բացատրել: Պիտի փորձես չյանձնուել եւ այն վերափոխել մակընթացութեան. ինչպէս ազատուել մինակութիւնից: Առաջարկուել էր մի ընկերակցութիւն, մի նորատիպ գրքի բարեկամութիւն, եւ կարծես ժամանակն էր ընդունելու առաջարկը: Գրատնից վերցրի այն եւ թեւանցուկ արած գնացինք տուն:
Եղել էի գրքի ներկայացմանը: Գիտէի, որ բովանդակութիւնն ինձ ուրախութիւն չէր պատճառելու: Սակայն զգում էի, թէ իմ թախիծը պիտի մանրանար եւ փշրուէր այն հարցերի առջեւ, որ արծարծուած էին գրքում: Կան անձնականից վեր խնդիրներ, որոնք զգաստացնում են քեզ:
Վերջապէս բացայայտեմ ընկերակցիս. «Այս Տունը Քո՞ւկդ է Թէ Իմս», Զաւէն Խանճեան, 2007, Լոս Անջելես: Հեղինակը դէպի Արեւմտեան Հայաստան՝ Կիլիկիա եւ Պոլիս կատարած ուխտագնացութեան օրագրային էջերը վերածել է գրքի, ուր ճամբորդութեան քարտէսը համեմուել է տեղերի եւ դէպքերի վաւերական վկայութիւններով, գեղարուեստական համարներով, որպէս արդիւնք՝ նրա գիտելիքների եւ պրպտումների;
Զաւէն Խանճեանը «կամովին ջարդարարի բերդն է ուղղւում» եւ նոյնիսկ յուսախաբւում՝ թշնամուն չտեսնելով: Նա կարծես տանն է, «միակ անհարազատը մահիկով դրօշակն է», որի ներքոյ կքած է մեր որդեկորոյս հայրենիքը: Անձնական մտորումները, գլխապտոյտ պատճառող հանելուկները յաճախ ընդմիջում են պատկերներին: Խանճեանը մտածում է. «Ո՞վ պիտի վերադառնայ բնակելու այս հողերուն վրայ»: Սակայն միեւնոյն ժամանակ գրում է. «Այս հողին է շաղախուած մեր նախնիքներուն քրտինքն ու արիւնը, եւ ո՛չ անուանափոխութիւն, ո՛չ դրամափոխութիւն եւ ոչ դարափոխութիւն մեզ կրնան բաժանել այս հողերէն»: Վերջին քառասնամեակին ամբողջ Թուրքիայի բնակչութիւնը կրկնապատկուել, հասել է 73 միլիոնի: Եթէ մնայինք այնտեղ, արդեօ՞ք կը կրկնապատկուէինք մենք եւս: Այնթապի եկեղեցին կեղտոտ ու փոշոտ բանտից մզկիթի վերածելը նոյնիսկ նա համարում է համեմատաբար ողջունելի: Միւս կողմից, ինքնակոչ առեւտրականը փորձում է հայատառ թուրքերէնով փաստաթղթեր «նուիրել» իր նոր որսերին: Հանելուկներ, հանելուկներ: Ինը տասնամեակից աւելի քանդում եւ բնաջնջում են հայկականութիւնը: Խանճեանն ասում է. «Ի՞նչ է արդեօք պետութեան պաշտօնական դիրքը այս ուղղութեամբ: Տառապող վիրաւորեալի մը նման գոյութիւն մը կը քաշքշեն, յուսալով որ կարեկցող փամփուշտ մը վերջ տայ այս տառապանքին: Բայց ի՞նչն է, որ արգելք է այդ վախճանին: Չեմ գիտեր»:
Ու այսպէս ոլորւում է հարցերի կծիկը: Ոչ ոք չգիտի Թուրքիայի տարածքում գտնուող մշակութային գանձերի տարողութիւնը. ո՛չ պետութիւնը, ո՛չ հայութիւնը ոչ էլ տեղացի ժողովուրդը: Ո՞վ պիտի նախաձեռնի: Ո՞վ աւելի երգ ունի Մշոյ դաշտը գովերգելու, Սասունը ներբողելու. ներկայ բնակիչ թո՞ւրքը, քի՞ւրդը, «թէ՞ անոր կարոտով այրող եւ անոր կորուստով տառապող պանդուխտ հայը»: Զաւէնը հաւատում է պատմութեան արմատական փոփոխութիւններին, քանի դեռ մեր հաւատքի անթիւ ջահերն իր ստեղծագործ ժողովրդի բացակայութեանն իսկ շարունակում են հանդիսանալ այդ հաւատքի անսասան վկաները: Իսկ մեր ամենամեծ անձեռակերտ ջահը՝ Մեծ Մասիսը, «կարծես ամչնալով մեզ «այս» կողմէն տեսած ըլլալուն համար», լուռ ու անխօս խոկում է անցեալի, ներկայի եւ ապագայի մասին:
Շրջագայութեան ընթացքում Խանճեանը տեսնում էր հայ ժողովրդին պատկանող ժառանգութիւնը, սակայն նա ունէր մի այլ ցանկութիւն եւ նպատակ. նա պիտի այցելէր «գիւղին մէջ եզակի պատշգամբով զատորոշուող երկու յարկանի տունը», Խանճեան գերդաստանի պապենական օճախը: Մասիս սարը բոլորինն էր, իսկ այս տունը միայն «իրն էր»: Ներկայ տանտիրոջ՝ Հուսէյնի մայրը պատուիրել էր. «Այս ընտանիքի անդամներէն ոեւէ մէկը, որեւէ ատեն եթէ այցելեն ձեզ, զիրենք տանտիրոջ պէս կ՛ընդունիք»: Հուսէյնը գիտենալով իսկ իրականութիւնը, խռովուած հոգով հարցնում է Զաւէնին. «Հիմա ըսէ ինծի, այս տունը քո՞ւկդ է, թէ իմս»: Պատասխան չկայ: Զաւէնը պատասխանի փոխարէն ցոյց է տալիս ընկուզենու ծառը, որ պիտի տնկէր այս բակում բոլոր նրանց յիշատակին, «որոնք նահատակուեցան իրենց հայ ծնած ըլլալու մեղքին համար»: Նա ուզում էր չարը յաղթել բարիով:
Եւ այսպէս՝ ուխտագնացութիւն, ուղեկցութիւն, ուսուցում, միաւորւում են Խանճեանի գրքում: Արեւմտահայաստանը դառնում է անսպառ մի նիւթ, որի հետ առնչւում են ուխտաւորները: Բորբոքւում է մարած կարօտը, չսպիացած կարօտախտը: Ահաւոր է կորուստը, սակայն Խանճեանը հաւատում է թուրքի հոգեփոխմանը, արդարութեան յաղթանակին: Իսկ մինչ այդ, հեղինակը հանգում է տրամաբանական եզրակացութեան. «Ամրապնդել հայրենիքի պետականութիւնը՝ հզօր տնտեսութեամբ, անբասիր եւ անշահախնդիր ղեկավարութեամբ եւ հայրենի հողին վրայ ապրող ժողովուրդի երջանկութեամբ»։
Սրտամօտ հարցերի վերլուծման մի տարբերակ, որն արտայայտուած է գեղարուեստական գրքով: Կ՛ողջունենք հեղինակին՝ Զաւէն Խանճեանին։
Օգոստոս 2007