ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ԱՐՈՒԵՍՏԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ԹԵԿՆԱԾՈՒ, ՀՀ ԳԱԱ ԱՐՈՒԵՍՏԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԳԻՏԱՇԽԱՏՈՂ ԵՒ ԴԱՍԱԽՕՍ ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ ՀԵՏ
Վարեց՝ ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ
Չնայած Կալիֆորնիայի բնակչութեան տեղահանուած վիճակին, «Լարք» երաժշտական հիմնարկը որոշել էր Վաչէ Պարսումեանի վարած «Հայ երաժշտութեան պատմութեան» իր հերթական դասաժամը՝ առաւօտեան ժամը 8ից մինչեւ 9ը, տրամադրել մի դասախօսութեան, որի նիւթն էր՝ «Հայ բանահաւաքչութիւնը Կոմիտասից մինչեւ Պետրոս Ալահայտոյեան»։
Դիմատետրի վրայ հարցնում էին՝ «Առաւօտեա՞ն ժամը 8ին»։ Այո՛, Յունուար 25, 2025, Շաբաթ, առաւօտեան ժամը 8ին, Լարք երաժշտական ընկերակցութեան համալիրի «Թրպանճեան» սրահում։ Դասախօսն էր արուեստագիտութեան թեկնածու, ՀՀ ԳԱԱ Արուեստի ինստիտուտի գիտաշխատող, Ռ. Մելիքեանի անուան պետական քոլեջի դասախօս դոկտ. Անի Յակոբեանը։
Վաղ ժամը արգելք չէր հանդիսացել հաւաքելու ստուար մի բազմութիւն՝ ընդգրկելով մասնագէտներ եւ մշակութասէր անհատներ։
Դասախօսի մօտաւորապէս մէկ եւ կէս ժամ տեւած ելոյթը ունկնդրին ուղղակի կլանուած էր պահել։ Անին ներկայացնում էր մեր երաժշտութեան պատմութեան գիտականօրէն դասաւորուած ընթացքը, ինչը պատուանդան պիտի հանդիսանար խօսելու հայ բանահաւաքչութեան մասին։
Դասախօսի վարպետութիւնը կայանում էր նրանում, որ մասնագիտական բացատրութիւններին առընթեր, նա յանկարծ նուրբ շեղումներ էր կատարում անձնական, յուզական, յիշատակելի մտորումների մասին, որ հաճելիօրէն կապուած էր պահում ունկնդրին, մանաւանդ ոչ-երաժիշտ, եւ երբ դարձեալ շարունակւում էր հիմնական նիւթը, ներկաները անմիջապէս միանում էին այդ ընթացքին։ Իսկ Անիի երգային կատարումներն ուղղակի հմայում էին, մանաւանդ, առաւօտեան այդ ժամերին։
Եւ ինչպէս Անին որակեց «Լարք»ին՝ «Հայկական կղզեակ»ը կարողացել էր «որսալ» մի երիտասարդ, արդէն իսկ հմտացած մասնագէտի, որ պատմում էր մեր երաժշտական ժառանգութիւնը կենդանի պահողների մասին՝ նրանց կատարած աշխատանքը համարելով անգնահատելի։
Որոշեցինք դասախօսութեան ընթացքի հիմնական կէտերը ներկայացնելու փոխարէն, դասախօս դոկտ. Անի Յակոբեանին տալ մեր հարցերը, որոնց պատասխանների միջոցով կը յստականան ելոյթի ընթացքում արծարծուած խնդիրները։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ. – Հետաքրքրութիւնը բանահաւաքչութեան նկատմամբ ինչպէ՞ս սկսուեց. հայկական օրօրների մասին ձեր թեկնածուական թէզի՞ հետ կապուած, թէ՞ Արուեստի ինստիտուտում (հիմնարկութեան մէջ) աշխատանքներ կատարելու ընթացքում։
ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- 2014 թուականից հանդիսանում էի Գիտութիւնների Ազգային ակադեմիայի կրտսեր գիտաշխատող, այժմ՝ գիտաշխատող։ Ինձ համար պատիւ էր աւագներիս լինել թիկունք։ 2016ին նրանք հարց առաջացրին, թէ պիտի ունենաս քո անձնական թեման եւ մասնագիտական աճը։ Զարմացած էի, ուզում էի դեռեւս շարունակել մնալ օգնող ձեռք, գութանը քաշող լծկան։ Ասացին՝ ոչ, դու ունես ներուժ, պատրաստուածութիւն եւ պէտք է օգտագործես քո կարողութիւնները։ Ընտրելու էի ինձ համար կարեւոր մի թեմա թեկնածուական թէզի համար, սակայն կ՛ուզէի աշխատասիրել այնպիսի նիւթ, որ ուսումնասիրուած չլինէր եւ մի կաթիլ ջուր աւելացնէի բանահաւաքչական հսկայ ովկիանոսին։ Անշուշտ որ գիտական միակ ղեկավարս պիտի լինէր պրոֆեսոր Ալինա Փահլեւանեանը, ով իմ կողքին էր թէ՛ բակալաւրի, թէ՛ մագիստրոսի ժամանակ։ Առաջարկուած հրատապ թեմաներից ընտրեցի Հայ աւանդական օրօրները՝ գեղջկական շերտում, որ ի զարմանս ինձ, դեռեւս չէր ուսումնասիրուած, եւ ներկայացրի իմ աւարտաճառը, ստացայ գիտութիւնների թեկնածուի գիտական աստիճան։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Կարելի՞ է նշէք հայ երգի դասակարգումները, որ կատարեցիք դասախօսութեան ընթացքում։
ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- Ներկայ հայ երաժշտագիտութեան, ֆոլկլորագիտութեան բնագաւառում հայ երգը բաժանւում է պրոֆեսիոնալ (արհեստավարժ) եւ ոչ-պրոֆեսիոնալ ճիւղերի։ Ոչ պրոֆեսիոնալ հայ երգը նոյնպէս ունի իր ճիւղերը.
ա) Գեղջուկ երգ, որ ստեղծում էր մեկուսի, պարփակուած գիւղացին։
բ) Քաղաքային երգ, որ ստեղծւում էր քաղաքի միջավայրում, քարաւանների խաչմերուկում, այլ ազգերի հետ շփման մէջ, եւ դրանց փոխազդեցութիւնը շատ բնական է։
գ) Գուսանա-աշուղական երգ, որ ժողովրդա-պրոֆեսիոնալ շերտ է, վարպետների ստեղծած երգեր ժողովրդական ակունքներից։
Այստեղ պէտք է տարբերենք գուսան եւ աշուղ բառերը. գուսանը բուն հայկական հնագոյն երեւոյթ է, առաջացել է գովասան բառից, իսկ աշուղը համա-արեւելեան երեւոյթ է։ Հայ իրականութեան մէջ դեռեւս Յովնաթանեաններից, Սայաթ Նովայից եկած դասական տիպի աշուղութեանը եկաւ յաջորդելու ազգային աշուղական դպրոցը, որի հիմնադիրն է աշուղ Ջիւանին։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Հետաքրքրական էր հայկական մուղամաթների գոյութեան մասին ձեր ակնարկութիւնը։ Կ՛ուզէինք այդ բաժնի մասին բացատրութիւններ ընթերցողներին, քանի որ մեր հանրութիւնը գնալով աւելի է մխրճւում ամէնուր լսուող, աղաւաղուած հայկական երգի մէջ։
ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- Մուղամաթը միջնադարեան պրոֆեսիոնալ ճիւղի մի երեւոյթ է։ Հայ ժողովուրդը, ինչպէս եւ այլ ազգեր ունեն պրոֆեսիոնալ եւ ոչ-պրոֆեսիոնալ ուղղութիւններ։ Նախորդ հարցադրման ընթացքում ներկայացրինք հայ ոչ-պրոֆեսիոնալ՝ ժողովրդական երաժշտութեան ճիւղերը։ Բայց դրա կողքին, գոյութիւն ունի հայ միջնադարեան պրոֆեսիոնալ երաժշտութիւն, մինչ կոմպոզիտորական (յօրինումի) արուեստի ստեղծուելը։ Միջնադարեան պրոֆեսիոնալ երաժշտութիւնը ընդունուած է դիտարկել դարձեալ երեք ճիւղերով.
ա) Հոգեւոր երգ՝ սկսեալ 4րդ դարից, երբ քրիստոնէութիւնը մուտք գործեց Հայաստան։
բ) Տաղային արուեստ, որ հոգեւոր երգի մի այլ փուլ է, կան նաեւ աշխարհիկ տաղեր։
գ) Դասական մուղամաթ, որը եւս միջնադարում գոյութիւն ունէր հայ իրականութեան մէջ՝ մէկ յստակ տարբերութեամբ, որ հայ իրականութեան մէջ դասական մուղամաթը ձեւաւորուեց բացառապէս գործիքային երաժշտութեան արուեստում։ Երբեք եւ երբեք հայ իրականութիւնը չունի ձայնային (վոկալ) մուղամաթի դրսեւորում։ Երբ կայ վոկալ (ձայնային) մուղամաթ, դա այլեւս հայ երաժշտութեան շերտ չենք համարում։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս ստեղծուեց հայ ազգային բանահաւաքչութիւնը եւ՝ նրանց հիմնական ներկայացուցիչները։
ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- Երաժշտական բանահաւաքչութիւնը հայ իրականութեան մէջ աւելի ուշ սկսուեց, քան բանահիւսութեան հաւաքագրութիւնը, քանի որ պետականութիւն չունեցող Հայաստանում հատուկենտ էին պատրաստուած երաժիշտները։ Շատ ժամանակ երգերը հաւաքագրւում էին միայն տեքստերով։ Սակայն 19րդի 2րդ կէսին երեւան եկան հատուկենտ կրթուած երաժիշտներ, որոնք մտահոգ էին ազգի ապագայով, ի դէմս Սահակ Ամատունու, Սպիրիդոն Մելիքեանի, Քրիստափոր Կարա-Մուրզայի, Մակար Եկմալեանի։ Սակայն Կոմիտասով հայ երաժշտական բանահաւաքչութիւնը դրուեց գիտական հիմքերի վրայ, եւ երաժշտական բանահաւաքչութեան նիւթը, յատկապէս գեղջուկ շերտին վերաբերուող, հաւաքագրւում էր դրա ուսումնասիրման նպատակով, որպէսզի հասկանանք, թէ ի՞նչ է ներկայացնում հայ երաժշտութիւնը։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Բանահաւաքչութեան ուսումնասիրմանը նուիրուած մեր գիտնականների մասին, որոնց միացել էք արդէն նաեւ դուք։
ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- Երաժշտական բանահաւաքչութիւնը, որ շատ կարեւոր է հայ իրականութեան մէջ, պիտի ունենար շարունակողներ, որ ի հարկէ վերաբերւում է հաւաքուած նիւթի գիտական ուսումնասիրմանը։ Դրա հիմքը դրեց Կոմիտասը՝ իր անձնական օրինակով ցոյց տալով, թէ ինչպէս պէտք է աշխատել նիւթի հետ։ Իրենից յետոյ շատ երեւելիներ զբաղուեցին այդ գործով, ինչպէս Միհրան Թումաճանը, որ ահռելի գործ է կատարել այդ ուղղութեամբ, եւ ի հարկէ, Պետրոս Ալահայտոյեանը՝ իր Բալուի եւ Վանի ժողովրդական երգերին նուիրուած հատորներով։
Ցայսօր շարունակւում են այդ աշխատանքները։ 2000ական թուականներին կոնսերվատորիայի (երաժշտանոցի) Ազգագրութեան (ֆոլկլորագիտութեան) ամբիոնի կողմից հրատարակուել են 15 հատորներ «Հայ Ժողովրդական Երգեր Եւ Նուագներ» վերտառութեամբ, որոնցից Իջեւանին նուիրուած հատորի հեղինակն է ձեր համեստ ծառան։ ՀՀ ԳԱ Արուեստի ինստիտուտի Ժողովրդական երաժշտութեան բաժինը եւս հրատարակել է 13 հատորներ՝ «Հայ Երաժշտութեան Մատենաշար» խորագրով։
Հետեւաբար, մեր ժառանգութեան ուսումնասիրման, հրատարակման եւ գիտական շրջանառութեան գործընթացը շարունակւում է։ Այդպիսին պիտի լինի աշխատանքը նաեւ Պետրոս Ալահայտոյեանի ժառանգութեան հետ կապուած։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Պարզւում է, որ Պետրոս Ալահայտոյեանի արխիւը ոչ միայն երաժշտական է, այլեւ կան վկայութիւններ եւ նիւթեր, որ մեր Ցեղասպանութիւնը հաստատող վառ փաստեր են։ Նշեցիք, որ անհրաժեշտ է դրանք աշխատասիրուեն համապատասխան հիմնարկութիւնների կողմից։ Մի քանի խօսք այս մասին։
ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- Պետրոս Ալահայտոյեանի հնչեղ արխիւը բացառիկ է։ Խօսքը ունի իրական արժէք, քանի որ դրանում կան ոչ միայն հայ ժողովրդական երաժշտութեանը վերաբերող նմոյշներ, այլեւ այն Ցեղասպանութիւնը վերապրած, կարելի է ասել վերջին սերնդի պատմութիւնն է։ Նախ եւ առաջին հերթին արխիւը ունի ցեղասպանագիտական կարեւորութիւն։ Այդ է վկայում շուրջ 400 տուփերի անձնագրաւորման պատկերը, ուր իւրաքանչիւր ասացող պատմում է իր փրկութեան ճանապարհը։
2024 թուականի Նոյեմբերի 29ին Հայաստանում հնչեղ ձեւով նշուեց Պետրոս Ալահայտոյեանի ծննդեան 90ամեակը։ Այստեղ պաշտօնապէս յուշագրեր կնքուեցին, որ ՀՀ ԳԱԱ Գիտութիւնների Ազգային ակադեմիայի արուեստի ինստիտուտի Արամ Քոչարեանի արխիւում պահուող Ալահայտոյեանի ժառանգութիւնը կարող են ուսումնասիրել Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտը՝ իրենց համապատասխան նիւթերով, Ազգագրութեան եւ հնագիտութեան ինստիտուտը՝ ազգագրական նիւթերով։
ԿԱՐԻՆԷ ՏԷՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Պետրոս Ալահայտոյեանի մասին խօսել Գլենդելի «Լարք» հիմնարկում, կը նշանակի ներկայանալ նրա հոգեւոր կեանքի օճախներից մէկում, ի դէպ նա սերտ կապի մէջ էր եւ անդամ էր Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեանը։ Ձեր տպաւորութիւնը «Լարք» երաժշտական հաստատութեան՝ «Հայկական կղզեակի» մասին, եւ աշխատանքային ի՞նչ ծրագրեր կարելի մշակել միասնաբար, որ կը նշանակի Սփիւռք-հայրենիք մշակութային համագործակցութիւն։
ԴՈԿՏ. ԱՆԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- «Լարք»ի մէջ ունեցած իմ դասախօսութիւնը առանձնակի կարեւորութիւն ունեցաւ, քանի որ արձագանգը իւրովի էր, եւ ինձ յուշեց, թէ շատ անելիքներ կան, որոնք կարօտ են իրականացման։ Իմ կողից ցանկութիւն եմ յայտնում, որ իւրաքանչիւր նախաձեռնութիւն, որ կ՛ունենայ ինչպէս ասուեց՝ «Լարք կղզեակը», պիտի իրականութիւն դառնայ եւ իւրաքանչիւր նախաձեռնութիւն, ուր կարող եմ ունենալ իմ փոքրիկ լուման, ես պատրաստ եմ ծառայելու։ Այստեղ ես զգացի մտահոգութիւն, ցանկութիւն, որ հայ մշակոյթը մի նոր շնչով վեր յառնի, ինչպէս փիւնիկը մեր։ Ինքս հենց այդ իղձը ունեմ, որ հայ ազգը պիտի վեր յառնի իր մշակութային շերտով, իր գաղափարական շերտով եւ իր արժէքը իմացող շերտով, հասկանայ իր իրական մեծութիւնը։ Այս իմաստով՝ սա մեր մեծ համագործակցութեան սկիզբն էր։
