ԱՐԱ ՊԱՊԵԱՆ
Որոշ կուսակցապետեր (Partei-kanzlei գերմ.) փորձ են անում իրենց եւ ուրիշների խաբեպատիր վերլուծութիւններով հաւասարութեան նշան դնել տխրահռչակ զոյգ արձանագրութիւնների ստորագրելուն ընդդիմանալու եւ հայ-թուրքական դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատելուն եւ, այսպէս կոչուած, սահմանը բացելուն ընդդիմանալու միջեւ: Անձամբ ես հարիւր տոկոսով կողմ եմ դիւանագիատական, ինչպէս նաեւ հիւպատոսական, յարաբերութիւններ հաստատելուն եւ յիսուն տոկոսով կողմ, այսպէս կոչուած, սահմանի բացմանը: Միաժամանակ, ես հարիւր տոկոսով դէմ եմ վերոյիշեալ արձանագրութիւնների ստորագրմանը, առաւել եւս վաւերացմանը, քանի որ բացի յարաբերութիւններ հաստատելու եւ Հայաստանը ապաշրջափակելու դրոյթներից, դրանք ունեն աւելի քան մէկ տասնեակ շատ լուրջ, անգամ ճակատագրական, պարտաւորութիւններ, որոնք իրենց բնոյթով միչեւիսկ նախապայմաններ չեն, այլ արդէն յանձնառու պայմաններ:
Դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատումն ինքնանպատակ չէ: Այն երկրների միջեւ առկայ եւ հնարաւոր խնդիրների, վէճերի ու տարաձայնութիւնների բանակցային ճանապարհով լուծելու միջոց է: Եթէ մենք բոլոր սկզբունքային հարցերում վերջնական զիջումների ենք գնում, վաղը ի՞նչ ենք քննարկելու թուրքերի հետ: Յուշարձանների պահպանութեան հարցե՞րը, թէ Տոյոտայի պահեստամասերի ներկրման արտօնութիւնները:
Համառօտակի այն մասին, թէ իբր արձանագրութիւնների մէջ խօսք չկայ Կարսի պայմանագրի մասին: Նախ, թող մէկն ինձ բացատրի «գոյութիւն ունեցող սահմանը որոշող համապատասխան պայմանգրեր» ասելով, կողմերն ի՞նչ նկատի ունեն: Գուցէ նաեւ Ալեքսանդրապոլի պայմանգիրը, չէ՞ որ պայմանագրեր բառը յոգնակի է:
Նախ քաղաքական առումով ի՞նչ բան է Կարսի պայմանագիրը: Դա ռուսական բոլշեւիզի կաշառքն էր Մուդրոսի զինադադարը (30 Հոկտեմբերի 1918թ.) ոտնահարած, օրինական իշխանութիւնների կողմից դատապարտուած, դաշնակիցների կողմից յանցագործներ հռչակուած օսմանեան բանակի այն գեներալներին, ովքեր պատրաստ էին ոչնչացնել հայկական ու յունական «իմպերիալիզմը»:
Իր զաւթողական բնոյթով ու անօրինական կարգավիճակով հանդերձ, Կարսի պայմանագիրն ունի որոշ նպաստաւոր դրոյթներ: Մասնաւորապէս, պայմանագրի 11, 17, եւ 18 յօդուածներն համապատասխանաբար անդրադառնում են օտարերկրեայ քաղաքացիների իրաւուքներին, անխափան հաղորդակցութեանը, առեւտրական յարբերութիւններին եւ որոշակիօրէն կանոնակարգում են դրանք:
Մի կողմ թողնելով Կարսի, ինչպէս նաեւ Ալեքսանդրապոլի ու Մոսկուայի պայմանագրերի օրինականութեան, աւել ճիշտ անօրինականութեան, հարցը, համառօտակի անդրադառնամ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատման արձանագրութեան հինգերորդ կէտի մէջ առկայ պարտաւորութեանը, այն է. «համապատասխան միջազգային իրաւունքի պայմանագրերով որոշուած երկու երկրների միջեւ գոյութիւն ունեցող սահմանի փոխադարձ ճանաչում»:
Կարելի է հստատապէս ասել, որ նման ձեւակերպման պարագային աւելի լաւ էր լինէր Կարսի պայմանագրի ուղղակի յիշատակումը, քան նման անուղղակի, սակայն մինաշանակ յղումը: Երկրորդ պարագային, մենք իրաւականօրէն ձեւակերպում ու ամրագրում ենք օրինապէս ճանաչած պետութեան Հայաստանի Հանրապետութեան, դէմ թուրքական ապստամբական զօրամիաւորումների տարածքային բռնազաւթումները, առանց մինչեւիսկ ամրագերելու Կարսի պայմագրի մանր ձեռքբերումները:
Ուզում եմ հաւատալ, որ տխրահռչակ արձանագրութիւնների մէջ սպրդած աւելի քան մէկ տասնեակ հայակործան սխալները, ծառայողական անփութութեան հետեւանք են, թէ չէ շոգ եղանակին ինչ միտք ասես, որ չի ծագում մարդու գլխում:
Արա Պապեան՝ «Մոդուս վիվենդի» կեդրոնի ղեկավարն է:
6 Սեպտեմբերի 2009թ.