ՍՏԵՓԱՆ ԹՈՓՉԵԱՆ
Սոյն թուականի Օգոստոսի 31ին նախաստորագրուած ու հրապարակուած հայ-թուրքական արձանագրութիւնները հասարակական լայն, բուռն քննարկումների արժանացան բողոքի հսկայական ալիք բարձրացնելով։ Եւ ահա, Սեպտեմբերի 17ին ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսեանը հանդիպելով քաղաքական կուսակցութիւնների հետ, ասաց. «Այո՛, հնարաւոր եմ համարում, որ փաստաթղթերի առանձին հատուածների վերաբերեալ որոշ մարդկանց համար բացատրութիւններն այդպէս էլ համոզիչ չլինեն, չնայած համոզուած եմ, որ համակողմանի ներկայացման դէպքում, դա գրեթէ անհնար է… Ի վերջոյ, այս փուլով մենք աւարտո՞ւմ, թէ՞ սկսում ենք։ Եկէ՛ք միասին այսօր խօսենք եւ հասկանանք»։
Արդ, փորձենք հասկանալ. «գրեթէ անհնար է» ընդունե՞լ, թէ՞ չընդունել այդ փաստաթղթերի համոզչութիւնը։ «Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ երկկողմ յարաբերութիւնների զարգացման մասին» վերնագրում )եւ տեքստում( կրկնուող «զարգացման մասին» արտայայտութիւնն իսկ հարց է առթում՝ ի՞նչ պիտի «զարգացնեն»՝ դիւանագիտական յարաբերութիւնների չգոյութի՞ւնը, թէ՞ աւելի ամուր փակեն փակ սահմանը։
Անընդունելի համարուեցին արձանագրութիւնների յատկապէս հետեւեալ հատուածները.
Առաջին արձանագրութիւն. «2. …իրականացնել երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած պատմական հարթութեան երկխօսութիւն, այդ թւում՝ պատմական փաստաթղթերի եւ արխիւների գիտական, անկողմնակալ ուսումնասիրութեան միջոցով գոյութիւն ունեցող խնդիրների յստակեցման ու առաջարկների ձեւակերպման համար»։ Ապա եւ, որպէսզի իրականացուի «պատմական հարթութեան» երկխօսութիւնը, «3. Համաձայնեցին ստեղծել միջկառավարական երկկողմ յանձնաժողով, որը կ՛ունենայ առանձին ենթայանձնաժողովներ՝ սոյն արձանագրութեան վերը նշուած երկրորդ գործառութային պարբերութեան յանձնառութիւնների անմիջական իրագործման նպատակով»։
Երկրորդ արձանագրութիւն՝ «Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատելու մասին». ա( «Վերահաստատելով հաւասարութեան, ինքնիշխանութեան, այլ պետութիւնների ներքին գործերին չմիջամտելու, տարածքային ամբողջականութեան եւ սահմանների անխախտելիութեան սկզբունքները յարգելու իրենց երկկողմ եւ բազմակողմ պարտաւորութիւնները»։ բ( «Վերահաստատելով երկու երկրների միջեւ գոյութիւն ունեցող ընդհանուր սահմանի փոխադարձ ճանաչումը՝ սահմանուած միջազգային իրաւունքի համապատասխան պայմանագրերով»։ գ( «Հաստատելով իրենց յանձնառութիւնը՝ ձեռնպահ մնալ բարիդրացիական յարաբերութիւնների ոգուն չհամապատասխանող քաղաքականութիւն վարելուց»։
Մինչեւ այս ձեւակերպումների քննութեանն անցնելը ի հաստատումն այն փաստի, որ անկախ արձանագրութիւնների բոլոր հատուածները ընդունել-չընդունելուց յետոյ, դրանք լոկ ձեւական նշանակութիւն կարող են ունենալ այնպիսի հարեւանների հետ յարաբերութիւններում՝ ինչպէս Թուրքիան եւ նրա յաւերժական եղբայր Ադրբեջանը, բերենք, օրինակ, հետեւեալ ձեւակերպումը. «…աշխատանք տանել երկու կողմերի մշակութային ժառանգութեան պահպանման եւ համատեղ մշակութային ծրագրեր իրագործելու նպատակով»։ Հայկական մշակութային յուշարձանների բարբարոսական անթիւ ոչնչացումներից յետոյ, վերջապէս դրան հաւաստում էր Աղթամարի վանքի վերանորոգումը, կամ հետագայ ենթադրելի աշխատանքների շարքում՝ Անիի յուշարձանների համատեղ մասնակի վերականգնումը։ Թւում է, պարտադիր չէր յատուկ քաղաքական, դիւանագիտական արձանագրութիւններ կազմել դա կազմակերպելու համար։ Այսու հանդերձ, հայ մշակոյթի մարգարիտ Անիում սկսուեցին «վրացական» եկեղեցիների վերանորոգման թուրք-վրացական աշխատանքները։ Անիի յուշարձանների վրացականացման այս համատեղ փորձն իսկ բացայայտում է հայ-թուրք յարաբերութիւնների եթէ չասենք առժամանակեայ անհնարինութիւնը, ապա առ նուազն անհամատեղելիութիւնը։ Ո՞րն է այդ անհեթեթ քայլի նպատակը. ապացուցել, որ Անին բուն հայկական քաղաք չի եղել, այլ նա՛եւ վրացական, արաբական, թուրքական, վաղը միւս օրը՝ հրէական, քրտական, «ադրբեջանական» եւ ինչ կամենան, միայն թէ օտարեն հայերից, իւրացնեն, աշխարհին համոզելով, իբր Հայաստանը ոչ միայն այդ քաղաքի, այլեւ ողջ Արեւմտահայաստանի վերադարձի նկրտումներ չի կարող ունենալ, քանի որ իրենցը չէ։ Իսկ վրացինե՞րը. հայկական յուշարձանների ու տարածքների իւրացման տենչը նրանց վաղուց հանգիստ չի տալիս, որքան էլ սեփական վրացական տարածքների վրայ կանոնաւոր կանգնել չեն կարողանում, որքան էլ մեծ է թուրք-ադրբեջանա-վրացական «եղբայրութեան» ծաւալումով Վրաստանի պարանոցին օղակուող մասնատման ու կործանման վտանգը։
Եթէ այսպէս է վիճակը հայ-թուրքական մշակութային յարաբերութիւնների ոլորտում, ի՞նչ կարելի է սպասել նշուած «պատմական անկողմնակալ ուսումնասիրութիւնից», «այլ պետութիւնների տարածքային ամբողջութիւնից», թուրք հայկական ներկայ «ընդհանուր սահմանի փոխադարձ» ճանաչումից եւ նման դատարկաբանութիւններից։ Որ թուրք-ադրբեջանցիները աշխարհի աչքին թոզ փչելու, ժողովրդական խօսքով՝ գելթոզի անելու անգերազանց վարպետներ են գաղտնիք չէ փոքր ի շատէ տեղեակ ոչ մէկի համար։ Բայց, կարդալով ՀՀ պետական ներկայացուցիչների մասնակցութեամբ նախապատրաստուած, նախաստորագրուած այս արձանագրութիւնները, ապշել կարելի էր, եթէ դրանք թուրք-հայ-ադրբեջանական յարաբերութիւններում անսպասելիօրէն եզակի մի դիպուած լինէին։ Առաջին անգամ չէ, որ թուրք քաղաքական գործիչները դիւրութեամբ խաղացնում ու խաբում են հայ գործիչներին։
Մեծարգոյ պարոնա՛յք, ինչ որ նախաստորագրել էք, ինչպէս ասում են՝ «Ձեր իմանալիքն է»։ Բայց ձեզ գոնէ չհետաքրքրե՞ց «այլ պետութիւնների… տարածքային ամբողջութեան…» հատուածի անսպասելի յայտնուելը փաստաթղթում։ Ի՞նչ անելիք ունեն այստեղ այլ պետութիւնները՝ օրինակ՝ Մոզամբիկն ու Սինգապուրը։ Մի՞թէ պարզ չէր, որ սա վերաբերում է ոչ թէ Սինգապուրին, այլ, բառախաղով ասած՝ ադրբեջանական լպիրշ պահանջների գազօջախում եփուած մահացու ապուրին։ Այո՛, իրաւացի են բոլոր նրանք, ովքեր գտնում են, որ ձեւակերպումը ուղղակի վերաբերում է Ադրբեջանի երակայած «ամբողջականութեանը», ուստի բացարձակապէս մերժելի է։
Ինչքան էլ չես ուզում հաւատալ, որ մարդիկ գիրք չեն կարդացել, ուստի ի զօրու չեն տեքստ ընկալել, այնու ամենայնիւ, ստիպուած ես հարցնել. ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէին գործի մասնակից ներկայացուցիչները եւ առաջին հերթին ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսեանը, Արտգործնախարար Էդուարդ Նալբանդեանը մշուշապատ-վերացական «…ձեռնպահ մնալ բարիդրացիական յարաբերութիւնների ոգուն չհամապատասխանող քաղաքականութիւն վարելուց» ձեւակերպումը։ Ի՞նչն է «համապատասխանում», եւ ի՞նչը «չի համապատասխանում»։ Ի հարկէ, յատկապէս այն ամէնը, ինչի հանդէպ երկու կողմի հարեւան թուրք պաշտօնեաներն ու ազգայնամոլները անբուժելի ալերգիա ունեն՝ Թուրքիայում եւ Ադրբեջանում հայերի ցեղասպանութիւններից մինչեւ բռնակցուած հայկական տարածքների, իւրացուած ունեցուածքի, ոչնչացուած հայկական մշակութային արժէքների, միջազգային իրաւունքի տեսակէտից անօրինական պայմանագրերի ու սահմանների եւ յարակից այլ խնդիրներ։ Ուրեմն ստորագրելուց յետոյ թուրքերը կարող են պահանջե՞լ, որ դադարեցուեն Հայ Դատի աշխատանքները, ոչ միայն Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնից հանուեն ցեղասպանութեան, պահանջատիրութեան խնդիրները, այլեւ երկրի ներսում իսկ, Եղեռնի ամէնամեայ սգահանդէսներ չկատարուեն, կամ ի սպառ մոռանան Սեւրի դաշնագիրը, Արցախը, Նախիջեւանը, մի խօսքով, ամէնն ինչ թուրքերի քիմքին «չի համապատասխանում»։
«Չհամապատասխանող» խնդիրների շարքում տարօրինակ է՝ «Վերահաստատելով երկու երկրների միջեւ գոյութիւն ունեցող ընդհանուր սահմանի փոխադարձ ճանաչումը՝ սահմանուած միջազգային իրաւունքի համապատասխան պայմանագրերով» ձեւակերպումը։ Միջազգային իրաւունքին համապատասխան է 1920ի Օգոստոսի 10ի Սեւրի հաշտութեան պայմանագիրը, իսկ Ալեքսանդրապոլի )1920(, Մոսկուայի եւ Կարսի )1921( պայմանագրերը անհամապատասխան են։ «Թէեւ այս երեք փաստաթղթերն էլ ունեն պայմանագիր անուանումը,» գրում է Արա Պապեանը, «այսու հանդերձ նրանցից եւ ոչ մէկը միջազգային իրաւունքի տեսակէտից պայմանագիր չէ։ Նշեալ բոլոր պայմանագրերը կնքած կողմերից եւ ոչ մէկը, կնքելու պահին, չի ունեցել նման լիազօրութիւն… չի եղել միջազգայնօրէն ճանաչուած պետութեան օրինական կառավարութեան լիազօր ներկայացուցի»չ )«Ասպարէզ», 25 Սեպտեմբեր, 2009(։ Արդ, ո՞ր պայմանագրի համապատասխան, ո՞ր սահմանն է կամենում «վերահաստատել» Թուրքիան եւ ո՞րը Հայաստանը։ Դժուար կը լինէր պատասխանել այս հարցին, եթէ նախադասութիւնից բացակայէր թուրքական ծանծաղամիտ խորամանկութեամբ տեքստ (բնագրի մէջ-խմբ.) սպրդած՝ «երկու երկրների միջեւ գոյութիւն ունեցող ընդհանուր սահմանը», որը հայկական կողմը անուշադրութեան է մատնել եթէ ոչ իր դիւրահաւատ գերծանծաղամտութեան պատճառով, ապա կուրացած՝ «բացուելիք» սահմանի երեւակայական գայթակղիչ բարիքներից։ Այն որ արձանագրութիւններում բացակայում է «Ղարաբաղ» բառը բնաւ չի նշանակում, որ սահմանը բացելու առաջին նախապայմանը, սկսելով ազատագրուած եօթ շրջաններից, Արցախի Հանրապետութիւնը թուրք-ադրբեջանցիներին նուիրելը չէ։ Հայկական մնացեալ տարածքների մասին խօսելն այլեւս աւելորդ է դառնում։
Որքան էլ միջազգային իրաւունքի տեսանկիւնից տարածքային պատկանելութեան հարցում «պատմական հարթութեան» դերը որոշիչ չէ, արձանագրութիւններում դարձել է գլխաւոր կէտերից։ «Պատմական փաստաթղթերի եւ արխիւների գիտական, անկողմնակալ ուսումնասիրութեան միջոցով գոյութիւն ունեցող խնդիրների յստակեցման ու առաջարկների ձեւակերպման համար»՝ ահա գրաւիչ կերակուրը այն թուլամիտների համար, ովքեր ի վիճակի չեն պատկերացնել.
Ի՞նչ կապ ունեն գիտական ուսումնասիրութիւնները որեւէ երկու երկրի դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատման, սահման բացելու հետ։ Ի՞նչ է հասկանում թուրքական եւ ի՞նչ՝ հայկական կողմը «անկողմնակալ ուսումնասիրութիւններ» ասելով։ Պատմական ի՞նչ ցարդ անյայտ խնդիրների յստակեցման ու ի՞նչ առաջարկներ ձեւակերպելու մասին է խօսքը։ Պատմական ի՞նչ չուսումնասիրուած փաստաթղթեր եւ արխիւային նիւթեր կան, որոնք, արմատապէս պէտք է հերքեն մինչ այժմ ծայրէծայր ուսումնասիրուած, անթիւ փաստերով հաստատուած իրողութիւնները։ Յատկապէս ո՞ր պատմաշրջանները )օրինակ՝ Տիգրան Մեծի՞(( եւ ո՞ր իրադարձութիւնները նկատի ունեն կողմերը եւ ում ո՞ր շահագրգռութիւնն է ստիպել, արձանագրութիւններ ներմուծել ներկայ հատուածը, եւայլն, եւայլն։
Ընդհանրապէս բուն գործին չառնչուող, ուստի եւ տարրական տրամաբանութիւնից զուրկ, լպրծուն-թրքաշունչ բոլոր վերոյիշեալ ձեւակերպումների հիմքը պանթուրանական նոյն ոճրագործ յամառութեան՝ Հայաստանը քարտէզից վերացնելու արգասիք են։ Եւ հետեւաբար, «պատմական հարթութիւնը» շքամուտքից յաղթական մտել է ներկայ քաղաքական-դիւանագիտական փաստաթուղթ ոչ թէ պատմական իրողութիւնների «անկողմնակալ» ուսումնասիրութեան զուտ «գիտական» մտահոգութեան պատճառով, այլ պատմութեան այն փաստերի անտեսման նպատակով, որոնք կարող են պահանջատիրական վտանգ սպառնալ յատկապէս Թուրքիա-Ադրբեջան տարածքային ամբողջութեանը։ Հրէական ողջակիզումը ընդունող Գերմանիան օրինաչափօրէն ստանձնեց առաւելապէս բարոյական-նիւթական հատուցման պարտաւորութիւն։ Թուրքիան նույնպէս չէր խուսափի գոնէ որոշ չափով նիւթական եւ առաւելապէս բարոյական հատուցումից իր ցեղասպանած ժողովուրդների, մասնաւորաբար հայ ժողովրդի հանդէպ, եթէ իր ներկայ տարածքը ձեւաւորած չլինէր այդ ժողովուրդների պատմական տարածքների բռնակցումով, եւ յատկապէս, եթէ նրան չսպառնար Սեւրի դաշնագրով նախատեսուած ինչպէս Արեւելեան, այնպէս եւ Արեւմտեան Հայաստանի որոշ տարածքների վերադարձի վտանգը։ Թուրքերի նպատակը «գիտական», «անկողմնակալ» ուսումնասիրութիւններով «ապացուցելն» է, որ հայերի ցեղասպանութիւն Թուրքիայում եւ Ադրբեջանում չի եղել, ուստի եւ պահանջատիրութիւն չի կարող լինել։
Ցեղասպանութեան թանգարանի տնօրէն Հայկ Դեմոյեանը գտնում է, որ «պատմական հարթութեամբ» զբաղուող ենթայանձնաժողովի բացայայտումները կարող են կործանարար լինել թուրքերի համար. «Արդէն հիմա ես առաջարկում եմ, որ թուրքական կողմը հնարաւորութիւն ընձեռի ուսումնասիրել Թուրքիայի ռազմական ու գլխաւոր շտաբի արխիւները։ Մասնաւորապէս այդ արխիւներում կան 90 տարի առաջ Թուրքիայի ռազմական դատարանների վերաբերեալ փաստաթղթեր։ Այդ դատավարութիւնների ընթացքում ոչ թէ վկայութիւնների, այլ բացառապէս փաստաթղթերի հիման վրա դատապարտուել է Հայոց ցեղասպանութիւն իրագործած երիտթուրք աւելի քան 140 պարագլուխ։ Մինչ օրս այս արխիւները փակ են նաեւ թուրք հետազօտողների համար» )«Հայոց աշխարհ», 8 Սեպտեմբեր, 2009(։ Սակայն Եւրոմիութիւն մտնել տենչացող Թուրքիան արդէն 90 տարի փակ է պահում արխիւները )եւրոպական արժէքներին «հաւատարմութեան» փայլուն օրինակ(։ Հաւատալ դրա՞ն, թէ՞ բացել, «ուսումնասիրելու» կոչին։ Մի՞թէ թուրքերն այնքան միամիտ են, որ ենթայանձնաժողովին դէմ անեն նման «կործանարար» փաստաթղթեր։ Եւ եթէ առ այսօր շրջանառութեան մէջ դրուած անհամար փաստաթղթերը )դրանց թւում նաեւ տուեալ դատավարութեան հրապարակուած նիւթերը(, գիտական ուսումնասիրութիւնները «կործանարար» չէին, էլ ո՞ր փաստաթուղթն ի՞նչ պիտի ապացուցի։ Առաւել եւս, որ թուրքերն անընդհատ հակառակն են պնդում՝ բացուելիք արխիւային փաստաթղթերը ապացուցելու են ցեղասպանութեան չգոյութիւնը։ Ե՞րբ պիտի սթափուենք «երանելի» թմբիրից, հասկանանք, որ թուրքերին ոչ մի պատմական ճշմարտութիւն, փաստ ու փաստաթուղթ չի կարող կործանել, քանզի համաշխարհային վայրի օրէնքով միշտ ուժեղն է իրաւացի, ոչ թէ թղթէ շերեփով երէկ ազգի իրաւունքներ պաշտպանել փորձող Հայոց Հայրիկը, այսօր՝ զոյգ արձանագրութիւնների համոզչութիւնում կասկածելը «գրեթէ անհնար» համարող ՀՀ նախագահը։
Եւ այս արձանագրութիւնները պէտք է վաւերացնի ՀՀ Ազգային ժողո՞վը, որի պատգամաւորների մի պատկառելի զանգուածի ինտելեկտուալ կարողութեան վերին դրսեւորումը իր եւ բացակայ գործընկերոջ փոխարէն կոճակ սեղմե՞լն է։ Զանգուած, որը յայտնուել է երկրի բարձրագոյն օրէնսդիր մարմնի դահլիճում ընդամէնը իր հակաիրաւական գործունէութիւնը, իր կուտակած հարստութիւնը պաշտպանելու եւ բազմապատկելու համար։ Աժ-ում ՀՀԿ խմբակցութեան ղեկավար, կուսակցութեան փոխնախագահ Գալուստ Սահակեանը թերեւս համոզուած, որ այդպէս էլ պիտի լինի, ասել է. «Ես չեմ էլ ուզում քննարկել տնտեսական կապեր ունենալ-չունենալու հարցը։ Ինձ համար սահմանի բացումը ճանապարհների բացում է, որպէսզի մեր ապրանքների արտահանման հարցում խնդիրներ չունենանք, ինչպէս դա յաճախ պատահում է Վրաստանում առաջացած անկայունութեան պատճառով։ Այդ հարցն է, որ պէտք է ամենայն ուշադրռւթեան արժանանայ»։ Այսինքն՝ մնացեալը երկրորդական են։ Իշխող կուսակցութեան փոխնախագահը տեղեա՞կ է իրավիճակին -2008ին Հայաստանից Թուրքիա է արտահանուել 1.8 միլիոն դոլարի ապրանք, իսկ Թուրքիայից ներմուծուել է 269 միլիոն դոլարի ապրանք )«Ասպարէզ», Լ.Ա., 24 Սեպտեմբեր, 2009(։ Այլ երկրների հետ առեւտրական դեֆիցիտը նոյնպիսի տխուր պատկեր է ներկայացնում, քանզի Հայաստանում վաճառուող ապրանքների 10 տոկոսից պակասն է սեփական արտադրութեան։ Սահմանը բացելուց յետոյ Հայաստանն իր ողորմելի տնտեսութեամբ ի՞նչ հրաշքով պիտի արտադրական այնպիսի հզօր թռիչք ունենայ, որ օրինակ Թուրքիա արտահանի գոնէ հարիւր անգամ աւելի ապրանք, բացասական հաշուեկշիռը 269 միլիոնից, մօտ 90 միլիոնի հասցնելու համար, եւ իշխող կուսակցութիւնը իր առանձնաշնորհեալ այսպէս կոչուած՝ «օլիգարխների» հետ նման յայտարարութիւններ անելիս չյայտնուեն խայտառակ վիճակում։ Էլ չհարցնենք, թէ Հայաստանին որտեղի՞ց այդ 267 միլիոն դոլարը գոնէ միայն Թուրքիայի հետ առեւտրական դեֆիցիտը փակելու համար։ Չարչիական հոգեբանութեամբ տոգորուած ՀՀ պետութեան ներկայացուցիչները ի՞նչ դրդումով պէտք է առաջնորդուէին ժողովրդի, երկրի, պետութեան բարձրագոյն շահերով եւ արմատից կտրէին չարաբաստիկ արձանագրութիւններին ընթացք տալու տրամադրութիւնը։
ՀՀ արտգործնախարար Է. Նալբանդեանը պնդեց, որ արձանագրութիւնները փոփոխել չի կարելի։ Իսկ Թուրքիայի վարչապետ Ռ. Թ. Էրդողանը Հոկտեմբերի 7ին յայտնեց, որ կը ստորագրուեն եթէ Հայաստանը դրանցում փոփոխութիւններ չպահանջի։ Ուրեմն փոփոխել կարելի՞ է -այս երկուսից ո՞վ ու՞մ է խաբում։ Թուրքիայի նախագահ Աբդուլլայ Գիւլն իր հերթին Ադրբեջանի նախագահին վստահեցրել է, որ արձանագրութիւնների ստորագրումը չի նշանակում սահմանների բացում, այլ միայն՝ երկու երկրների միջեւ գոյութիւն ունեցող հարցերի կարգաւորման մտադրութիւն, եւ շարունակել է. «Այս արձանագրութիւններով մենք Հայաստանին եւ Մինսկի խմբին ընդամէնը ներքաշել ենք հիմնախնդրի լուծման մէջ։ Այժմ արդէն Մինսկի խումբը ստիպուած կը լինի սկսել Լեռնային Ղարաբաղի հարցով աշխատանքները, որոնք եւ տարուայ ընթացքում չեն իրականացել» )«Ասպարէզ», 8 Հոկտեմբեր, 2009(։ Նոյն օրը ՀՀ վարչապետ Տիգրան Սարգսեանը զարմանալով, որ ընդդիմախօսները բերում են թուրքական կողմի յայտարարութիւնները առաջարկեց հետեւել ներքին պաշտօնական յայտարարութիւններին. «Մանաւանդ որ,-ասաց նա,- շատ դէպքերում Թուրքիայի նախագահի ու վարչապետի, ինչպէս նաեւ Ադրբեջանի նախագահի շատ յայտարարութիւններ, չեն համապատասխանել իրականութեանը։ Դրա համար այս քաղաքական բանավէճում ճիշդ է, որ հիմք ընդունուեն այն յայտարարութիւնները, որոնք արւում են այս բարձր ամբիոնից» )նոյն տեղում(։
Չգիտենք աշխարհի աչքին թուրքերի ամբիոններն են բարձր երում թէ հայերի, բայց իհարկէ, ոչ սովորական տաղանդ, հանճա՛ր էր պէտք նման առաջարկ անելու համար։ Ալիին զեղչենք, Գիւլն ու Էրդողանը կողքի փողոցի երեխաների հետ ֆուտբոլ խաղացո՞ղ են, թէ մեզանից անհամեմատ հզօր, թշնամի պետութեան փորձառու ղեկավարներ, որ նրանց յայտարարութիւններին ուշադրութիւն չդարձնենք, հիմք ընդունենք Տ. Սարգսեանի երազներում տեսած յաջողութիւնները։ Գիւլն իրաւացի է. Հայաստանի իշխանութիւնները ներքաշուած են իրենց լարած թակարդը։ Բայց թփրտալով հանդերձ շարունակում են Թումանեանի «Քաջ խորոզի» նման խրոխտալ։
Սեպտեմբերի վերջին հանդիպելով Հանրային խորհրդի ընդլայնուած կազմի հետ, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսեանը վերստին պնդեց, որ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորումը սկսուել եւ ընթանում է առանց նախապայմանների, առանց որեւէ պետութեան կողմից ճնշումների։ Եթէ այդպէս է, ապա բնաւ կարիք չկար երկար-բարակ արձանագրութիւններ կազմել, նախաստորագրել, ներկայացնել հանրութեան քննարկմանը միաժամանակ շեշտելով, թէ դրանք փոփոխութեան ենթակայ չեն, լոկ պէտք է ընդունուեն կամ մերժուեն։ Չէր կարելի դիւանագիտական-քաղաքական անհեթեթ ու չափազանց վտանգաւոր այսպիսի խաղ սկսել։ Թուրքիան փակել էր սահմանը, Թուրքիան էլ պէտք է բացէր այն։ Հայաստանը եռանդ ու ջանք թափելու պատճառ չունէր ե՛ւ այդ, ե՛ւ դիւանագիտական յարաբերութիւններ սկսելու հարցում։ Առանց նախապայմանների յարաբերութիւններ սկսելու համար անհրաժեշտ էր ընդունել ընդամէնը մէկ նախադասութիւն՝ 1927ի Փետրուարի 17ի ԱՄՆ-Թուրքիա դիւանագիտական յարաբերութիւններ վերահաստատելու օրինակով։ Արա Պապեանը եւ Յարութ Սասունեանը մամուլում արդէն հանդէս եկան համայն հայութեան համար ընդունելի այդ առաջարկով, մեզ մնում է ողջունել եւ միանալ։ Ձեւակերպումը պէտք է լինէր մօտաւորապէս այսպէս. «Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Թուրքիան համաձայնեցին միջազգային իրաւունքի սկզբունքների հիման վրայ փոխադարձաբար հաստատել դիւանագիտական եւ հիւպատոսական յարաբերութիւններ եւ բացել ընդհանուր սահմանը»։
Արդէն իսկ յստակ է, որ ստորագրելն անօրինական է, քանզի հայկական կողմն արհամարհել է ՀՀ Միջազգային պայմանագրերի մասին օրէնքով նախատեսուող «ընթացակարգի ամբողջութիւնը» (տես Արա Պապեանի յօդուածը «Ասպարէզ», 6 Հոկտեմբեր 2009), որ Հայաստանը «ներքաշուած» է, որ «առանց նախապայմանների» ինքնախաբէական այս խաղը, բարեբախտաբար աւարտուելու է անարդիւնք, խայտառակ պարտութեան մատնելով համայն հայութեան վստահութիւնը կորցրած ՀՀ կառավարութեանը՝ նախագահ Սերժ Սարգսեանի գլխաւորութեամբ։
