«Ասպարէզ».- Ստորեւ կը հրատարակենք Հայաստան հրատարակուող «Նարցիս» գրական-գեղարուեստական հանդէսի աշխատակից Հերմինէ Նաւասարդեանի հարցազրոյցը՝ շրջանս բնակող գրող, արձակագիր ու թատերագիր Խորէն Արամունիի հետ:
Հայ Գրողի Հայրենիքը Իր Գրականութիւնն Է, Որի Մէջ Անպայման Առկայ Է Հայաստանը.
Կ՛ըսէ Խորէն Արամունի
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Բաւական յաճախ էք գրքեր տպագրում։ Ինչի՞ց է, ասելիքի առատութիւնի՞ց։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Ես ընդհանրապէս շտապում եմ տպագրուելու համար։ Չգիտեմ ինչո՞ւ։ Շատ եմ գրում։ Եթէ ժամանակ ունենայի, առաւել եւս կը գրէի։ Աշխատում եմ, ազատ ժամերս եմ տրամադրում, դժբախտաբար ժամանակ չկայ ընթերցելու։ Ստիպուած եմ գրել, ժամանակ չկայ, վախենում եմ չհասնել կատարեալին…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Իսկ ինչպէ՞ս էք գրում։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Այնպէս, ինչպէս ապրում եմ, շատ հանգիստ. երբ ցանկանամ, երբ տրամադրուեմ։ Դա կենսաձեւ է։ Հարց են տալիս՝ ինչո՞ւ ես գրում, ընթերցող չկայ։ Ես պատասխանում եմ՝ ինչո՞ւ ես ապրում, քեզմով հետաքրքրուող չկայ։
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Ունէ՞ք չափանիշ. ո՞րն է լաւ պատմուածքը։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Չգրուած պատմուածքներս. որովհետեւ աւելի լաւին եմ սպասում… Եթէ լաւ կամ կատարեալ պատմուածքս գրեմ, արդէն չեմ շարունակելու գրել, կը վախենամ, դրա համար ձգտում եմ միշտ դէպի կատարեալը…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Գրողի հայրենիքը տիեզերքն է, երկրագունդը, իմ ծննդավայրը… Այս շարքում դուք ո՞րը կ՛առանձնացնէիք։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Գրականութիւնը իր հողի վրայ։ Նախ չգիտենք ի՛նչ բան է հայրենիքը, երբեմն սխալւում ենք։ Սահմանել գրողի հայրենիքը ինձ համար մի քիչ անհեթեթ է. կան գրողներ, որոնք ապրում են այլ երկրում, ֆիզիքապէս այնտեղ են, հոգեպէս՝ հայրենիքում։ Ինձ համար հայրենիքը Հայաստանն է, իմ ժողովրդի պատմութիւնն է, անցեալն ու ներկան, մշակոյթն է՝ իր վերիվայրումներով, լաւով ու վատով. հիւանդագին, ահաւոր բարքերով լեցուն այն երկիրը, որը ինչպիսին էլ լինի, ինձ ձգում է… Ես գիտեմ եւրոպական երկրներում գրողներ, որոնք ծնուել են որեւէ վայրում, գիտեն տարբեր լեզուներ, իսկ ես չեմ կարողանում որոշել՝ ո՞րն է նրանց հայրենիքը… Մենք մի քիչ տարօրինակ ազգ ենք, խրթին… Ինձ թւում է ինչքան հայ գրող կայ, նրա հայրենիքը Հայաստանն է, թէկուզ հայերէն չիմանայ, հայերէն չգրի։ Հայ գրողի հայրենիքը իր գրականութիւնն է, որի մէջ անպայման Հայաստանը առկայ է։
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Ձեր պատկերացմամբ գրականութիւնը ազատութի՞ւն է, թէ գերութիւն։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Ինձ թւում է գրականութիւնը դատավարութիւն է. կանգնած ես դատի առաջ։ Եւ ազատութիւն է։ Եթէ ճիշդ գրականութիւն ես ստեղծում, դու ազատութեան գրկում ես։ Մինչեւ որեւէ գործի աւարտելը գերութիւն է…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Օտարութիւն-հայրենադարձութիւն-պանդխտութիւն, սա՞ է հայի ճակատագրի առանցքը…
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Ճակատագրին չեմ հաւատում, ինչ անում ենք, մենք ենք անում։ Մի քիչ ծերացած ազգ ենք, դրա համար շատ ենք գլուխ գովում ու անցեալով ապրում։ Երեւի այս անկախութիւնը մեզ կ՛արթնացնի։ Այս անկախութիւնը կը սթափեցնի մեզ… Արտագաղթը շփոթ է, 600 տարուան ստրկութեան, ստրկամտութեան արդիւնք է, բայց հաւատացած եմ, որ անկախութիւնը շատ կենսական խնդիրներ է լուծելու։ Ուղղակի ժամանակ է պէտք։ Կարծիք կայ, որ Հայաստանում 2050 թուականին 2.5 միլիոն հայ է մնալու։ Թէկուզ 10 հայ, կամ մէկ միլիոն հայ։ Նրանք կը գիտակցեն, թէ ի՛նչ բան է հայրենիքը… Մենք դեռ փնտռում ենք հային, հայի տեսակը չկայ, վերացել է, անկախութիւնը եկել է, որ ստեղծի, ի մի բերի, աւելի ճիշդ՝ հային գտնի ու նրա տունը կառուցի։ Անկախութիւնը կը զտի ամէն ինչ եւ կը գտնի հայի ցանկալի սերուցքը…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- «Ես եմ այս հողի տէրը», ասում էք հայրենիքից հեռանալիս։ Ինչո՞ւ։ Դա չէ՞ դարերում Հայաստանի կորստեան պատճառը։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Իւրաքանչիւր հայ տէրն է այս հողի։ Կարեւորն այն է, որ գիտակցի… Ես երբ հեռացել եմ, իմ եսը կորցրել եմ։ Մի պատմուածք ունեմ՝ «Կորած եսս», որտեղ ինքս ինձ եմ փնտռում։ Մի փոքրիկ անկիւն ունեմ հայրենի հողի վրայ, բայց ամբողջ Հայաստանն համարում եմ իմ սեփականութիւնը։ Եթէ հայը գիտակցի, որ այս հողի տէրն է, ոչ մի թշնամի չի կարող ոտնձգութիւն անել։ Հեռանալը շփոթ է, թւում է ուրիշ բան կայ ուրիշ տեղ, գնում են, յետոյ սկսում են իրենց փնտռել…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Ձեր վերջին՝ «Ուղղիչ տունը» գրքում, երեւում է սովետական կարգերի ողջ փլուզումը։ Այդ կարգե՞րն էին հայկական բարքերի աղճատման պատճառը, թէ դրանց համար բերրի էր հողը։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Ոչ միայն հայկական, 15 հանրապետութիւնների բարքերն էին աղճատւում։ Փորձեցին նրանց կտրել արմատներից, հանել իրենց հունից, նրանց նոր «որակ» տալ, սովետական քաղաքացու «որակ»։ Դա անհեթեթ երեւոյթ էր, ուղղակի փչացրին, ազգերից խլեցին այն ինչ մաքուր, ազգային էր, տուեցին շինծու, անհեթեթ, այսպէս կոչուած «համամարդկային» ինչ որ անմարսելի բան։ Հասարակ մի օրինակ, եթէ ինչ որ ժողովուրդ 1700 տարի առաջ ընդունել է քրիստոնէութիւնը եւ իր ողջ հոգեբարոյական կերտուածքն ու մշակոյթը խարսխուած է այդ հաւատին, յանկարծ գալիս ու այդ մարդկանց ասում են՝ «Աստուած չկայ»։ Ես հաւատացեալ չեմ, բայց ամուսնացել եմ Առաքելական եկեղեցում։ Սա ազգային հարց է, ժողովուրդը գաղտնաբար Աստծուն պահեց իր հոգու մէջ, մոմ վառեց, ցաւերը կիսեց Աստծոյ հետ, իսկ այն ինչ որ չկարողացաւ արտայայտել՝ դարձաւ մաղձ, բարդոյթ, որը մեզ տանում է դէպի կործանում։ 70 տարուան թոյն կայ մեր ազգային գիտակցութեան մէջ, պէտք է մաքրուենք։ Սա է գրքիս նպատակը։ Քանի դեռ մարդկանց մէջ նստած է սովետիզմը, նրանք կ՛օգտուեն ու կը չարաշահեն ազատութեան ու անկախութեան բարիքները…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Հայի ձեռքով չե՞ն սպանուել Չարենցը, Բակունցը, աքսորուել Մահարին, խոշտանգուել Երուանդ Քոչարը։ Ի՞նչ առեղծուած է։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Շատ բարդ հարց է։ Ես հոգեբան չեմ, այդ ժամանակներում չեմ ապրել։ Առաջին անկախութիւնից յետոյ Հայաստանը լցուած է եղել պարսիկներով, թուրքերով, չեչեններով, ազերիներով… Սովետական կարգերում մի գաղափար կար, թէ այդ համակարգը մարդկանց տանում է դէպի «փրկութիւն»։ Մարդիկ հաւատում էին այդ քարոզչութեան։ Ազգը ձեւաւորուած չէր, ժողովուրդ էին, ու յանուն գաղափարի ամէն քայլի դիմում էին, սրբութիւն գոյութիւն չունէր, կար մի բան՝ կոմունիզմ, որը փոխարինելու էր երկնային դրախտին, յանուն դրա մարդիկ դիմեցին ամէն ինչի, ընդհուպ՝ եղբայրասպանութեան։ Հիմա էլ մեր ազգը ձեւաւորուած չէ։ Մենք երբեք չենք ունեցել Հայ ազգի պատմութիւն, մենք ունենք «Հայ ժողովրդի պատմութիւն»։ Ինչո՞ւ ենք մենք մեզ ժողովուրդ ասում… Անկախութիւնը միակ ելքն է, եթէ կարողանանք ճիշդ հասկանալ, թէ ի՞նչ է անկախութիւնը, հասկանանք, որ այն ոչ թէ գռփելու, «բարեր ու ստրիփ կլուբներ» (գիշերային ակումբներ-Խմբ.) բացելու հնարաւորութիւն է, այլ՝ ազգակերտման միջոց, ուրեմն, մենք փրկուած ենք։ Վերջին տպագրուած գիրքս սկսում է այսպէս. «Հայրենիք, որին տուեցինք մեր ազատութիւնը», եւ աւարտւում է այսպէս. «Ազատութիւն, որի համար տուեցինք հայրենիքը»։ Այդ պատճառով դաւաճանի զգացողութիւնը հանգիստ չի տալիս ինձ։ Չնայած չեմ լքել, այլ նեղացել, խռովել եմ, պարզապէս հեռացել եմ, իսկ հայրենիքից անգամ խռովել չի կարելի… Երկրաշարժի ժամանակ մեր ընտանիքը ուղղակի հիւանդացաւ, իսկ Ղարաբաղեան պատերազմի տարիներին, չնայած մեզ մօտ ոչ մի ռումբ չէր պայթում, բայց քնել չէինք կարողանում… Պարսկաստանը ինձ տուել է միս ու արիւն, Հայաստանը ոգի, Ամերիկան՝ բարեկեցութիւն… Եւ ահա վերադարձել եմ։ Հիմա, բարեբախտաբար, որեւէ տեղ, որեւէ մէկից «ախպար» ու «պարսիկ» չեմ լսել, այնքան լի ու առատ է երկիրը, ճիշդ է՝ ոչ բոլորին է հասու… Պետութիւնը պէտք է բարեկեցութեան դաշտ ստեղծի, երկրի բարիքները, գոնէ մասամբ, հասու դարձնի բոլոր խաւերին…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Ամերիկեան ազատութեան գինը աշխարհի արիւնահեղութիւնը չէ՞։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Ես ամերիկեան ներքին ժողովրդավարութիւնը հաւանում ու յարգում եմ, բայց կայ մի բան, որ կարծես թէ մարդը պէտք է հասնի դրան։ Մարդը դեռ կատարեալ չէ։ Մարդկութեան պատմութեան մէջ բոլոր կայսրութիւններն էլ հալածող, տիրող, ջարդող ու աւերող են եղել։ Մենք եւս եթէ երբեւիցէ աշխարհակալ ենք եղել, ուրեմն չէինք կարող այդպիսին չլինէինք։ Այսօր նոյնը շարունակւում է Ամերիկայում։ Դա մարդն է, որը դեռ շատ հեռու է կատարեալ լինելուց… Ես ԱՄՆի քաղաքացի եմ, վատ եմ զգում, անգամ՝ ամօթ, նողկանք եմ ապրում, որ Իրաք կամ Աֆղանիստան ենք ներխուժել։ Ամերիկան ժանդարմի դէր է խաղում, ինչպէս ժամանակին եղել են բոլոր կայսրութիւնները… ԱՄՆում ազատութիւնը յարաբերականօրէն բաւականին շատ է, բայց ոչ սանձարձակ, ինչպէս այստեղ է։ Այստեղ ազատութեան գինը չգիտեն, այն օգտագործում են միայն ի չարս։ Ազատութիւնն ու դեմոկրատիան մշակոյթն է, որին հասնելու համար ժամանակ է պէտք… Ինձ համար ազատութիւնը օրէնքի գերակայութիւնն է, քանի դեռ այն չկայ, այս երկրի քաղաքացին չի կարող իրեն ազատ զգալ։ Թող օրէնքը թերի լինի, բայց լինի բոլորի համար։ Լաւ-վատ օրէնք չկայ, եթէ այն հաւասարապէս կիրառւում է բոլորի վրայ…
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Ինչո՞վ է ապրում Սփիւռքը, բաւարար չափով մենք հասկանո՞ւմ ենք այդ երեւոյթը…
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Շատ բարդ հասկացութիւն է Սփիւռքը, ահաւոր բարդ։ Դժբախտաբար սովետական տարիներին Սփիւռքը Հայաստանը՝ հայրենիքը, չէր ճանաչում, եւ, առաւել եւս, հայրենիքը երբեք չհասկացաւ Սփիւռքին… Այնպիսի դժուար հարց է սա, մարդ պէտք է ապրի այնտեղ, տառապանքը կրի։ Դա նոյնն է, ինչ, մի երեխայ, առանց ծնողների ապրում է ինչ որ այլազգիների մէջ ու փորձում է պահել իր ինքնութիւնը, պահել իր ազգային արժանապատուութիւնը, չկորցնել իր «ես»ը։ Սա դժուար, ահաւոր բան է։ Հիմա արդէն Սփիւռքը ծերանում է։ Բոլորն էլ ուզում են հայրենիքում թաղուել… Արդէն լեզուն են կորցնում։ Ամերիկայում երիտասարդ հայագիր գրող չկայ… Սփիւռքը տառապանք է։
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Կարեւո՞ր է գրողի համար, թէ ո՛ր երկրում է ապրում։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Ի հարկէ ո՛չ, բոլորովին։ Ինձ համար կարեւոր չէ եւ չեմ կարծում ոեւէ մէկի համար կարեւոր լինի… Եթէ գրող ես, կը ստեղծագործես որեւէ մի տեղ։
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Բայց ճանաչման խնդիր, այդուամենայնիւ, կա՛յ Ամերիկայում։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Որովհետեւ չենք ունեցել այդ հնարաւորութիւնը։ Նոյնիսկ սպորտի (մարզանքի) բնագաւառում սովետական տարիներին ոեւէ հայ Ամերիկայում ճանաչուած չի եղել։ Նոր են սկսել ճանաչել, որովհետեւ հանդէս են գալիս որպէս հայ, Հայաստանի քաղաքացի… Մինչ անկախութիւնը՝ ամերիկացիները Հայաստանի տեղն անգամ չգիտէին։ Այսօր անկախութիւնը այդ հնարաւորութիւնը ընձեռում է։ Փիթըր Պալաքեան գրում է անգլերէնով, բայց ճանաչուած է որպէս հայ… որովհետեւ Հայաստանը ՄԱԿում կայ։ Այսօր Վաշինգտոնում հայերը հզօր աշխատանք են կատարում եւ ամերիկեան ամբողջ մամուլը, մասամբ հեռուստատեսութիւնները ողողուած են հայկական լուրերով։ Ամերիկան նոր է յայտնաբերել Հայաստանը։
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Մեր օրերի Հայաստանը՝ աշխարհի ազատ քաղաքացու հայեացքով։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Զարդարուած գիւղաքաղաք։ Երկիրն ասես զարդարել են, եւ ինչ որ մէկի հարսանիքն է, բոլորը հագնուած գնում են հարսանիք։ Բարձրակրունկով, դեկոլտէով, լաւ շպարուած գնում են։ Ուրիշ երկրներում այդպէս հարսանիք են գնում։ Ամբողջ երիտասարդութիւնը, միջին սերունդը շորշոփի մէջ է։ Ցուցադրական ինչ որ մի բան կայ այստեղ, բոլորն ուզում են իրենց եւ իրենց ունեցածը ցոյց տալ՝ շորերը, մարմինը, մեքենաները։ Ինչ որ տօնակատարութեան են գնում, ոչ ոք աշխատանքի չի գնում, ոչ ոք դասի չի գնում… Չեմ հաւատում, թէ այս աղջիկը աշխատանքի է գնում, կամ դասի է շտապում։ Կարծես մի միջոցառում է, ուր հրավառութիւն պիտի լինի, բոլորը պիտի լաւ հագնուած լինեն ու շամպայն խմեն։
ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ.- Տեսնո՞ւմ էք 21րդ դարի հայ գրականութեան ճանապարհը։
ԽՈՐԷՆ ԱՐԱՄՈՒՆԻ.- Անկախութիւնը։ «Ես իմ անուշ Հայաստանի անկախացած դարն եմ սիրում»։ Մեզ համար դեռ պիտի բացուեն ճանապարհներ, դեռ ճանապարհ չունենք։ Մեր ճանապարհները բոլորը փակ են օրէնքի չգոյութեան պատճառով։ Եթէ օրէնք լինէր, այսօր գիրքն էլ կը վաճառուէր, ընթերցող էլ կ՛ունենայինք, ճանապարհներ կը բացուէին, պրպտումներ կը լինէին։ Բոլորը թմբիրի մէջ են, ինչ որ հրաշքի են սպասում, ճանապարհ բացելու ձգտում չկայ, եղածն էլ շատ են չարաշահում։ Սա է դժբախտութիւնը, երեւի հնարաւորութիւն չունեն, պայմաններ չունեն, դաշտ չունեն, որպէսզի ճանապարհ բացեն։ Անկախութեանը պէտք է նպաստի օրէնքի գերակայութիւնը։ Մարդիկ, ստեղծագործողները յուսահատ են։ Այսօր բանասիրականում ինչքա՛ն ուսանող կայ, համոզուած եմ, մտածում են՝ կ՛աւարտեմ, սոված կը մնամ։ Ճիշդ է, մեր ժամանակ էլ ուղարկում էին որեւէ տեղ, 90 կամ 110 ռուբլի գործազուրկի աշխատավարձով հարբեցող էինք դառնում։ Ես չեմ ուզում դա կրկնուի։ Մեզ կը փրկի առողջ ընդդիմութիւնը, որը դժբախտաբար այսօր չունենք։ Օրէնքի գերակայութիւնն է ճանապարհ բացելու՝ թէ՛ գրականութեան, թէ՛ գիտութեան, թէ՛ արուեստի միւս ոլորտների համար:
