ԴՈԿՏ. ՄՈՎՍԷՍ ՀԵՐԿԵԼԵԱՆ
Նախնադարուն, անոնք որոնք կը նախընտրէին հանգիստ կեանքը, եղան ագարակապաններ, իսկ անոնք որոնք արկածախնդիրներ էին եղան որսորդներ եւ նախընտրեցին թափառական կեանքը: Մինչեւ հիմա մարդկային ցեղը բաժնուած կը մնայ երկու գլխաւոր տեսակներու՝ ագարակապաններու եւ որսորդներու: Մարդկութեան բացարձակ մեծամասնութիւնը ագարակապաններ են, որոնք չեն ուզեր վտանգի (risk) ենթարկել իրենց ձեռք բերածը եւ կը ձգտին բարեկեցիկ ու խաղաղ կեանքի: Անոնք կը համակերպին տիրող կացութաձեւին (Regime) եւ կը մնան հետեւորդներ: Իսկ մնացեալ փոքրամասնութիւնը՝ որսորդներուն վերապահուած է զարգացնելու եւ առաջնորդելու կեանքը բոլոր բնագաւառներէ ներս: Այս արկածախնդիրները իրենց հերթին կը բաժնուին երկու թեւերու՝ չարերու եւ բարիներու: Առաջինները թէեւ կը նպաստեն կեանքի զարգացման ու յառաջդիմութեան, (նկատի առէք որ մեծագոյն գիւտերը տեղի ունեցած են, քաղաքական տագնապներու կամ պատերազմներու ընթացքին) սակայն որովհետեւ անոնք ընչաքաղց են, փառամոլ ու անգութ, առաւելաբար կը ծառայեն չարին քան բարիին: Իսկ երկրորդները բարիներն են, որոնք թէեւ չեն ձգտիր ճոխութեան եւ իշխանութեան, սակայն նուազ յանդուգն չեն քան միւսները: Անոնք հետամուտ են խաղաղութեան, կեանքի գնով կը պայքարին անարդարութեան դէմ, յանուն մարդկային մտքի, խղճի ու հոգիի ամբողջական ազատագրման: Առաջինները պատրաստ են մեռնելու իրենց նպատակներուն հասնելու համար եւ՝ «հերոսանալ»ու, իսկ երկրորդները՝ պատրաստ են ապրելու եւ ողջ կեանքի ընթացքին պայքարելու իրենց գերագոյն նպատակները իրագործելու համար:
Առաջիններու ճամբան թէեւ վտանգաւոր սակայն դիւրին ճամբան է, իսկ երկրորդներունը՝ նոյնքան վտանգաւոր, սակայն դժուարագոյն ճանապարհն է: Նոյն տրամաբանութենէ մեկնելով արուեստագէտներ եւս կը բաժնուին երկու տեսակներու՝ ագարակապաններու եւ որսորդներու: Առաջինները չափաւոր ու խոհեմ կ՛ըլլան, հետամուտ հետեւելու կամ հաստատուած եւ վաւերական հեղինակութիւններու եւ կամ ալ լաւագոյն պարագային արուեստի ուղղութիւններու, իսկ երկրորդները՝ իրենց անսանձելի ներքին փոթորիկներու հետեւանքով չեն բաւարարուիր եղածով: Անոնք շարժման մէջ կը դնեն իրենց ստեղծագործական թաքուն (potential) ոգեղէն ու մղիչ ուժերը, որպէսզի մէկ կողմէ կարողանան քանդել մաշած թապուները եւ միւս կողմէ կարողանան նուաճել գեղարուեստական նոր տարածքներ, քայլ մը առաջ տանելու եւ կամ աստիճան մը վեր բարձրացնելու համար արուեստը:
Ինքնաորոնման եւ ինքնաարտայայտման ճամբով անոնց մղած պայքարն ու ձգտումը սահման չի ճանչնար Նոյնիսկ, երբեմն կրնայ մոլուցքի վերածուիլ, (Մոցարդ, Կոյա, Վան Կոկ): Անոնցմէ ոմանք չեն վարանիր չափուելու նոյնիսկ աստուածներու հետ: Ահաւասիկ թէ ինչո՛ւ ստեղծագործական տենչով վարուած այս արկածախնդիրներու համար կեանքը կարճ կը թուի ըլլալ: Անոնք մահէն իսկ չեն վախնար այլ գանգատելէ ետք ժամանակի անբաւութենէն՝ կը վախնան քիչ ապրելէ: Կ՛աշխատին կիրքով, կը տագնապին, կը տանջուին, կը մաշեցնեն իրենք զիրենք, կ՛այրին, սակայն մարդկութեան կը պարգեւեն այնպիսի գլուխ-գործոցներ, որոնք կեանքը յառաջ մղելու ուժը կը պարունակեն իրենց մէջ: Ահաւասիկ թէ ինչո՛ւ անոնք արտասովոր արարածներ կ՛ըլլան ու շատ բան կը ներուի իրենց հանրութեան կողմէ…: Այս մէկը չի նշանակեր սակայն յաջողակ արուեստագէտ ըլլալու համար անպայման հարկաւոր է ըլլալ արկածախնդիր, արտակեդրոն (excentric) եւ կամ տարօրինակ:
Բոլոր պարագաներուն գեղարուեստի (Fine art) մղիչ ուժը եղած են ու կը մնան որսորդ-ստեղծագործողներ:
Անոնց արկածախնդրութիւնը ուղղուած չէ մարդկային իրաւունքներու դէմ, այլ խարսխուած է մարդու մէջ մարդկայինը բացայայտելու եւ արժեւորելու գերագոյն նպատակի մը վրայ: Մարդը կը տարբերուի անասունէն իր բանականութեամբ՝ գիտակցութեամբ եւ ինքնաբերաբար կը զգենու ոգեղէն արժէք մը, որ կախեալ չէ ցեղային պատկանելիութենէն, մորթի գոյնէն, դաւանած կրօնքէն, ունեցած հարստութենէն եւ խելքի կամ մկանային ուժի կարողութենէն, այլ մարդը իր հոգեմտաւոր կերտուածքով արժէք մը կը ներկայացնէ իբրեւ բանական էակ, անուրանալի (inalienable), նոյնիսկ անհպելի: Մարդու անհատականութիւնն է այդ մէկը, դուք կրնաք ըսել ինքնասիրութիւնը: Հոս է որ մարդը կը հաւասարի մարդուն մահուընէ առաջ ու ետք: Երբ այդ ոգեղէն արժէքը չի գնահատուիր եւ կամ կ՛անտեսուի մարդու կողմէ, կեանքի կշռոյթը կը խախտի եւ ողբերգութիւնը կը սկսի: Մարդը կը տառապի, արուեստագէտը կը տառապի նաեւ անանձնական տագնապներով ու պաշտպանելու համար այդ անուրանալի {analienable} արժէքը՝ մարդկայինը, չըսելու համար աստուածայինը մարդու մէջ…: Այդ «որսորդ» կերպարուեստագէտներն են, Մասսաչոն, Տա Վինչին եւ Տէլակրգուան, Ռէմպրանդը, Տիւրէրն ու Կոյան, Սեզանը, Վան Կոկն ու Մաթիսը, Փիքասոն, Շակալն ու Մարսել Տիւշանը, Քանտինսքին, Կորքին եւ Փոլաքը եւ դեռ շատ-շատեր:
Ասոնց շարքին կարելի է դասել նաեւ Եուրոզը:
Ինչո՞ւ…
Այս մեծ «Ինչո՞ւին», պատասխանելէ եւ Եուրոզի արուեստը վերլուծելէ կամ մեկնաբանելէ առաջ, հարկաւոր է անդրադառնալ անցնող դարու սկզբի ռուսական արուեստի շարժումներուն եւ տիրող կացութեան: ԺԸ. դարուն Էմմանուէլ Կանտը հիմը դրաւ գեղագիտութեան իբրեւ փիլիսոփայական առանձին ուսմունք: Ան առաջ քալեց գեղեցիկի ընկալումէն բխող գեղագիտական հաճոյքի անշահախնդիր, չմիջնորդուած եւ իւրայատուկ ըլլալու խնդիրը: Այս մէկը հիմք հանդիսացաւ Վիքթոր Քուզենի համար, որպէսզի 1818ին ձեւակերպէ եւ հրապարակ իջեցնէ «Արուեստը արուեստի համար» յայտնի տեսութիւնը, որ իր հերթին ճանապարհ հարթեց արկածախնդիր կերպարուեստագէտներուն: Այնուհետեւ ԺԹ. դարու երկրորդ կիսուն եւ Ի. դարու սկզբին Եւրոպական մշակոյթը մեծ ցնցումներու ենթարկուեցաւ, փշրուեցան գեղագիտական թապուները եւ արուեստը արագօրէն ներքին եղափոխութեան ենթարկուեցաւ: Տպաւորապաշտութենէն մինչեւ ֆովիզմի եւ քուպիզմէն մինչեւ Տատայիզմի նման արուեստի շարժումները, Ի. դարու սկզբին արդէն իսկ սկսած էին թափանցել Ռուսաստան: 1909ին Մարինեթթիի Մոսկուայի մէջ, ֆութուրիզմի մասին տուած յայտնի դասախօսութիւնը, յաւելեալ խթան հանդիսանայ ռուս ազատախոհ կերպարուեստագէտներուն, որպէսզի կարողանային հեշտութեամբ ձերբազատուիլ նախկին գեղագիտական կապանքներէն, եւ ստեղծագործել համաձայն իրենց եսի ներքին թելադրականութեան: Եւ այսպէս նոյն թուին Քանտինսքին պատկերեց իր առաջին վերացական գեղանկարը, որ մեծ աղմուկ ստեղծեց արուեստի շրջանակներէ ներս: 1913ին, իբրեւ Քուպիզմի (cubism) տարբերակներ Supsematismն ու Rayonismeը հիմնուեցան Մոսկուայի մէջ, առաջինը Մալիէվիչի (Malevich) գլխաւորութեամբ, իսկ երկրորդը՝ Լարիոնովի (Laryonove): Աւելի ուշ 1917ին, դարձեալ իբրեւ cubismի մէկ տարբեր արտայայտութիւնը ծնունդ առաւ նաեւ constructivismը, որուն նախակարապետները եղան՝ Vladimir Tatline, Pevsner, Naum Gabo, եւ այլն:
Սկզբնական շրջանին այս շարժումները քաջալերուեցան խորհրդային իշխանութիւններու կողմէ, իբրեւ անցեալի, պուրժուական մշակոյթը մերժող՝ յեղափոխական արուեստի ուղղութիւններ: Սակայն անոնք շուտով անդրադարձան որ, նախ՝ վերացականութիւնը ինչ որ տեղ կը նոյնանայ Աստուծոյ գաղափարի հետ, ապա չի կրնար ծառայել համայնավար գաղափարախօսութեան տարածման եւ կեդրոնաձիգ բռնատիրութեան ամրապնդման, հետեւաբար, այս ազատատենչ եւ նորարար արուեստագէտները հալածանքներու եւ տանջանքներու ենթարկուեցան:
Շակալը արդէն իսկ 1910ին մեկնած էր Եւրոպա, իր հետ տանելով ռուսական կենցաղի եւ բանահիւսութեան հմայքի իբրեւ թարմ արտայայտչաձեւ: Քանտինսքի, Փեվսնըր, Նաում Կապօ եւ կարգ մը ուրիշներ կանխազգալով վտանգի լրջութիւնը ճիշդ ժամանակին կրցան դուրս գալ խորհրդային սահմաններէն: Մինչ մնացածներէն շատեր (ինչպէս. Վլատիմիր Թաթլին) հարկադրաբար եղան industrial designerներ (արդիւնաբերական ձեւաւորողներ) իսկ անոնք որոնք մերժեցին ստեղծագործել համաձայն սոցիալիստական Ռիալիզմի կաղապարուած տեսութեան, կամ անյայտ կորսուեցան եւ կամ ալ իրենց կեանքը անցուցին թշուառութեան մէջ եւ մոռացութեան ենթարկուեցան: Այսօր անոնցմէ շատեր փնտռուած անուններ են միջազգային արուեստի շուկաներէն ներս: Ինչպէս, Լիսիցկի, Քոնչարոսա, Ռոտչենքօ, Արշիպենքօ, Սթեփանովա, եւ այլն:
Նոյն ժամանակաշրջանին կացութիւնը շատ տարբեր չէր խորհրդային Հայաստանի մէջ: Օրինակ մը տալու համար յիշեցնենք, որ Փիքասոյի, Խուան Միրոյի եւ Ֆեռնան Լիժէի հետ Փարիզի մէջ ցուցադրուած էր գնահատուած տաղանդ մը՝ Երուանդ Քոչար, երբ Հայաստան վերադարձաւ, փաթաթեսի տոպրակի մը մէջ դրին զինք եւ այնքան ծեծեցին, որպէսզի բռնի ուժով ամուսնանայ աշխարհի տգեղ KGBի գործակալ կնոջ մը հետ: Այդ շրջանի հայ գրողներու ողբերգական ու անփառունակ վիճակը յայտնի է շատերուն: Եւ այսպիսով մինչեւ Ստալինի մահը (1953) խորհրդային երկիրներու մէջ ստեղծագործող բոլոր տեսակի արուեստագէտները, հալածուեցան, սպաննուեցան կամ մեկուսացուեցան եւ կամ ալ ենթարկուեցան խորհրդայիններու կամքին, եւ ստեղծագործեցին համաձայն սոցիալիստական ռիալիզմի սկզբունքներուն, այսինքն կը պատկերէին համաձայն իրենց լսածին եւ ոչ թէ տեսածին, զգացածին եւ կամ տպաւորութեան: Ստալինի մահէն ետք իսկ շատ չբարելաւուեցաւ ազատատենչ արուեստագէտներուն վիճակը: արուեստի միակ հովանաւոր՝ պետութիւնը կը քաջալերէր ու կը գնահատէր միայն այն արուեստը, որ կը նպաստէր համայնավար գաղափարախօսութեան տարածման ու բռնապետութեան ամրապնդման: Ի հեճուկս այս պայմաններուն սակայն կային ընդյատակեայ արուեստի խմբաւորումներ, որոնք ոչ թէ կը գործէին համայնավար կացութաձեւին դէմ, այլ պարզապէս կ՛ուզէին ազատօրէն ստեղծագործելու իրաւունք ձեռք բերել: Անոնք հնարաւորութիւն ունէին ցուցադրուելու կամ ընդյատակեայ, լքուած ակումբներու եւ կամ ալ «մասնաւոր» տուներէ ներս: Այս այլախոհ համարուող արուեստագէտները, հնարաւորութիւն ունէին իրենց գործերը ծախելու միայն ոչ խորհրդային քաղաքացիներուն՝ գաղտնի պարագաներու տակ: Անձնապէս բախտն ու առիթը ունեցած եմ այցելելու Մալայա Կրուզինսքայա 28 փողոցի վրայ գտնուող ընդյատկեայ ակումբը, ուր կը յիշեմ թէ ձեղունէն կախուած էին ջուրով թաթաւուն ժանգոտած խողովակներ ու մգլոտած հոտ մը կար ներսը: Հակառակ այս բոլորին սակայն ցուցադրուած նկարները այնքան գեղեցիկ էին ու անսովոր խորհրդային պայմաններու մէջ, ժողովուրդը, յատկապէս երիտասարդութիւնը խուռներամ կը հաւաքուէր հոն: Այդ շրջանին զիս տպաւորեցին առաւելաբար Alexander Isachevի, Plavinskyի եւ Mikhael Alexandrovի ստեղծագործութիւնները, որոնցմէ մասունքի նման վեց ստեղծագործութիւն դեռեւս կը պահեմ անձնական հաւաքածոյիս մէջ: Այս այլախոհ համարուող արուեստագէտներու համար, դժուար էր ստեղծագործել նիւթական անցուկ պայմաններու եւ խորհրդային հալածանքներու եւ քանդումներու տակ: Բնականաբար անոնք պիտի փորձէին դուրս գալ երկաթէ վարագոյրի սահմաններէն, որպէսզի կարողանային ազատօրէն թեւ տալ իրենց ստեղծագործական ձգտումներուն եւ լիարժէք կերպով դրսեւորէին իրենց տաղանդը: Ալեքսանդր Իսաչովի նման անոնք մահացան անորոշ տեսակի հիւանդութիւններէ, արկածներէ: Ուրիշներ, (Շեմիաքին, Միխայիլ Ալեքսանտրով…) կրցան դուրս գալ խորհրդային սահմաններէն եւ հետագային յայտնի դէմքեր դարձան Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգներու տարածքին: 70ական եւ 80ական թուականներուն, նմանօրինակ տհաճ եւ անտանելի կացութիւն կը տիրէր նաեւ Հայաստանի մէջ: Մինաս Աւետիսեանի, Պարոյր Սեւակի եւ կամ Մուշեղ Գալշոյեանի «Պատահական արկածներու» վրայ հիմնուած մահուան պարագաները, խիստ կասկածելի են անշուշտ: Սերկէյ Փարաջանովի՝ ճամբարներու մէջ կրած հալածանքներն ու տանջանքները յայտնի են ու մեկին: Վրոյր Գալստեանի եւ Արտաշէս Յունանեանի նման ուրիշներ իբրեւ խելագար քանիցս «զրպարտուեցան» ու նաեւ խենթանոցներու մէջ… արգելափակուեցան: Հալածանքներուն չդիմանալով խումբ մը երիտասարդ արուեստագէտներ դիմեցին յանդուգն քայլի եւ փորձեցին լողալով կտրել ու անցնիլ հայ թրքական սահմանի վրայ գտնուող Արաքս գետը: Անոնցմէ երկուքը միայն բախտը ունեցան փրկուելու եւ հասնելու Միացեալ Նահանգներ. միւսները խորհրդային սահմանապահ գնդակներու տարափին տակ մահացան: Եղան նաեւ արուեստագէտներ (ինչպէս Արտօ Չաքմաջեանն ու Եուրի Գէորգեանը (Եուրոզ) դիմեցին զարտուղի միջոցներու, առաջինը հասաւ Գանատա, իսկ երկրորդը՝ Միացեալ Նահանգներ:
Եուրոզի «փախուստը» բացատրուած ու պատճառաբանուած է իր այլախոհ կեցուածքով ու ընդյատակեայ ազգային ազատագրական գործունէութեամբ: Աւելի ճիշդը ազատօրէն ստեղծագործելու ներքին մղումով…:
Ինչո՞ւ Եուրոզ ոգի ի բռին կ՛ուզէ լքել իր սեփական հայրենիքը…: Ինչո՞ւ հարկադրուեցաւ ճողոպրիլ իր սիրելի ծննդավայրէն ու ապաստանիլ Միացեալ Նահանգներ:
Այս մեծ ինչուին Եուրոզ կը պատասխանէ իր աորուեստի ողջ ուժականութեամբ եւ գիտակցութեամբ: