2013ին «Parentheses» հրատարակչատունը վերահրատարակած էր Ֆեթհիյէ Չեթինի «Մեծ Մօրս Գիրքը» հատորը՝ նոր թարգմանութեամբ (ուղղակի թրքերէն բնագիրէն, մինչ նախորդ հրատարակութիւնը անգլերէնի թարգմանութիւնն էր)՝ «Հաւաւի Աղբիւրները» գրութեան յաւելումով: Այս առիթով, ինչպէս նաեւ Հրանդ Տինքի մահուան 7րդ տարելիցին կապակցութեամբ Փարիզ կը գտնուէր գիրքին հեղինակը, որ ինչպէս ծանօթ է նաեւ՝ Հրանդ Տինքի ընտանիքին փաստաբանն է: Անոր մասնակցութեամբ երկու ձեռնարկներ տեղի ունեցան Հինգշաբթի, Փետրուար 13 եւ Ուրբաթ՝ 14ին, Փարիզի մէջ:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Ի՞նչ կը նշանակէ Ֆեթհիյէ անունը:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Հօրս անունը Ֆեթիհ էր (արական ձեւը) եւ զիս ալ Ֆեթհիյէ կոչեցին, իսկ Ֆեթհիյէ «գրաւում» կը նշանակէ:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- 2004ին լոյս տեսաւ ձեր՝ «Մեծ Մօրս Գիրքը»: Ի՞նչը ձեզ մղեց գրի առնելու այդ հատորը:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Կ՛ուզէի, որ այդ պատմութիւնը գրուի, բայց նախընտրաբար վիպագիրի, գրողի մը կողմէ: Եւ նկատի ունենալով, որ նման մէկը չուզեց յանձն առնել գործը, ստիպուած ես ստանձնեցի: Այդ թուականներուն Թուրքիոյ մէջ ժխտողականութիւնը սանձարձակ տարածուած էր եւ ամէնուր կը լսուէր ու կը գործածուէր, իսկ Ցեղասպանութեան ժխտողութեան դէմ պայքարելու համար մեր ձեռքին տակ գոյութիւն չունէին փաստագրական աղբիւրներ: Այդ ուղղութեամբ թեր ու դէմ վիճարկումներ տեղի կ՛ունենային՝ զոհուածներուն ճշգրիտ թիւին ու պատահած դէպքերուն շուրջ: Ես փափաքեցայ վէճերը այդ ծիրէն դուրս հանել ու մէկ անձի մը պատմութեան միջոցաւ այլ ճամբայ մը բանալ՝ իրականութիւնը մէջտեղ հանելու նպատակով: Ըսեմ, որ այդ վիճարկումներուն ժամանակ երբեք նկատի չէր առնուեր մարդ արարածը, անձը եւ անոր ցաւերը: Ես այդ գիրքը գրեցի վկայելու համար՝ անձի մը տառապանքը պատմութեան ընթացքին: Չմոռնանք, որ այն ժամանակ լռութիւն կը տիրէր եւ նոյնիսկ ամէնէն ծայրայեղ ընդդիմախօսները չէին համարձակեր արտայայտուիլ 1915ի դէպքերուն եւ Ցեղասպանութեան մասին: Հոս կ՛ուզեմ իմ օրինակը բերել. 1980ի զինուորական հարուածին հետեւանքով բանտ մտայ ընդդիմադիր ըլլալու «յանցանքով», ուր բանտարկուած էին նաեւ ուրիշ կիներ, որոնք կը յարէին ընկերվարութեան կամ համայնավարութեան: Պէտք է ըսել, որ անոնք զինուորական բանտի պայմաններուն դէմ բողոքելով կ՛ենթարկուէին ծեծի ու չարչարանքի: Օր մըն ալ նոյն բանտին մէջ ես սկսայ պատմելու մեծ մօրս պատմութիւնը… եւ անդրադարձայ, որ անոնց ձայները ցածնալով փսփսուքի վերածուեցան… բանտին խուցին մէջ մենք առանձին էինք եւ մեզի լսող չկար: Ըսել կ՛ուզեմ, որ այն ատեն Ցեղասպանութեան մասին կարելի էր միա՛յն ցած ձայնով եւ փսփսուքով խօսիլ: Կ՛ըսուի, թէ «մեծ լռութիւնը վկան է մեծ ոճիրին», այսինքն՝ որքան մեծ ըլլայ լռութիւնը, այնքան մեծ կ՛ըլլայ Ցեղասպանութիւնը: Մենք ասիկա կ՛ապրէինք, եւ ես այդ գիրքը գրեցի վերջ տալու համար տիրող մղձաւանջին:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Որքա՞ն ժամանակ տրամադրեցիք հատորը ամբողջացնելու համար:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Գրելը շատ կարճ ժամանակ տեւեց, բայց նախքան այդ, երկար ժամանակ տրամադրեցի սկսելու համար գրող ընկերներուս հետ խորհրդակցեցայ, քանի որ չէի յանդգներ, որովհետեւ ես փաստաբան եմ եւ ոչ թէ գրող եւ խորհեցայ, թէ կրնայի պատմութիւնը մսխել: Օր մըն ալ նստեցայ եւ շուրջ 45 օրուան մէջ գրի առի մեծ մօրս պատմութիւնը: Բայց կ՛ուզէի, որ անպայման մէկը կարդայ:
Այդ օրերուն Շիւքրիւ Էլեքտաղ անունով անձ մը, որ երկար տարիներ արտաքին գործոց նախարարութեան մէջ աշխատած էր (այսօր հանգիստի կոչուած) «Ռատիքալ» թերթին մէջ գրեց ժխտողականութիւնը պաշտպանող անհաւատալի յօդուած մը, որմէ այնքա՛ն բարկացայ, որ գրածներս առնելով անմիջապէս հրատարակչատուն գացի եւ հրատարակեցի գիրքս: Ըսեմ, որ եթէ Էլեքտաղը կարդայ այս տողերը, պիտի բարկանայ, սակայն գիրքիս հրատարակութիւնը ձեւով մը իրեն «կը պարտիմ»…
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Դուք քանի՞ տարեկան էիք, երբ ձեր մեծ մօրմէն լսեցիք այս պատմութիւնը:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- 24-25 տարեկան էի եւ համալսարանը իրաւաբանութիւն կ՛ուսանէի:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Ճի՞շդ է, որ ձեր ընտանիքէն այլ անդամներ եւս տեղեակ էին այս պատմութենէն:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Երբ ես լսեցի պատմութիւնը, այն ատեն անդրադարձայ, թէ մայրս տեղեակ էր անկէ, այսինքն՝ մեր տան երկրորդ սերունդը գիտէր այդ մասին, բայց երրորդ սերունդին բան մը չէին ըսած: Հետեւաբար, երրորդ սերունդէն մեծ մօրս հետ առաջին խօսողը ես եղայ:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Սակայն ձեր մեծ մօրը թաղման պահուն էր, որ մէկ անգամէն պոռթկացիք…
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Նախքան այդ արդէն քունս խանգարուած էր, գիշերները կ՛ուզէի դուրս ելլել եւ պոռալ: Յաճախ ընկերվարական շարժումին անդամ միւս ընկերներուս հետ վիճարկումներ կ՛ունենայինք: Սակայն ճիշդ է, որ մեծ մօրս թաղման օրը պոռթկումս իր գագաթնակէտին հասաւ եւ ամօթ զգացի ի տես՝ պահուած լռութեան, մեր երկերեսութեան ու կեղծաւորութեան: Այդ պատճառով է, որ որոշեցի անպայման բան մը ընել, որովհետեւ մեծ մօրս դիակը տեսնելով՝ իր ամբողջ ապրածները տողանցեցին աչքիս առջեւէն…
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ». … Եւ հոն է որ, երբ անձ մը ձեր մեծ մօր ծնողքին անունը հարցուցած է, դուք հայկական անուններ տուած էք՝ «Յովհաննէս եւ Իսկուհի Կատարեան»:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Այո՛, հոն է որ բարձրաձայն ըսի իրականութիւնը եւ գիրքը սկսելու պահուն այդ տեսարանը գալով աչքիս առջեւ՝ անկէ սկսայ պատմութեան:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Ձեր գիրքը ի՞նչ հետեւանք ունեցաւ, մանաւա՛նդ անոնց քով, որոնք նոյն ճակատագիրը ունեցած են:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Երեք-չորս օրուան ընթացքին սպառեցաւ առաջին տպագրութիւնը, որ հրատարակուած էր 2000 տպաքանակով: Մարդիկ աշխատանքիս վայրը կը հեռաձայնէին եւ կ՛ուզէին ինծի հետ հանդիպում ունենալ: Այնքան շատ էին դիմումները, որ ստիպուած փակեցինք գրասենեակիս դռները, քանի որ ամէն մարդ կ՛ուզէր նմանօրինակ իր պատմութիւնը պատմել, ըսելով՝ «իմ մեծ մայրս ալ… իմ մեծ հայրս ալ…»: Եւ այնքան շատ էին պատմութիւնները, որ որոշեցինք հաւաքել այդ ամէնը եւ հրատարակել: Սակայն անոնցմէ մէկ մասը չընդունեց մեր առաջարկը: Յամենայնդէպս մեր բանահաւաքի աշխատանքը սկսանք 2005ին, իսկ 2009ին իրենց պատմութիւնը ետ քաշողներ եղան… Այսօր այս նիւթով բաւական գիրքեր հրատարակուած են, ժապաւէններ նկարահանուած են, Հրանդ Տինք հիմնարկին կողմէ իսլամաց«ու»ած հայերուն նուիրուած հանրահաւաքներ եւ կլոր սեղաններ կայացած են: Հիմա ամէն մարդ բարձրաձայն կը խօսի այդ մասին: Ըսեմ, որ Այշէ Կիւլ Ալթընայի անունով մէկուն հետ թրքերէնով հրատարակած ենք երկրորդ գիրք մը՝ «Թորունլար» («Թոռները») անունով:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Յաճախ հայ-թրքական յարաբերութիւնները քաղաքական մարզէն ներս «երկխօսութեան» շղարշին տակ սեղան կու գան: Կ՛ուզէի գիտնալ ձեր ներաշխարհէն ներս ինչպէս կ՛ընթանայ երկխօսութեան պայքարը: Ինչպէ՞ս կը հաւասարակշռէք ձեր ներաշխարհը:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Լաւ հարցում մըն է: Ես կ՛ուզեմ որոշ բացատրութիւններ տալ հաւասարակշռութեան կռիւին մասին: Երբ առաջին անգամ իմացայ իրականութիւնը անշուշտ ապստամբեցայ, քանի որ մեզի սուտ խօսուած էր: Միւս կողմէ՝ այն, ինչ շուրջս կը տեսնէի, կը վաւերացնէին մեծ մօրս պատմածները, սակայն մենք ատոր չէինք անդրադառնար եւ ճիշդ այդ պատճառով էր որ կարճ ատեն մը ետք մէջս արթնցաւ տարակոյս եւ երկիւղ, թէ արդեօք ի՞նչ եղած է ընտանիքիս մնացեալ անդամներուն ճակատագիրը, եւ հոն է, որ մեծցաւ ամօթի զգացումը, մարդոց տառապանքին հանդէպ լուռ մնալու ամօթը: Փորձեցի պրպտել ընտանիքիս պատմութիւնը, սակայն շատ բան չկրցայ իմանալ, բացի անկէ, որ ընտանիքս աղքատ եղած է եւ ատիկա զիս քիչ մը հանգստացուց, քանի որ եթէ հարուստ ըլլար, պիտի խորհէի, թէ ան հայերէ գրաւուած ինչքերով հարստացած է: Միաժամանակ որոշեցի պայքարիլ ընկերութեան մէջ գտնուող տառապողներն ու ընկճուողները պաշտպանելու համար եւ հետեւաբար սկսայ փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու պաշտպանութեամբ զբաղելու: Մինչեւ այսօր ալ, երբ Թուրքիոյ մէջ հայերու մասին գէշ բաներ կ՛ըսուին կամ գէշ բաներ կը պատահին, զիս կը համակէ ամօթի զգացումը: Յամենայնդէպս, այսօր աւարտած է ներաշխարհս փոթորկող հաւասարակշռութեան կռիւը:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Առաջին անգամ ե՞րբ հանդիպած էք Հրանդ Տինքին:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Պոլսոյ փաստաբաններու միութեան մարդկային իրաւանց յանձնախումբին մէջ աշխատանքի ընթացքին հանդիպում ունեցայ Հրանդ Տինքի հետ, քանի որ փոքրամասնութիւններու իրաւունքը պաշտպանող ամէնէն ազդեցիկ անձն էր: Յետոյ սկսանք միասին աշխատելու եւ 2004ին ալ փափաքեցաւ, որ իր փաստաբանը ըլլամ:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Տեղւոյն հայկական եկեղեցին որեւէ ատեն ձեզի հետ կապի մէջ մտա՞ծ է:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Երբ գիրքը գրեցի, մեծ մայրս արդէն մահացած էր եւ աւելի ուշ լսեցի, թէ մեր գիւղի Ս. Թագաւոր եկեղեցւոյ մէջ Կիրակի օր մը հոգեհանգիստ կատարուած է իր հոգւոյն յիշատակին: Շատ յուզիչ էր ինծի համար այդ մասին իմանալը:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Բացի Պոլսոյ մէջ կատարուած հրապարակային ձեռնարկներէն, այլ շրջաններու մէջ իսլամաց«ու»ած հայերու հարցին շուրջ ի՞նչ աշխատանքներ կը տարուին:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Նախ ըսեմ որ «Մեծ Մօրս Գիրք»ին հայերէն առաջին հրատարակութիւնը կատարուեցաւ Հալէպի առաջնորդարանին կողմէ եւ հատորը հանրութեան ներկայացնելու հաւաքոյթին ժամանակ Շահան սրբազան յայտարարեց, թէ «ան նաեւ մե՛ր մեծ մայրիկն է…»: Բացի այդ զանազան վայրերու մէջ երբեմն տեղի կ՛ունենան այդ նիւթով աշխատանոցներ, բայց ոչ մեծ տարողութեամբ:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Ցեղասպանութեան 100ամեակին առիթով կայանալիք ոգեկոչումներու ծիրէն ներս յատկապէս ձեզի հետ կապ հաստատուա՞ծ է:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.Ֆ.- Ո՛չ տակաւին: Սակայն Թուրքիոյ մէջ կան «Ապրիլ 24» անունով խումբեր, որոնք երբեմն զիս կը հրաւիրեն իրենց ժողովներուն:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Դուք ինչպէ՞ս կը տեսնէք հայերու եւ թուրքերու յարաբերութիւնները մօտ ապագային:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Կը կասկածիմ որ պետութիւնը ներողութիւն խնդրէ հայ ժողովուրդէն, սակայն պէտք է շարունակել աշխատանքները, հակառակ անոր որ իմ կարծիքով միա՛յն պետութեան կողմէ ներողութիւն խնդրելը հարցերուն լուծում չի բերեր: Մինչեւ այն ատեն որ ընկերութիւնը կազմող անհատներուն խիղճին մէջ 1915ը չէ դատապարտուած, միշտ յետքայլի վտանգը գոյութիւն ունի եւ այդ պատճառով ալ, բացի մեծ քաղաքներէն, պէտք է երթալ եւ շփումներ հաստատել այն թաղերու տեղացիներուն հետ, ուր տակաւին հայոց հետքեր գոյութիւն ունին: Պէտք է տեղեկացնել, յիշեցնել եւ զանոնք իրազեկ դարձնել, ինչ որ վստահաբար բուժիչ ազդեցութիւն պիտի ունենայ: Գիտէք, Հրանդ Տինք կ՛ըսէր. «Մեր երկու ընկերութիւնները շատ վիրաւոր են, սակայն ճիշդ է որ թուրք հանրութիւնը նոյն չափով վիրաւոր չէ: Կան թուրքեր, որոնք ուղղակի չեն մասնակցած Ցեղասպանութեան, սակայն իւրացուցած են հայութեան ինչքերն ու գոյքերը, այդ պարագային անոնց կրած ամօթը լռելեայն փոխանցուած է յաջորդ սերունդներուն եւ ըստ իս, ասիկա ալ տեսակ մը հիւանդութիւն է…»:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Ձեր կարծիքով՝ արդեօք իսլամաց«ու»ած հայերը երկխօսութիւն ստեղծելու գծով կրնա՞ն ազդեցութիւն ունենալ:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Գիտէք, այդ հայերը որքան ալ վախնան միշտ առաջին մօտեցողը կ՛ըլլան: Այս գիրքէն յետոյ կարծէք ամէն մարդ սկսած է իր ընտանեկան պատմութիւնը հետազօտելու եւ ինքնիրեն հարցում ուղղելու իր պապիկներու ու մամիկներու անցեալին մասին: Եւ կարեւոր է ընդգծել, թէ այդ պահէն սկսեալ այդ մարդիկ այլեւս չեն կրնար հայու թշնամին ըլլալ: Թերեւս անցեալին հետ ունեցած այդ կապը կրնայ դիւրացնել երկխօսութիւնը:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ».- Թրքական կառավարութեան ներքին բախումներու ծիրէն ներս, ինչպէ՞ս կը տեսնէք Հրանդ Տինքի սպանութիւնը կազմակերպողներուն դատավարութեան հետեւանքները:
ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆ.- Այսօր շատ մը խումբեր իրարու հետ հարցեր ունենալով ահագին գաղտնիքներ մէջտեղ կը հանուին, սակայն Հրանդ Տինքի պարագային վերաբերող գաղտնիքները մօտ ապագային երեւան հանելու յոյսերը աղօտ են: Ըսեմ, թէ այդ խումբերը որքան ալ իրարու հետ խնդիրներ ունենան Հրանդ Տինքի մասին իրենց մտածածը նոյնը կը մնայ, քանի որ պետութեան հետ իրենց կապը շատ ամուր է եւ անոր հակառակելու կամքը չունին: Թերեւս աւելի ուշ, եթէ խումբ մը անհետանալու վտանգին տակ գտնուի, այն ատեն ինքզինք փրկելու համար կրնայ որոշ բաներ բացայայտել:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ»
ԵՂԵՌՆԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՅՍ ԹԻՒԻ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐՆԵՐԷՆ
–Dr. Marc Kotoyan 1300 N Vermont Ave. #804 Los Angeles, CA 90027 323-662-9711
–Abrahamian Medical Center Aznive A Abrahamian M.D.
12507 Victory Blvd.,North Hollywood, CA 91606 818.769.7540
–Apex Manufacturing Jack & Janet Harootun
–The Great Carpet Co. 4524 Brazil St #A Los Angeles, CA 90039 818.247.2990
–S&J Discount Pharmacy
–Tashdjian Trading Company Vahe & Silva Tashdjian Movses & Silva Tashdjian
